قلعه جوشین

قلعه جوشین؛ قلعه‌ای تاریخی در استان آذربایجان‌شرقی.
قلعه جوشین که در گویش محلی «جوشون قالاسی» نامیده می‌شود، یکی از برجسته‌ترین استحکامات باستانی ایران است که در استان آذربایجان‌شرقی، شهرستان ورزقان، بخش خاروانا واقع شده است. این قلعه در قلب منطقه تاریخی قره داغ ارسباران و به‌طور خاص، در مرکز ناحیۀ تاریخی دیزمار ارسباران قرار دارد. اهمیت تاریخی و فرهنگی این قلعه در تداوم کاربری استراتژیک آن از دوران نوسنگی با قدمت ۶۵۰۰ ساله تا قرون میانی اسلامی، و نقش کلیدی آن به‌عنوان مرکز مقاومت در برابر تهاجم اعراب و یک گره ارتباطی حیاتی در شبکۀ دفاعی قیام بابک خرمدین نهفته است.

موقعیت جغرافیایی

قلعه جوشین در شهرستان ورزقان، استان آذربایجان‌شرقی واقع شده است. این قلعه در ارتفاع تقریبی ۱۸۰۰ متر از سطح دریا، روی کوهی صخره‌ای و در منطقۀ کوهستانی قره داغ ارسباران قرار دارد و ارتفاع صخره‌ای که قلعه بر آن استوار است، حدود ۳۰۰ متر تخمین زده می‌شود. فاصلۀ قلعه تا شهر ورزقان حدود ۲۶ کیلومتر و تا روستای جوشین حدود ۶ کیلومتر است. دسترسی به قلعه از طریق یک مسیر کوهستانی باریک و صعب‌العبور انجام می‌شود که تنها امکان عبور یک یا دو نفر را به‌طور همزمان می‌دهد.

ویژگی‌های معماری و ساختاری قلعه

مصالح و دیوارها

ساختار اصلی قلعه جوشین با استفاده از سنگ‌های کاملاً محلی بنا شده است. در بخش‌هایی از قلعه که شامل اتاق‌های معدود مسکونی می‌شود، از سنگ همراه با ملات آهک و گچ استفاده شده است. اما ویژگی شاخص معماری این قلعه، دیوارهای «خشکه‌چین» یا خشک‌چین است که با سنگ‌های تراش‌نخورده و بدون ملات، به‌خصوص در قسمت غربی قلعه، ساخته شده بودند. این دیوارها احتمالاً به‌عنوان حفاظ پیرامونی اصلی در تنها ناحیۀ قابل دسترسی عمل می‌کردند و امروزه بخش اعظم آن‌ها به‌صورت آوار سنگی در محل دیده می‌شود.

مهندسی سنگی

یکی از شگفت‌انگیزترین عناصر معماری قلعه، پلکان‌های متعددی است که به‌صورت کنده‌کاری شده در دل صخره و کوه ایجاد شده‌اند. این پلکان‌ها از سنگ تراشیده شده‌اند و پس از هزاران سال هنوز استحکام خود را حفظ کرده‌اند. به این پله‌ها در زبان محلی «قرخ پله» گفته می‌شود؛ واژه‌ای که در زبان ترکی به‌معنای چهل است و در فرهنگ منطقه به‌معنای تعداد زیاد یا مقدس بودن به‌کار می‌رود، که نشانگر اهمیت و تعداد بالای این پلکان‌ها است.

مدیریت آب در قلعه

برای بقا در قلعه‌ای که روی صخره‌ای ۳۰۰ متری واقع شده، یک سیستم پیچیدۀ مدیریت آب ضروری بوده است. مهندسان قلعه با حفر حوضچه‌ها، استخرها و آب‌انبارهای متعدد در دل سنگ‌های سخت خارا توانسته‌اند آب باران و برف را جمع‌آوری و ذخیره کنند. این سیستم شامل شبکه‌ای از کانال‌ها و قنات‌های سطحی بوده که آب را از ارتفاعات بالاتر به داخل انبارهای آب هدایت می‌کردند. چنین سیستم مهندسی هیدرولیکی، ترکیب منحصر به فردی از معماری صخره‌کن و مهندسی عصر آهن در این منطقه است و قدمت تاریخ‌گذاری‌ها را تقویت می‌کند.

سازه‌های دیدبانی و سیستم ارتباطی

بقایای قلعه شامل دو صخرۀ بزرگ در جناحین شرقی و غربی است که احتمالا به‌عنوان برج‌های دیدبانی طبیعی یا سکوی برج‌های ساختگی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. همچنین در محوطۀ قلعه، گودال‌های کوچک استوانه‌ای‌شکل کشف شده‌اند که کارشناسان آن‌ها را جایگاه مشعل‌ها می‌دانند. این به‌معنای وجود یک سیستم ارتباطی سیگنال‌دهی با آتش در قلعه است که اهمیت استراتژیک قلعه را در دفاع منطقه نشان می‌دهد.

