پیش‌نویس:جنگل ارسباران

طبیعت پاییزی جنگل‌های ارسباران

جنگل ارسباران؛ از مناطق محبوب گردشگری در استان آذربایجان‌شرقی.

جنگل ارسباران یکی از اکوسیستم‌های منحصربه‌فرد و با ارزش شمال‌غرب ایران است که در ناحیۀ کوهستانی شمال استان آذربایجان‌شرقی و در مجاورت رودخانۀ بین‌المللی ارس قرار دارد. این منطقه با وسعت تقریبی ۷۸ هزار هکتار و آب‌وهوای معتدل، بازمانده‌ای از جنگل‌های چند میلیون ساله هیرکانی و به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در یونسکو ثبت شده است. جنگل ارسباران که به «موزهٔ حیات‌وحش ایران» شهرت دارد، دارای تنوع زیستی بسیار غنی شامل گونه‌های نادر گیاهی و جانوری است. ارسباران علاوه بر ارزش‌های زیست‌محیطی از منظر تاریخی و فرهنگی نیز جایگاهی برجسته دارد. این منطقه به‌واسطه موقعیت راهبردی خود در طول تاریخ، کانون رخدادهای سیاسی و مقاومت‌های مردمی بوده است. قلعه بابک، نمونه‌ای شاخص از آثار تاریخی این ناحیه است که بیانگر روح استقلال‌طلبی و هویت‌پذیری مردمان منطقه به‌شمار می‌آید. در کنار آن، مجموعه‌ای از آثار باستانی، قلعه‌ها، گورستان‌های کهن و بقایای استقرارهای انسانی پیشین در گسترۀه ارسباران شناسایی شده که پیوندی ژرف میان تاریخ انسان و طبیعت را در این ناحیه بازتاب می‌دهد.

معرفی جنگل ارسباران

موقعیت جغرافیایی

منطقهٔ ارسباران، واقع در شمال‌غربی ایران در استان آذربایجان‌شرقی، یک ناحیهٔ کوهستانی و جنگلی منحصربه‌فرد است که در امتداد مرز بین‌المللی با کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان قرار دارد. جنگل ارسباران در شهرستان‌های کلیبر، ورزقان و اهر و در مجاورت رود ارس قرار گرفته است. وسعت جنگل ارسباران حدود ۱۳۰ هزار هکتار است که یکی از بزرگ‌ترین جنگل‌های هیرکانی محسوب می‌شود.

نام‌گذاری

ارسباران به‌معنای کناره‌های رود ارس یا سرزمینی که رودهای آن به ارس می‌ریزند، است. علاوه بر نام ارسباران، از نام‌های دیگری همچون ارسبار، قره‌داغ یا قراچه‌داغ نیز برای اشاره به این منطقه استفاده می‌کنند. وجه اشتراک همهٔ این نام‌ها، رودخانهٔ ارس (آراز) و کوه قره‌داغ است. کارشناسان، دلیل نام‌گذاری این منطقه به قره‌داغ را وجود جنگل‌های انبوه دانسته‌اند. قَرَه در زبان ترکی به‌معنای انبوه و بزرگی است. نام ارسباران، در زمان پادشاهی رضاخان و با هدف نظارت بر چگونگی اسکان ایلات و سیاست دولت پهلوی بر زدودن اسامی ترکی از مکان‌های تاریخی، بر این منطقه نهاده شد.

ارزش اکولوژیکی

جنگل ارسباران به‌عنوان یکی از گنجینه‌های طبیعی ایران شناخته شده است. این جنگل، بخشی از جنگل‌های مختلط هیرکانی است که توسط یونسکو به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره ثبت شده است و دارای تنوع زیستی بسیار غنی از گونه‌های گیاهی و جانوری است. به‌همین دلیل جنگل ارسباران با عنوان «موزهٔ حیات‌وحش ایران» شناخته می‌شود.

اهمیت این منطقه در موقعیت جغرافیایی استثنایی آن نهفته است. ارسباران در نقطهٔ تلاقی سه منطقهٔ زیست‌جغرافیایی اصلی قرار گرفته است: منطقهٔ خزری (هیرکانی)، منطقهٔ قفقازی و منطقهٔ مدیترانه‌ای و شامل اکوسیستم‌های متنوعی از جمله جنگل‌ها، دشت‌ها، مراتع و رودخانه‌ها می‌شود. این موقعیت تلاقی، ارسباران را به یک پل اکولوژیک حیاتی تبدیل کرده است که ویژگی‌های جنگل‌های مرطوب پهن‌برگ هیرکانی را با عناصر پوشش گیاهی استپی نیمه‌خشک ایرانی-تورانی و قفقازی در هم می‌آمیزد. به‌همین دلیل، این منطقه به‌عنوان یک «ناهنجاری اکولوژیک» شناخته می‌شود؛ جنگلی متراکم و غنی که در شرایط اقلیمی‌ای پدیدار شده که انتظار می‌رود میزبان پوشش گیاهی استپی باشد.

