پیش‌نویس:عاشورا

عصر عاشورا؛ یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان

عاشورا؛ دهمین روز از ماه محرم و روز شهادت امام حسین و یارانش در کربلا.

عاشورا، روز دهم محرم، یادآور شهادت امام حسین و یارانش در کربلا و نماد سوگواری شیعیان است. این روز از زمان حضرت موسی تا پیامبری محمد به‌عنوان ایام‌الله محترم شمرده می‌شد. در واقعه عاشورا، امام حسین همراه خانواده و یارانش به شهادت رسیدند و بانوان و کودکان نیز نقش‌آفرینی کردند. تعداد شهدای کربلا در منابع تاریخی حدود ۱۵۵ نفر ذکر شده است. اعمال روز عاشورا شامل زیارت امام حسین، تسلیت گفتن، خواندن زیارت عاشورا و پرهیز از خوردن تا عصر است. عاشورا الهام‌بخش ادبیات عاشورایی، شعر و مراثی شد و مراسم عزاداری آن در ایران و جهان برگزار می‌شود، حتی در میان اقلیت‌های مذهبی مانند ارامنه و مسیحیان.

واژه‌شناسی عاشورا

واژهٔ عاشورا به‌معنای روز دهم از ماه محرم آمده] که در فرهنگ شیعیان، به‌جهت واقعهٔ شهادت امام حسین و یارانش در کربلا، روز سوگواری و ماتم است. برخی، معنای عددی عاشورا را نمی‌پذیرند و معتقدند عاشورا از ریشهٔ عِشر به‌معنای معاشرت است؛ از این رو عاشورا یعنی روزی که میل به معاشرت و دوستی با فرزند رسول خدا بالا می‌گیرد و این نام‌گذاری را از ابداعات امام سجاد دانسته‌اند.

پیشینه عاشورا

در منابع حدیثی سنی و شیعه آمده است که «عاشورا» از زمان حضرت موسی تا دورهٔ پیامبری حضرت محمد مورد تعظیم بوده و از ایام‌الله شمرده می‌شد. البته در عصر جاهلیت روز عاشورا، به‌عنوان عید شناخته می‌شد و در آن به جشن و سرور و پوشیدن لباس‌های نو، خضاب و چراغانی منازل پرداخته می‌شد. همچنین روزه گرفتن در آن روز، مورد توجه بود اما با ظهور اسلام و وجوب روزهٔ ماه رمضان، آن روزه نسخ شد.

واقعه عاشورا

نقاشی «مسیح عاشورا» باب‌الحوائج حضرت علی اصغر اثر محمدعلی نادری

به گواه تاریخ، واقعهٔ عاشورا در سال ۶۱ هجری اتفاق افتاد. در روز دهم محرم، امام حسین به همراه خانواده و یارانش در سرزمین کربلا در نبرد با سپاه کوفه، به شهادت رسیدند. در این روز حوادث زیر رخ داد:

1. آمادگی برای نبرد؛
2. اندرزهای پیش از نبرد؛
3. پشیمانی حر بن یزید؛
4. هجوم سراسری دشمن؛
5. نبرد تن به تن
6. نماز ظهر عاشورا؛
7. شهادت یاران امام؛
8. شهادت امام حسین؛
9. حمله، غارت و آتش زدن خیمه‌ها؛
10. تاختن اسب‌ها بر پیکر امام حسین و یارانش.

نقش بانوان در قیام عاشورا

یکی از گروه‌های نقش‌آفرین در نهضت عاشورا، بانوان و زنان بودند که نقش مهمی نیز در انتقال و استمرار پیام عاشورا داشتند. این حضور بسیار وسیع بود؛ مانند:

1. مشارکت در جهاد و پیکار: مانند همراهی طوعه در کوفه با نهضت مسلم و همراهی همسران برخی از شهدای کربلا؛ حتی همسران برخی از سپاهیان کوفه مانند خولی، به نکوهش عملکرد شوهران‌شان پرداختند؛
2. پیام‌رسانی: مانند حضرت زینب، ام‌کلثوم و حضرت سکینه که با ایراد سخنرانی‌ها و خطبه‌هایی چه در زمان اسارت و چه پس از بازگشت به مدینه، به افشاگری در مورد سیاست‌های اموی و تحریک عواطف مردم و بیداری وجدان انسان‌ها پرداختند؛
3. روحیه‌بخشی به مجاهدان: مانند همسر زهیر بن قین که وی را به پیوستن و یاری سپاه حسین تشویق کرد؛
4. شهادت: به گواه تاریخ؛ مادر وهب بن عبدالله کلبی و همسر عبدالله بن عمیر در سرزمین کربلا به شهادت رسیدند.

نقش کودکان و نوجوانان در واقعهٔ عاشورا

در واقعهٔ عاشورا، کودکان و نوجوانان مانند بزرگ‌سالان نقش‌آفرینی داشتند؛ مانند:

1. علی اصغر؛ طفل شش‌ماههٔ حسین در این واقعه شهید شد؛
2. رقیه؛ دختر سه یا چهار سالهٔ امام حسین که در خرابه شام به شهادت رسید؛
3. حضرت محمد بن علی؛ فرزند امام سجاد که در واقعهٔ عاشورا سه سال و نیم داشت و صحنه عاشورا را کاملاً درک کرده بود؛
4. قاسم بن حسن و عبدالله بن حسن؛ از فرزندان امام حسن مجتبی که هر دو نوجوان بودند و هر دو در کربلا به شهادت رسیدند.
5. عون بن عبدالله و محمد بن عبدالله؛ از فرزندان نوجوان حضرت زینب بودند که در روز عاشورا به شهادت رسیدند.