قدمت و اهمیت تاریخی

شواهد باستان‌شناسی از جمله سفالینه‌های کشف شده نشان می‌دهد که قدمت بنای قلعه به حدود ۶۵۰۰ سال پیش در دورۀ نوسنگی بازمی‌گردد که اهمیت آن را به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین استحکامات تاریخی منطقه تأیید می‌کند.

همچنین قلعه جوشین به‌عنوان یکی از مراکز مهم مقاومت در دوران حملۀ اعراب به ایران شناخته می‌شود. این قلعه دژ نفوذناپذیری بوده که نیروهای دفاعی منطقۀ دیزمار از آن به‌عنوان پایگاه فرماندهی و دفاع استفاده می‌کردند. اعراب بارها در تلاش برای تسخیر این دژ صعب‌العبور شکست خوردند و تنها با استفاده از نیرنگ و خدعه موفق به فتح آن شدند.

علاوه بر آن، قلعه جوشین در دوران قیام بابک خرمدین نقش بسیار کلیدی داشت و به‌عنوان یکی از قلعه‌های مهم و مستحکم نیروهای انقلابی ارسباران شناخته می‌شد. بخش مهمی از این دفاع به سیستم ارتباطی قلعه مربوط می‌شود؛ به‌‌طوری که وقتی آتشی بر فراز قلعۀ جوشین روشن می‌شد، این پیام از قلعه‌هایی مانند قلعه بابک در کلیبر، آغچه قلعه و قیزقلعه‌سی در جمهوری آذربایجان قابل مشاهده بود. این شبکۀ سیگنال‌دهی با آتش نشان‌دهندۀ وجود یک سیستم هشدار و ارتباطات نظامی گسترده و هماهنگ در منطقه ارسباران بود که نقش قلعه جوشین در آن بسیار حیاتی بود.

کاربری و اهمیت فرهنگی

قلعه جوشین علاوه بر نقش دفاعی و نظامی، به‌عنوان نمادی از مقاومت مردم منطقه ارسباران و میراث فرهنگی تاریخی آذربایجان شرقی شناخته می‌شود. همچنین این قلعه با چشم‌اندازهای طبیعی زیبا و فضای کوهستانی بکری که دارد همراه با ارزش‌های تاریخی آن، تجربه‌ای منحصر به فرد برای بازدیدکنندگان و گردشگران در فصول بهار و تابستان فراهم می‌آورد.

قلعه جوشین به‌دلیل اهمیت تاریخی و معماری منحصر به‌فردش، در ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ش با شماره ثبت ۲۲۵۴۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و از آن زمان تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی است. هرگونه تخریب یا تغییر در این اثر ممنوع و جرم محسوب می‌شود.

وضعیت کنونی

قلعه جوشین به‌عنوان یک اثر تاریخی مهم تحت حفاظت قرار دارد و تلاش‌های مستمری برای حفظ و معرفی آن به عموم انجام می‌شود. با این حال، علی‌رغم حمایت‌های قانونی، این قلعه همچنان با تهدیدات جدی مواجه است که بقای آن را به خطر می‌اندازد. حفاری‌های غیرمجاز و غارت آثار باستانی در محوطۀ قلعه خسارات فراوانی به ساختار و لایه‌های تاریخی آن وارد کرده است. همچنین، تخریب گورستان باستانی در غرب قلعه به‌دلیل احداث خط لولۀ گاز، نشان‌دهندۀ شکست هماهنگی میان نهادهای توسعه‌ای و میراث فرهنگی بود که آسیب جبران‌ناپذیری به اثر وارد کرد.

در کنار این تهدیدها، اقدامات مثبتی نیز در حوزه گردشگری انجام شده است. در سال ۱۳۹۹ش، با هدف تسهیل دسترسی گردشگران، مسیر سنگ‌فرش و دیوارکشی به طول ۱۵۰ متر اجرا شد. همچنین، پروژه‌ای برای ایجاد مسیر گردشگری به طول حدود ۵۰ کیلومتر بین قلعه جوشین و قلعه بابک با تمرکز بر اکوتوریسم منطقه در دست مطالعه است.

منابع

• «آثار تاريخي شهرستان ورزقان»، وب‌سایت سازمان تبلیغات اسلامی شهرستان آذربایجان‌شرقی، تاریخ بازدید: 26 آبان 1404ش.
• «تدوام عملیات سامان‌دهی مسیر دسترسی سنگی به قلعه جوشین در آذربایجان‌شرقی»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1399ش.
• «جوشین، قلعه‌ای با قدمتی بیش از ۶۵۰۰ سال»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1400ش.
• «قلعه جوشین»، وب‌سایت ایرانگردی، تاریخ بازدید: 26 آبان 1404ش.
• «قلعه جوشین، جوشون»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: 26 آبان 1404ش.
• «قلعهٔ جوشین، جوشین قالاسی»، وب‌سایت تبریز تریپ، تاریخ به‌روزرسانی: 17 اسفند 1396ش.
• «قلعه جوشين خاروانا، خورشيد زيبايي‌هاي آذربايجان‌شرقي»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1391ش.
• «قلعه جوشن شهرستان ورزقان در فهرست آثار ملی به ثبت رسید»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 19 دی 1387ش.
• «قلعه گال-جوشین»، وب‌سایت ایران‌ویو، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1391ش.