طی دهه‌های اخیر، ارسباران با معضلاتی همچون آتش‌زدن جنگل‌ها و مراتع، پخش زباله‌ها و رهاسازی پسماندها مواجه شده است. علاوه بر آن، شکستن شاخ‌وبرگ درختان و نزدیک‌شدن بیش از حد به جانوران در این مناطق جنگلی، گردشگران و حیوانات را به خطر انداخته است. همچنین، توسعهٔ معدن مس در ارسباران، ضربات جبران‌ناپذیری را به محیط‌زیست و منابع طبیعی آن وارد کرده است.

پدیده «مه‌بارش» راز بقای ارسباران

راز بقای ارسباران در پدیده‌ای به‌نام «باران‌های مخفی» یا مِه‌بارش نهفته است. توپوگرافی به شدت کوهستانی منطقه سبب می‌شود، توده‌های هوای مرطوب که احتمالاً از سمت دریای خزر یا دریای سیاه و قفقاز می‌آیند، وادار به صعود شوند. این صعود منجر به تراکم رطوبت و ایجاد مه غلیظ در بیشتر روزهای سال، به‌ویژه در ارتفاعات می‌شود. این مه، رطوبت را مستقیماً بر روی شاخ و برگ درختان و سطح خاک می‌نشاند. برآوردها نشان می‌دهد که این پدیده، میزان رطوبت مؤثر دریافتی اکوسیستم را از ۴۵۰ میلی‌متر به معادل ۷۵۰ میلی‌متر در سال افزایش می‌دهد. این رطوبت اضافی، عامل حیاتی و تعیین‌کننده‌ای است که به گونه‌های جنگلی هیرکانی اجازه می‌دهد تا در این منطقه که در غیر این صورت نیمه‌خشک تلقی می‌شد، زنده بمانند و شکوفا شوند. این پدیده به‌عنوان دلیل اصلی تنوع و گستردگی گونه‌ها در ارسباران شناخته می‌شود.

آب‌وهوا

به‌دلیل ماهیت کوهستانی و ارتفاع بالا، اقلیم کلی ارسباران سرد و مرطوب توصیف می‌شود. فصول پاییز و زمستان بسیار سرد هستند و سفر در این فصول توصیه نمی‌شود. فصل بهار، با وجود سرسبزی و زیبایی خیره‌کننده، می‌تواند با بادهای شدید در ارتفاعات همراه باشد؛ بنابراین بهترین زمان برای سفر به ارسباران، فصل تابستان معرفی شده است که آب‌وهوای خنک و ییلاقی آن، پناهگاهی از گرمای مناطق پست‌تر فراهم می‌کند و همچنین اواسط بهار در ماه‌های اردیبهشت و خرداد که طبیعت در اوج زیبایی بصری خود قرار دارد.

سوغات و صنایع محلی

یکی از نمادهای خوراکی این منطقه، زغال‌اخته است. فرآورده‌های مختلف زغال‌اخته، مانند ترشی، شربت، لواشک، برگه و خشکهٔ زغال‌اخته در ارسباران به‌وفور دیده می‌شود. از جمله صنایع دستی این منطقه نیز می‌توان به ورنی‌بافی اشاره کرد.

قدمت و اهمیت تاریخی جنگل ارسباران

قلعه بابک خرمدین در جنگ ارسباران

پژوهشگران، جنگل‌های ارسباران را بازماندهٔ جنگل‌های چند میلیون سالهٔ هیرکانی و دورهٔ سوم زمین‌شناسی می‌دانند که گونه‌های جانوری و گیاهی متفاوتی در آن سکونت دارند. یکی از کهن‌ترین منابعی که به این منطقه از ایران اشاره کرده، اثری از ابن‌حوقل (جغرافیدان) است. او، در قرن ۴ق، از این منطقه با نام «سیاه‌کوه» یاد کرده که مردمانی ترک‌زبان در آن زندگی می‌کنند.

یاقوت حموی نیز در حدود ۸۰۰ سال پیش، ارسباران را با نام کلیبر یاد کرده و آن را منطقه‌ای بین آذربایجان و ایران معرفی کرده که دارای انارهایی با کیفیت، انجیر و انگورهای خوش‌طعم بوده است. او، همچنین، به خشک‌کردن این میوه‌ها در تنور، توسط مردم، اشاره کرده است، زیرا نور خورشید به‌صورت مستقیم در این منطقه نمی‌تابد.