تعداد شهدا و کشته‌های دشمنان در روز عاشورا

در مورد تعداد دقیق شهدای کربلا در منابع تاریخی اختلاف‌نظر وجود دارد. در کتاب دانشنامهٔ امام حسین، در گزارشی، تعداد شهدای کربلا را ۱۵۵ نفر ذکر کرده است.

در مورد کشته‌شدگان سپاه یزید در منابع تاریخی گزارش‌های متفاوتی آمده است. در یکجا تعداد کشته‌های دشمن ۲۲۵ یا ۲۲۶ نفر ذکر شده است. در گزارش دیگر از ابن‌شهرآشوب، تعداد کشته‌های سپاه دشمن بیش از این دانسته شده است.

اعمال روز عاشورا

متن زیارت عاشورا در کتاب دعا

در منابع دینی، اعمالی برای روز عاشورا توصیه شده است؛ از جمله:

1. تسلیت و تعزیت گفتن مسلمانان به یکدیگر؛
2. زیارت قبر امام حسین؛
3. هزار مرتبه لعن قاتلان امام حسین با عبارت «اللهم العن قتلة الحسین علیه‌السلام»؛
4. خواندن هزار مرتبه سوره توحید؛
5. توصیهٔ بر ترک خوردن و آشامیدن؛
6. خواندن زیارت عاشورا؛
7. دست کشیدن از کسب‌وکار.

حکم روزه در عاشورا

در منابع اهل سنت، روایاتی وجود دارد که به استحباب روزهٔ عاشورا توصیه شده است. اما در منابع شیعه، دلیلی بر روزه‌داری در عاشورا وجود ندارد اما به خودداری از خوردن و آشامیدن تا عصر و استفاده از غذاهای ساده پس از عصر، سفارش شده است.

ادبیات عاشورایی

یکی از نمودهای واقعه عاشورا، شکل‌گیری ادبیات عاشورایی است؛ این مقوله از اواسط قرن سوم در قالب‌های تمثیل و اشاره به مقتل امام حسین و شهدای کربلا رخ نمود؛ در قرن پنجم و ششم شمسی، به‌طور جدی‌تری به این مسئله پرداخته شد. در عصر صفویه اشعار و مراثی بیشتری سروده شد؛ مانند اشعار محتشم کاشانی و عمان سامانی. از دیگر شاعران این حوزه می‌توان به ملک‌الشعرای صبا و شهریار اشاره کرد.

عزاداری در گسترهٔ جهانی

مراسم عزاداری ظهر عاشورا در مرکز اسلامی هامبورگ، اکتبر ۲۰۱۵م

مراسم عزاداری در روز عاشورا منحصر به شیعیان نیست، بلکه برخی ارامنه در ایران به احترام هم‌وطنان‌شان در ده روز اول محرم سیاه می‌پوشند و به عزاداری می‌پردازند. امروزه در کشورهای مختلف جهان، مراسم سوگواری عاشورا برگزار می‌شود؛ همه‌ساله در مرکز اسلامی هامبورگ، مراسم عزاداری و سینه‌زنی در تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود. همچنین در کشور میانمار، به‌رغم اقلیت و در فشار بودن شیعیان، برگزاری مراسم در روز عاشورا رونق خاصی دارد. همچنین مسیحیان به جهت شباهت‌هایی که میان شهادت امام حسین و حضرت عیسی یافته‌اند، با ابراز ارادت به امام حسین به جنبه‌های آیینی عاشورا توجه داشته و هرساله اقدام به برپایی مراسم می‌کنند.

منابع

• «پیشینه عاشورا (۲)»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «جایگاه عاشورا در مذهب اهل سنت و سایر ادیان»، وب‌سایت تبلیغات اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۳۹۶ش.
• «روز عاشورا»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «سنت‌های عزاداری در دورترین نقاط جهان»، خبر فوری، تاریخ درج مطلب: ۱۴ شهریور ۱۳۹۸ش.
• «عاشورا در ادبیات فارسی؛ از گذشته تا به امروز»، هوشمند نیوز، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «عاشورا در آینهٔ آمار و ارقام»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «عاشورا در جهان»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۷ بهمن ۱۳۸۵ش.
• «عزاداری در دیگر کشورها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «کودک و نوجوانان و عاشورا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «کودکان و نوجوانان واقعهٔ کربلا چه کسانی بودند؟»، خبرگزاری خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «معنای تاسوعا و عاشورا»، وب‌سایت اسلام کوئست نت، تاریخ بازدید: ۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «معنای دقیق کلمات عاشورا و تاسوعا چیست»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن «ایکنا»، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۹۸ش.
• «نقش زن در قیام عاشورا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۵ مهر ۱۳۸۶ش.
• «نقش زنان در نهضت عاشورا»، خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ درج مطلب: ۲ مهر ۱۳۹۷ش.
• «واقعهٔ عاشورا از نگاه آمار»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۱ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامهٔ دهخدا، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۱ش.
• فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، مؤسسه دارالهجرة، ۱۴۰۱ق.
• قمی، شیخ عباس، مفاتیح‌الجنان، قم، آیین دانش، چاپ هجدهم، ۱۳۹۰ش.
• گروه مؤلفان، پرسش‌ها و پاسخ‌های برگزیدهٔ ویژهٔ محرم، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۶ش.
• مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، دفتر دوم، قم، مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۵ش.
• محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، بی‌جا، معروف، ۱۳۸۵ش.
• محمدزاده، مرضیه، شهیدان جاوید، بی‌جا، بصیرت، ۱۳۹۱ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامهٔ امام حسین، قم، دار الحدیث، ۱۳۸۸ش.