پیش‌نویس:حق وفاداری

صدیقه‌سادات حسینی در حال شانه‌کردن موهای همسرش علی‌اصغر میرزایی، جانباز ۷۵ درصد

حق وفاداری؛ حق برخورداری از صداقت و پایداری در پیمان زناشویی.

حق وفاداری ایجاد اعتماد و ارتباط سالم زوجین، آرامش فردی، تحکیم خانواده و حفظ عفت اجتماعی را به‌دنبال دارد. از این‌رو وفاداری زن و شوهر که از راه‌های حفظ و ایجاد اعتماد زوجین است، در منابع دینی و علمی بسیار مورد تأکید قرار گرفته و برای روابط فرازناشویی و نامشروع هر یک از زن و شوهر، پاسخ‌های حدی و تعزیری تعیین شده است. در این میان روابط مشروع مردان در قالب ازدواج مجدد دائم یا موقت اگرچه فی نفسه ممنوع نیست، اما از آنجا که تخریب و تزلزل خانواده را به‌دنبال دارد، با طرح بیم از عدم اجرای عدالت، ورود مردان به این بستر را با مانع مواجه ساخته است، تا با تضمین وفاداری شوهر، خانواده از مسیر تعالی و تحقق عدالت و صداقت خارج نشود.

مفهوم‌شناسی حق وفاداری

وفا از ریشه «وفی» به‌معنای چیزی را به کمال رساندن و در لغت به‌معنای درستی، صداقت و راستی است. باوفا بودن یعنی در دوستی، زناشویی یا خدمت به مردم صادق و صمیمی بودن و در اصطلاح به‌معنای التزام در پیمان زناشویی و پایداری در همبستگی عاطفی و جنسی است. عهد، به‌معنای حفظ و نگهداری پی در پی از چیزی است و وفای به عهد به این معنا است که عهد بدون کم و کاست و مطابق وعده انجام شود. بنابراین پایداری در دوستی و به سر بردن عهد و پیمان را وفاداری و در مقابل، برقراری ارتباط عاطفی و جنسی خارج از چارچوب خانواده را بی‌وفایی و خیانت می‌گویند.

حق وفاداری از منظر اجتماعی

«مهوش وقاری» در حال پرستاری از همسرش «محسن قاضی‌مرادی» در روزهای بیماری

وفاداری زوجین نسبت به یکدیگر، افزایش محبت و اعتماد به یکدیگر را به‌دنبال دارد که حاصل آن الفت و آرامش درونی زوجین، تعالی خانواده، تربیت صحیح فرزندان و برقراری نظم عمومی در جامعه است. خیانت زناشویی نه یک مشکل فردی بلکه آسیب همه‌جانبه‌ای است که برای پیشگیری و درمان هم به مداخلات چندجانبه نیاز دارد. از نظر مشاوران خانواده، بی‌وفایی و روابط فرازناشویی از دشوارترین مشکلات برای درمان تلقی می‌شود.

پیامدهای بی‌وفایی

پیامدهای فردی

بر اساس نتایج تحقیقات، اختلال در خواب و تغذیه، بروز بیماری‌های مقاربتی، اضطراب، افسردگی، عذاب وجدان و احساس گناه، پرخاشگری، کاهش اعتماد به نفس و کاهش عزت نفس، کاهش توجه به خود، کاهش کیفیت زندگی، احساس تنفر و تغییر ارزش‌ها، آسیب‌های فردی ناشی از بی‌وفایی است که گریبان‌گیر فرد خیانت‌کننده یا خیانت‌دیده می‌شود.

پیامدهای خانوادگی

کاهش روابط عاطفی زوجین، اختلال در وظایف والدین، ایجاد تنش و از بین‌رفتن صمیمیت در خانواده، افزایش خشونت خانگی، طلاق عاطفی و قانونی، آسیب به سلامت روانی فرزندان و اُفت تحصیلی آنها، آسیب‌های خانوادگی منتج از بی‌وفایی است که زوجین و فرزندان را درگیر می‌کند.

پیامدهای اجتماعی

در نهایت از بین رفتن آبرو و آسیب به شبکهٔ اجتماعی فرد، مشکلات شغلی و مالی، احساس ناامنی و بی‌اعتمادی از پیامدهای دیگر بی‌وفایی است که علاوه بر خانواده، جامعه را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

حق وفاداری در آیات قرآن

در قرآن وفای به عهد در همهٔ عقود مورد تأکید قرار گرفته است. به این صورت که بر انسان واجب شده تا نسبت به تمام پیمان‌هایی که با خداوند یا انسان‌های دیگر منعقد کرده، وفادار باشد. وفای به عهد مشتمل بر همهٔ پیمان‌ها می‌شود، یعنی تمام پیمان‌های الهی و انسانی، اعم از پیمان‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تجاری، زناشویی و مانند آن را در برمی‌گیرد و مفهومی کاملاً وسیع دارد که به تمام جنبه‌های زندگی انسان اعم از عقیده و عمل ناظر است.

