پیش‌نویس:شکاف‌های اجتماعی قوم بلوچ

شکاف‌های اجتماعی بلوچ؛ از هم‌گسستگی موجود در جامعهٔ بلوچ.

شکاف‌های اجتماعی همواره عامل تهدید جامعهٔ بلوچ بوده است. مردم بلوچ با وجود بهره‌مندی از ویژگی‌های اخلاقی مانند مهربانی، گذشت و نوع‌دوستی، با اثرپذیری از عوامل گوناگون، تاریخ خشونت‌باری از شکاف‌های اجتماعی را تجربه کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی

از نظر کارشناسان شکاف اجتماعی بر اساس معیارهایی مانند نژاد، زبان، باور، فرهنگ، طبقه و موقعیت، سبب منازعه در هر جامعه می‌شود. در قوم بلوچ نیز برخی خط و مرزهای اجتماعی باعث بروز تعارض و شکاف اجتماعی می‌شود.

زمینه‌های شکاف‌های اجتماعی در قوم بلوچ

شکاف‌های اجتماعی از روی‌دادهای مهم تاریخی، تمایزها و تفاوت‌های پایدار در یک جامعه، ناشی می‌شود و ممکن است با برنامه‌ریزی‌های نادرست دولت‌ها تشدید شود. کارشناسان، نظام طبقاتی، فرهنگ بسته، محرومیت، تعصبات قومی، ظهور گروه‌های تندرو مذهبی، رسانه‌ها، جنگ نرم، تغییرات در فناوری، ارتباطات، تغییر در سیستم آموزشی و اشتغال را عامل پیدایش شکاف‌های اجتماعی در جامعهٔ بلوچ می‌دانند که به تنش‌های میان‌قومی و برون‌قومی آنها دامن می‌زند.

انواع شکاف‌های اجتماعی

کارشناسان شکاف‌های اجتماعی را دارای مراحل غیرفعال، نیمه‌فعال و فعال می‌دانند که در صورت سوء مدیریت، پیامدهای ناگواری برای جامعه دارد.

شکاف ناشی از نظام طبقاتی

محققان بر این نظر هستند که سابقهٔ نظام طبقاتی در جامعهٔ ایران به دوران ایران باستان می‌رسد. هرچند پس از سقوط ساسانی‌ها و ظهور اسلام این نظام برافتاد، اما میان اشراف قبایل از جمله بلوچ‌ها تا امروز وجود دارد. از نظر کارشناسان این نظام دو نوع شکاف اجتماعی زیر را در پی دارد:

• شکاف عمودی: نظام طبقاتی نمودی از نابرابری‌های اجتماعی است که میزان نارضایتی‌ها را بالا برده و زمینهٔ شورش طبقات پایین را فراهم می‌کند و از این جهت طبقهٔ پایین جامعهٔ بلوچ در گذشته، سرکوب‌های بسیار خونین را تحمل کرده‌اند.
• شکاف افقی: از آنجایی‌که نظام طبقاتی بر پایهٔ قدرت و ثروت استوار است، باعث شکاف‌های طایفه‌ای می‌شود. فرهنگ خشونت و نزاع بر سر قدرت، دفاع از منزلت و کنترل منابع، سبب نزاع‌ها و خشونت‌های طولانی در جامعهٔ بلوچ شده و منازعات خون‌باری را بر این مردم تحمیل کرده است.

شکاف مذهبی

رادیکالیسم مذهبی

در گذشته رهبری قوم بلوچ در پاکستان بیشتر به دست سرداران قوم‌گرای سکولار بود و رهبران مذهبی، محافظه‌کارانه عمل‌می‌کردند؛ اما با ظهور گروه‌های رادیکال مذهبی در پاکستان و توسعهٔ مدارس دینی، رهبران مذهبی بلوچ احساس قدرت کرده و از این رو شکاف‌های مذهبی نه‌تنها با دیگر اقوام بلکه در میان جامعهٔ بلوچ روزبه‌روز عمیق‌تر می‌شود. از نظر کارشناسان روند جاری در بلوچستان پاکستان، روی بلوچستان ایران نیز تأثیر گذاشته است. این نزاع نه‌تنها میان گروه‌های مذهبی و گروه‌های ملی‌گرای چپ و سکولار به وجود آمد، بلکه با ظهور لشکر جهنگوی، جیش العدل و انصار، خشونت‌های مذهبی علیه دیگر فرقه‌های مذهبی آغاز شد که حتی گروه‌های سنی‌مذهب، از گزند آنها در امان نیستند.

