قلعه جوشین
قلعه جوشین؛ قلعه‌ای تاریخی در استان آذربایجان‌شرقی.
قلعه جوشین که در گویش محلی «جوشون قالاسی» نامیده می‌شود، یکی از برجسته‌ترین استحکامات باستانی ایران است که در استان آذربایجان‌شرقی، شهرستان ورزقان، بخش خاروانا واقع شده است. این قلعه در قلب منطقه تاریخی قره داغ ارسباران و به‌طور خاص، در مرکز ناحیهٔ تاریخی دیزمار ارسباران قرار دارد. این قلعه به‌دلیل موقعیت فوق‌العاده استراتژیک و صعب‌العبور خود، از دوران پیش از تاریخ تا دوره‌های اسلامی میانه، نقش مهمی در دفاع و ارتباطات منطقه داشته است.
موقعیت جغرافیایی
قلعه جوشین در شهرستان ورزقان استان آذربایجان‌شرقی در ارتفاع تقریبی ۱۸۰۰ متر از سطح دریا، روی کوهی صخره‌ای دارای حدود تقریبی ۳۰۰ متر ارتفاع و در منطقهٔ کوهستانی قره داغ ارسباران قرار دارد. فاصلهٔ قلعه تا شهر ورزقان حدود ۲۶ کیلومتر و تا روستای جوشین حدود ۶ کیلومتر است. دسترسی به قلعه از طریق یک مسیر کوهستانی باریک و صعب‌العبور انجام می‌شود که تنها امکان عبور یک یا دو نفر را به‌طور همزمان می‌دهد.[۱]
ویژگی‌های معماری و ساختاری قلعه
مصالح و دیوارها
ساختار اصلی قلعه از سنگ‌های کاملاً محلی و بخش‌هایی از اتاق‌های معدود مسکونی از سنگ همراه با ملات آهک و گچ ساخته شده است.[۲] شاخص‌ترین ویژگی معماری این قلعه، دیوارهای خشکه‌چین آن است که با سنگ‌های تراش‌نخورده و بدون ملات، به‌ویژه در بخش غربی، ساخته شده‌اند. این دیوارها که امروزه بخش عمدهٔ آن‌ها به‌صورت آوار سنگی درآمده است، احتمالاً نقش حفاظ اصلی پیرامونی را در تنها بخش قابل دسترس قلعه ایفا می‌کرده‌اند.[۳]
مهندسی سنگی
یکی از شگفت‌انگیزترین عناصر معماری قلعه، پلکان‌های متعددی ترشیده شده از سنگ هستند که به‌صورت کنده‌کاری شده در دل صخره و کوه ایجاد شده‌اند و تا هنوز استحکام خود را حفظ کرده‌اند. این پله‌ها در زبان محلی «قرخ پله» گفته می‌شود که در زبان ترکی به‌معنای چهل و در فرهنگ منطقه به‌معنای تعداد زیاد یا مقدس بودن است که نشانگر اهمیت و تعداد بالای این پلکان‌ها است.[۴]
مدیریت آب قلعه
مهندسان قلعه با حفر حوضچه‌ها، استخرها و آب‌انبارهای متعدد در دل سنگ‌های سخت خارا توانسته‌اند آب باران و برف را برای بقای حیات ساکنین قلعه جمع‌آوری و ذخیره کنند. این سیستم شامل شبکه‌ای از کانال‌ها و قنات‌های سطحی بوده که آب را از ارتفاعات به داخل انبارهای آب هدایت می‌کردند. چنین سیستم مهندسی هیدرولیکی، ترکیب منحصر به فردی از معماری صخره‌کن و مهندسی عصر آهن در این منطقه است و قدمت تاریخ‌گذاری‌ها را تقویت می‌کند.[۵]
سازه‌های دیدبانی و سیستم ارتباطی
قلعه جوشین علاوه بر ساختار مستحکم و معماری دفاعی خود، دارای سازه‌های دیدبانی و سیستم ارتباطی بسیار پیشرفته‌ای بوده است. این قلعه در قلب منطقهٔ سرسبز و گستردهٔ جنگل ارسباران واقع شده است که پوشش جنگلی آن نقش مهمی در ایجاد موانع طبیعی و حفاظت از قلعه داشته است. در دو سوی شرقی و غربی قلعه، صخره‌های بزرگی قرار دارند که به‌عنوان برج‌های دیدبانی عمل می‌کردند و نگهبانان از این نقاط بر اطراف قلعه و جنگل ارسباران نظارت داشتند.