میثاق غلیظ

قرآن در مورد عقد ازدواج و رابطهٔ زوجیت از عنوان میثاق غلیظ استفاده کرده است، در حالی‌که برای میثاق‌های دیگر از این عبارت استفاده نشده است؛ از این منظر، قرآن نسبت به عقد ازدواج بیش از سایر مواردی که واژهٔ میثاق را در آن به‌کار برده، حساسیت داشته است.

ضمن این‌که در آیات دیگر و همچنین در روایات با ایجاد حریم در روابط جنسی و تأکید بر حفظ عفت و پاکدامنی در زنان و مردان و نکوهش تنوع‌طلبی مردان، وفاداری زوجین نسبت به عقد ازدواج را مورد توجه قرار داده است؛ زیرا حفظ نسب و نسل که از مقاصد پنج‌گانهٔ شریعت است، در صورت وفاداری زوجین تضمین می‌شود. به این دلیل در فرهنگ اسلامی هرگونه ارتباط آزاد بین زن و مرد یا افراد دیگر ممنوع و ناپسند بوده و گناه فرد متأهل در صورت ارتباط نامشروع بسیار سنگین‌تر از فرد مجرد است و عقوبت آن سخت‌تر است. به همین نحو قرآن با تأکید بر اصل تک همسری و ایجاد محدودیت در تعدد زوجات از یک سو و تأکید بر معاشرت به معروف با زنان حتی در صورت وجود کراهت از سوی دیگر به حق وفاداری برای زنان، رسمیت داده است.

حق وفاداری در منابع فقهی

متون فقهی به‌طور مستقیم به تکلیف وفاداری زوجین نسبت به یکدیگر نپرداخته‌اند، بلکه توجه ویژه‌ای به مسئلهٔ وفای به عهد داشته‌اند. بر این اساس زوجین به‌طور ضمنی متعهد می‌شوند به عقدی که منعقد کرده‌اند، پایبند باشند که یکی از لوازم پایبندی، وفاداری آنها به یکدیگر است.

حق زن در برخوردای از صداقت، قرینهٔ دیگری است که حق وفاداری را برای وی اثبات می‌کند. نقض حق صداقت ممکن است در روابط نامشروع صورت بگیرد که در حرمت و عدم مشروعیت آن شکی نیست و برای ضمانت اجرای آن پاسخ‌های کیفری حدی و تعزیری تعیین شده است.

عدم صداقت و خیانت نسبت به زن، گاهی به‌صورت رابطهٔ مشروع (ازدواج دائم یا موقت شوهر) صورت می‌گیرد، ازدواجی که فی‌نفسه مشروع است، اما شرایطی دارد که در صورت عدم رعایت آن با اصول متعالی معروف، احسان، حرمت، کرامت و صداقت که تأویلی از اصل کلان عدالت است، ناسازگار بوده و خانواده را از مسیر تکامل خارج و زمینه‌های تزلزل آن را فراهم می‌آورد. به این دلیل با تعبیر بسیار حکیمانهٔ (ان خفتم الا تعدلو فواحده) بسیاری از مردان از ورود به این وادی که بیم عدم عدالت و خروج از حاکمیت اصول معروف و احسان می‌رود، بازداشته شده‌اند. بر این اساس حق برخورداری از صداقت و تکلیف وفای به عهد، مرد را متعهد به وفاداری نسبت به زن می‌کند.

حق وفاداری در قانون

حقوقدانان، وفاداری را جزء تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر و از مصادیق حسن معاشرت دانسته‌اند. به زعم آنها وفاداری به همسر تنها یک تکلیف شرعی و اخلاقی نیست و عرف و عادت مسلم نیز بر آن تأکید دارد. بر این اساس روابط جنسی آزاد فرد متأهل با دیگران، ممنوع بوده و از آن با عنوان زنا (محصنه و غیرمحصنه) یاد شده است. چنانچه در قانون مجازات اسلامی، رابطهٔ نامشروع مرد و زن با دیگران جرم بوده (اعم از زنا، لواط یا مساحقه) و برای هریک از انواع آن حد مشخص شده است.

در حقوق خصوصی و قانون مدنی به وجوب این حق برای زن به‌طور خاص توجه نشده و زوجه برای طلاق و جبران خسارت مادی و معنوی از باب ورود ضرر به حیثیت خانوادگی از طریق مادهٔ ۱۱۳۰ قانون از دادگاه می‌خواهد که با صدور حکم طلاق وی موافقت کند.