شکاف جنسیتی

جامعهٔ بلوچ یک جامعهٔ مردسالار است. با وجود حضور فعال زنان در تمام عرصه‌های زندگی مردم بلوچ، نظام مردسالار، شکاف عمیق جنسیتی را در این جامعه به‌وجود آورده و زنان از حداقل حقوق محروم هستند. امروزه با افزایش دانشجویان دختر، بازتر شدن فضای اجتماعی و افزایش ارتباطات، مطالبه‌گری زنان برای دستیابی به حقوق اولیه، افزایش یافته است.

شکاف نسلی

منظور از این شکاف، فاصلهٔ تدریجی در احساس، تفکر، ارزش‌ها و رفتارها بین دو یا سه نسل پی‌درپی است که وضعیت جدیدی را در جامعه ایجاد می‌کند. در جامعهٔ امروزی بلوچ هنجارهای حاکم بر فرهنگ سنتی بلوچ مانند سیستم رهبری جامعه، سبک زندگی و دور بودن زنان از آموزش و اشتغال، برای نسل جدید و تحصیل‌کرده قابل پذیرش نیست.

شکاف اقتصادی و تقسیم منابع

ایالت بلوچستان پاکستان، با وجود وسعت اراضی، کمی جمعیت و فراوانی منابع طبیعی، فقیرترین ایالت این کشور است و مردم این ایالت به‌ویژه بلوچ‌ها از بی‌کاری و عدم دسترسی به امکانات زندگی رنج می‌برند. بلوچستان ایران نیز با وجود موقعیت مهم ترانزیتی و با وجود تلاش‌های دولت جمهوری اسلامی در جهت محرومیت‌زدایی از این منطقه، اما هنوز با مشکلات و نارسایی‌های اقتصادی بسیار دست به گریبان است. کارشناسان معتقدند که این شکاف، برای گروه‌های تبه‌کار به‌ویژه گروه‌های شورشی و تروریستی، فرصت فعالیت ایجاد می‌کند و باعث تشدید دیگر شکاف‌های اجتماعی نیز می‌شود.

پیامدهای شکاف‌های اجتماعی در قوم بلوچ

پیامدهای اجتماعی

از نظر کارشناسان هرچه شکاف در یک جامعه متراکم شود، به‌همان اندازه واگرایی اجتماعی، خشونت، اقدامات ضدامنیتی و قانون‌شکنی بیشتر می‌شود و در نتیجه رفاه اجتماعی در جامعه از بین می‌رود.

پیامدهای امنیتی و سیاسی

کارشناسان معتقدند که رویدادهای ضدامنیتی در بلوچستان که منجر به تنش‌های سیاسی در کشورهای همسایه می‌شود، پیامد همان شکاف‌های اجتماعی است. در گذشته این شکاف‌ها باعث تضعیف اقتدار حکومت بلوچی، زمینه‌ساز مداخلهٔ خارجی، تکثر هویت قبیله‌ای در جامعه، عدم هماهنگی در مطالبات و مانع عمدهٔ توسعهٔ سیاسی در جامعه بلوچ به حساب می‌آمد. نتیجهٔ آن امروزه در مشارکت سیاسی اصیل در جامعهٔ بلوچ دیده می‌شود.