[۶] همچنین، در محوطهٔ قلعه گودال‌های کوچک استوانه‌ای شکل وجود دارد که محل استقرار مشعل‌ها بوده‌اند و این مشعل‌ها برای ارسال پیام‌های هشدار از طریق سیستم سیگنال‌دهی با آتش به قلعه‌های هم‌جوار مانند قلعه بابک در کلیبر، آغچه قلعه و قیزقلعه‌سی در منطقه ارسباران و جمهوری آذربایجان استفاده می‌شدند. این شبکهٔ دیدبانی و ارتباطی، امکان هشدار سریع و هماهنگ در دفاع منطقه‌ای را فراهم می‌آورد و اهمیت نقش قلعه جوشین به‌عنوان یک مرکز فرماندهی و هستهٔ حیاتی در این سیستم ارتباطی نظامی را آشکار می‌سازد.[۷]
قدمت و اهمیت تاریخی
شواهد باستان‌شناسی از جمله سفالینه‌های کشف شده نشان می‌دهد که قدمت بنای قلعه جوشین به حدود ۶۵۰۰ سال پیش در دورهٔ نوسنگی بازمی‌گردد که اهمیت آن را به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین استحکامات تاریخی منطقه تأیید می‌کند.[۸] این قلعه که در منطقهٔ ارسباران واقع است، به‌عنوان یکی از مراکز مهم مقاومت مردم محلی دیزمار در دورهٔ ورود نیروهای اعراب[دیدگاه ۱] در دورهٔ خلیفهٔ دوم به ایران شناخته می‌شود.[۹] قلعه جوشین دژی بسیار مستحکم و صعب‌العبور بوده که نیروهای دفاعی منطقه از آن به‌عنوان پایگاه فرماندهی و دفاع استفاده می‌کردند.[۱۰] نیروهای عرب[دیدگاه ۲] بارها در تلاش برای تصرف این دژ با مقاومت شدید مواجه شدند و تنها با بهره‌گیری از ترفندهای خاص و تدابیر هوشمندانه موفق به ورود به قلعه شدند.[۱۱]
این قلعه نقشی کلیدی در شبکهٔ دفاعی انقلاب بابک خرمدین نیز داشته است.[۱۲] همچنین ساختار معماری قلعه شامل پلکان‌های کنده شده در دل کوه، دیوارهای خشکه‌چین و حوضچه‌های ذخیره آب است که نشان‌دهندهٔ اهمیت کاربری نظامی و استراتژیک آن است.[۱۳]
کاربری و اهمیت فرهنگی
قلعه جوشین یکی از میراث‌های فرهنگی تاریخی آذربایجان شرقی شناخته می‌شود. همچنین این قلعه با چشم‌اندازهای طبیعی زیبا و فضای کوهستانی بکری که دارد همراه با ارزش‌های تاریخی آن، تجربه‌ای منحصر به فرد برای بازدیدکنندگان و گردشگران در فصول بهار و تابستان فراهم می‌آورد.[۱۴] به همین خاطر قلعه جوشین، در ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ش با شماره ثبت ۲۲۵۴۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و از آن زمان تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی است.[۱۵]
وضعیت کنونی
در وضعیت فعلی بقای قلعه جوشین با تهدیدات جدی مواجه است. حفاری‌های غیرمجاز و غارت آثار باستانی از محوطهٔ قلعه، خسارات فراوانی به ساختار تاریخی آن وارد کرده است. همچنین، تخریب گورستان باستانی در غرب قلعه به‌دلیل احداث خط لولهٔ گاز، نشان‌دهندهٔ شکست هماهنگی میان نهادهای توسعه‌ای و سازمان میراث فرهنگی است که آسیب جبران‌ناپذیری به قلعه وارد کرد.[۱۶] اقدامات مثبتی نیز در حوزه گردشگری انجام شده است. در سال ۱۳۹۹ش، با هدف تسهیل دسترسی گردشگران، مسیر سنگ‌فرش و دیوارکشی به طول ۱۵۰ متر اجرا شد. همچنین، پروژه‌ای برای ایجاد مسیر گردشگری به طول حدود ۵۰ کیلومتر بین قلعه جوشین و قلعه بابک با تمرکز بر اکوتوریسم منطقه در دست مطالعه است.[۱۷]
پانویس
- ↑ «قلعه جوشین خاروانا، خورشید زیبایی‌های آذربایجان‌شرقی»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «قلعه جوشین، جوشون»، وب‌سایت ویزیت ایران.