همچنین زن در مواجهه با ازدواج غیرقانونی شوهر که با فرض پذیرش شروط ضمن عقد توسط مرد غیرشرعی نیز تلقی می‌شود و با استناد به محدودیت‌های مرد در ازدواج مجدد بنابر موادی که در قانون حمایت خانواده ذکر شده، می‌تواند تقاضای طلاق دهد. در این شرایط به‌نظر می‌رسد تعیین ضمانت اجرا برای نقض حق وفاداری در قانون مدنی منجر به اهمیت‌بخشی و پای‌بندی بیشتر زوجین به این حق می‌شود و اهمیت و ارتباط آن با نظم عمومی را بیشتر نشان می‌دهد. همان‌طور که در بند دهم مادهٔ ۸ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۵۳ش و عدم نسخ آن در قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱ش، جواز ازدوج مجدد مرد، محدود به موارد خاص شده است (امری که بر مبنای احکام اولیه و اطلاقات این احکام قابل توجیه نیست)، اما قانون‌گذار بر مبنای حکم حکومت و بر بنیاد مصلحت در شروط ضمن عقد (بند ۱۲ عقدنامه‌های ازدواج دائم) آن را محدود کرده است؛ زیرا مبنای مشروعیت احکام حکومتی فراهم آوردن شرایط استیفاء حقوق شهروندان و همچنین زمینه‌های حفظ نظام است و از جمله این حقوق در زمینه ازدواج مجدد، حق برخورداری از صداقت و تأثیر آن در تحکیم خانواده و روابط مبتنی بر اصول و ارزش‌های الهی است.

اگرچه اعتبار این حکم حکومتی محدود به عدم حمایت قانون از ازدواج مجدد مرد یا حداکثر جواز اعمال واکنش‌های کیفری و غیر کیفری یا به‌رسمیت شناختن خواست زن در تقاضای طلاق است نه حکم به عدم مشروعیت ازدواج مجدد. با این وجود به‌نظر می‌رسد اتخاذ چنین رویه‌هایی در قوانین خانواده، امکان بهره‌مندی زنان از حقوق‌شان را بیشتر می‌کند.

منابع

• قرآن کریم
• حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۲۴ق.
• داور، زهرا، حسن معاشرت از دیدگاه قانون مدنی و جامعه (ماده ۱۱۰۳ قانون مدنی)، تهران، سفیر صبح، ۱۳۸۰ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۴ش.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد و عیتانی، محمد خلیل، المفردات فی غریب القرآن، قم، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
• رحیمی سجاسی، مریم و دیگران، «نقدی بر رویکرد اقتصادمحور قوانین خانواده: تبیین خلأهای قانونی حقوق انسانی و عاطفی زن»، پژوهش‌نامهٔ اسلامی زنان و خانواده، شمارهٔ ۱۴، سال ۱۷، بهار ۱۳۹۸ش.
• سرمدی، یاسمن و احمدی نوده، خدابخش، «انواع آسیب‌های ناشی از خیانت زناشویی در زوجین»، در نشریه علمی فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، شماره ۵۴، سال ۱۶، بهار۱۴۰۰ش.
• شریفی ساعی، محمدحسین، «پیامدهای خیانت زناشویی در ایران؛ مطالعهٔ فراترکیب»، در دوفصلنامه علمی پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، شماره ۲۲، دوره ۱۲، شهریور ۱۴۰۲ش.
• صفائی، سیدحسین و امامی، اسدالله، مختصر حقوق خانواده، تهران، میزان، چاپ ۲۲، ۱۳۸۹ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۵ خرداد ۱۴۰۴ش.
• قانون مجازات اسلامی، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۵ خرداد ۱۴۰۴ش.
• محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقهی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ۱۲، ۱۴۰۶ق.
• محمدی سرپیری، فریده و دیگران، «ماهیت وفاداری زوجین از دیدگاه حقوقی، فقهی و روان‌شناسی و جایگاه آن در خانواده»، در فصلنامه علمی فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، شماره ۲۹، دوره ۹، بهمن ۱۳۹۳ش.
• میرخانی، عزت السادات، رویکردی نوین در روابط خانواده، تهران، سفیر صبح، ۱۳۸۰ش.
• وزیری فرد، سید محمدجواد، «مؤلفه‌های وفاداری در خانواده با معناشناسی تعبیر میثاق غلیظ در قرآن»، در دوفصلنامهٔ تفسیر تطبیقی دانشگاه قم، شمارهٔ ۲، سال ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۵ش.