از منظر کارشناسان، شکاف‌های اجتماعی به‌عنوان یک مسئلهٔ اجتماعی نیازمند پاسخ اجتماعی مانند تأمین عدالت اجتماعی، توسعهٔ مشارکت مردم منطقه در ادارهٔ امور، سرمایه‌گذاری زیربنایی در منطقه به‌منظور رشد رفاه اجتماعی و کاهش فقر و بیکاری است. همچنین برای رفع شکاف نسلی تقویت ارتباط بین نسل‌ها، ایجاد فرصت تعامل و تبادل نظر بین آنان و اطلاع‌رسانی دقیق از تحولات فرهنگی که منجر به ایجاد ارتباط مثبت میان نسل‌ها می‌شود، ضروری است.

منابع

• اکرمیان، محمدحسین و حسینی‌زاده، محمدعلی، «تحلیل گفتمان ضدامنیتی گروهک تروریستی جیش العدل در سیستان و بلوچستان»، نشریهٔ علمی آفاق امنیت، سال سیزدهم، شمارهٔ چهل‌وهفتم، تابستان ۱۳۹۹ش.
• پرچمی، داوود و درخشان، فاطمه، «بررسی شکاف اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن؛ مورد مطالعه شهر تهران»، فصل‌نامهٔ جامعه‌شناسی کاربردی، سال سی‌ودوم، شمارهٔ پیاپی ۸۳، پاییز ۱۴۰۰ش.
• خرمشاد، محمدباقر و دیگران «شکاف‌های اجتماعی درون قومی و پیامدهای سیاسی آن در ایران: مطالعهٔ موردی بلوچ»، فصل‌نامهٔ جستارهای سیاسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ۱۴، شمارهٔ ۴، زمستان ۱۴۰۲ش.
• رانا، محمدعامر، «بلوچستان: گرایش‌های جدید قومی، شورش، مذهب و توسعه»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: ۱۲ فروردین ۱۴۰۰ش.
• سلیمانی، غلام‌علی و رضانژاد، زهرا، «بررسی رابطهٔ جنگ نرم و شکاف‌های قومی در جمهوری اسلامی ایران: مطالعهٔ موردی شبکه‌های بی‌بی‌سی، رادیوفردا و صدای آمریکا»، فصل‌نامهٔ علمی مطالعات قدرت نرم، دورهٔ ۱۳، شمارهٔ ۳۲، بهار ۱۴۰۲ش.
• «شکاف‌های اجتماعی و مشکلات سیاسی و امنیتی در سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت جواد اطاعت، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین ۱۴۰۳ش.
• «شکاف نسلی در جامعهٔ ایران: علت‌ها و راه‌کارهای کاهش»، فارس‌نیوز، تاریخ درج مطلب: ۵ شهریور ۱۴۰۲ش.
• محمدی، حسین و دیگران، «نظام طبقاتی در بلوچستان: زمینه‌های تاریخی و پیامدهای اجتماعی»، پژوهش‌نامهٔ تمدن ایرانی، دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر، سال دوم، شمارهٔ چهارم، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش.
• محموداوغلی، رضا و اصغری نیاری، یعسوب، «بررسی عوامل مؤثر بر خشونت سیاسی مطالعهٔ موردی: جمعیت بلوچ شهر زاهدان»، فصل‌نامهٔ پژوهش‌های راهبردی سیاست، سال ششم، شمارهٔ ۲۱، تابستان ۱۳۹۶ش.
• «نقش پاکستان در حملات تروریستی در ایران»، خبرگزاری جمهوری، تاریخ درج مطلب: ۱۷ فروردین ۱۴۰۳ش.
• وریج کاظمی، مریم، «پتانسیل‌های قوم‌گرایی و جدایی‌طلبی در بلوچستان پاکستان»، وب‌سایت مرکز بین‌المللی مطالعات صلح، تاریخ درج مطلب: ۱۹ بهمن ۱۴۰۱ش.
• یوسفوند، سامان و دیگران، «از مقاومت تا پذیرش کلیشه‌های جنسیتی در میان دختران بلوچ، مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه ولایت ایرانشهر»، فصل‌نامهٔ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، دورهٔ دوم، شمارهٔ چهارم، زمستان ۱۳۹۹ش.