- ↑ «قلعه جوشین»، وب‌سایت ایرانگردی.
- ↑ «قلعه جوشین»، وب‌سایت ایرانگردی.
- ↑ «قلعه جوشین، جوشون»، وب‌سایت ویزیت ایران.
- ↑ «قلعهٔ جوشین، جوشین قالاسی»، وب‌سایت تبریز تریپ.
- ↑ «قلعه جوشین»، وب‌سایت ایرانگردی.
- ↑ «جوشین، قلعه‌ای با قدمتی بیش از ۶۵۰۰ سال»، خبرگزاری برنا.
- ↑ انتظاری، «نقد و بررسی مهم‌ترین رویدادهای دوران حکومت خلیفه دوم»، 1398ش، ص153.
- ↑ «آثار تاریخی شهرستان ورزقان»، وب‌سایت سازمان تبلیغات اسلامی شهرستان آذربایجان‌شرقی.
- ↑ «جوشین، قلعه‌ای با قدمتی بیش از ۶۵۰۰ سال»، خبرگزاری برنا.
- ↑ «جوشین، قلعه‌ای با قدمتی بیش از ۶۵۰۰ سال»، خبرگزاری برنا.
- ↑ «قلعه جوشین»، وب‌سایت ایرانگردی.
- ↑ «قلعهٔ جوشین، جوشین قالاسی»، وب‌سایت تبریز تریپ.
- ↑ «قلعه جوشن شهرستان ورزقان در فهرست آثار ملی به ثبت رسید»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «قلعه گال-جوشین»، وب‌سایت ایران‌ویو.
- ↑ «تدوام عملیات سامان‌دهی مسیر دسترسی سنگی به قلعه جوشین در آذربایجان‌شرقی»، وب‌سایت میراث آریا.
- دیدگاه‌های ارزیابان
منابع
- «آثار تاریخی شهرستان ورزقان»، وب‌سایت سازمان تبلیغات اسلامی شهرستان آذربایجان‌شرقی، تاریخ بازدید: ۲۶ آبان ۱۴۰۴ش.
- انتظاری، احسان، «نقد و بررسی مهم‌ترین رویدادهای دوران حکومت خلیفه دوم»، فصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش، شماره ۳۹، ۱۳۹۸ش.
- «تدوام عملیات سامان‌دهی مسیر دسترسی سنگی به قلعه جوشین در آذربایجان‌شرقی»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
- «جوشین، قلعه‌ای با قدمتی بیش از ۶۵۰۰ سال»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۴۰۰ش.
- «قلعه جوشین»، وب‌سایت ایرانگردی، تاریخ بازدید: ۲۶ آبان ۱۴۰۴ش.
- «قلعه جوشین، جوشون»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۲۶ آبان ۱۴۰۴ش.
- «قلعهٔ جوشین، جوشین قالاسی»، وب‌سایت تبریز تریپ، تاریخ به‌روزرسانی: ۱۷ اسفند ۱۳۹۶ش.
- «قلعه جوشین خاروانا، خورشید زیبایی‌های آذربایجان‌شرقی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۱ش.
- «قلعه جوشن شهرستان ورزقان در فهرست آثار ملی به ثبت رسید»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۹ دی ۱۳۸۷ش.
- «قلعه گال-جوشین»، وب‌سایت ایران‌ویو، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۳۹۱ش.