در این منطقه از خاک ایران، رویدادهای سیاسی و آزادی‌خواهی بسیاری نیز رخ داده است. بابک خرمدین که از سرداران منطقهٔ آذربایجان در زمان خلافت معتصم عباسی بود، توانست در حدود ۲۰ سال در مقابل این دستگاه حکومتی مبارزه و مقاومت کند. قلعهٔ بابک، مرکز فرماندهی این سردار ایرانی بود و گروهی که از او حمایت می‌کردند نیز خرمدینان نام داشتند.

در دورهٔ صفویان، این منطقه همواره مورد توجه پادشاهان صفوی بود و در تمام دورهٔ حکومتی قاجاریان، ارسباران توسط شاهزادگان قاجاری اداره می‌شد. عباس میرزا، برای مدتی اهر را مرکز فرماندهی خود در برابر روس‌ها انتخاب کرد. در آن دوران، عشایر ارسباران به حمایت از پادشاه ایران پرداخته و بخشی از قشون ایران را تأمین کردند. همچنین، ارسباران، یکی از کانون‌های جنبش مشروطه در ایران بود. در دورهٔ رضاشاه نیز بسیاری از کوچ‌نشینان در این منطقه یک‌جانشین شدند.

از دیگر افراد مشهور برخاسته از این خطه از خاک ایران می‌توان به «ستارخان» از سرداران جنبش مشروطه و «شهاب‌الدین اهری» عارف و شاعر قرن هفتم هجری اشاره کرد.

پوشش گیاهی و جانوری

پوشش گیاهی جنگل ارسباران

ارسباران به‌دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد گیاهی، توسط برخی متخصصان به‌عنوان یک منطقهٔ رویشی مستقل (جدا از ناحیهٔ هیرکانی) طبقه‌بندی می‌شود. تنوع گونه‌ای گیاهی در این منطقه استثنایی است. کارشناسان معتقدند در جنگل‌های ارسباران بیش از ۱۵۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده که حدود ۱۰ درصد کل گونه‌های گیاهی ایران را شامل می‌شود که ۴۶ درصد از آنها کاربرد دارویی، ۲۰ درصد زینتی و ۱۷ درصد برای تغذیه استفاده می‌شوند. در این منطقه، گیاهان و درختانی همچون بلوط، کِیکُم، سماق، زرشک، انار کوهی، سیب وحشی، گلابی وحشی و بوته‌های تمشک و زغال‌اخته، وجود دارند. همچنین، تنوع قارچ‌های این جنگل‌ها، در حدود ۲۵۰ نوع شناسایی شده است.

پوشش جانوری جنگل ارسباران

ارسباران به‌دلیل تنوع غنی جانوری و حضور همزمان گونه‌های مختلف، به‌عنوان «موزه حیات وحش ایران» شناخته می‌شود. در این جنگل‌ها، مناطق ممنوعه و حفاظت‌شده‌ای نیز وجود دارند که بر اساس آمار، ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۲۲ نوع ماهی در آن زندگی می‌کنند. سیاه‌خروس، مارال، سیاه‌گوش (وشق)، خرس قهوه‌ای، اردک سرسفید، پلنگ، میش‌مرغ، کبک، قرقاول و دُرّاج از گونه‌های جانوری و نادر در این منطقه هستند. در این جنگل‌ها، همچنین، تعداد زیادی مار افعی زندگی می‌کنند.

جاذبه‌های گردشگری جنگل ارسباران

از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری جنگل ارسباران عبارتند از: قلعه بابک، قلعه جوشین، قلعه آوارسین، قصر آیینه لو، کلیسای آینالو، کلیسای وینق، کلیسای ناپشته، چشمه‌های آب گرم و سرد، بازار اهر، پل‌های خدا آفرین، آرامگاه مادر تیمور، دژ قهقهه، جنگل مکیدی و ییلاقات این منطقه. کمپ‌های تابستانی و زندگی عشایر ارسباران هم برای تجربهٔ فرهنگ بومی جذاب است. منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ آینالو با پروژهٔ احیای گوزن مارال و تنوع حیات وحش نیز مقصد طبیعت‌گردان است. مسیرهای کوهنوردی، پیاده‌روی در جنگل و پارک ملی ارسباران با طبیعت بکر و گونه‌های نادر گیاهی و جانوری برای دوستداران طبیعت مناسب است. درختان خودروی میوه مانند گردو، زغال اخته، قره قات، گیاهان دارویی، قارچ‌های دنبلان، فندق و انار کوهی از جاذبه‌های طبیعی محسوب می‌شوند. موزهٔ باستان‌شناسی خداآفرین نیز از دیگر مراکز گردشگری در این منطقه محسوب می‌شود. این موزه، دارای اشیایی با قدمت شش‌هزار ساله هستند که از کاوش‌های باستانی در همین منطقه به‌دست آمده‌اند. این اشیا، قدمت زندگی در این منطقه را به چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح نسبت می‌دهند. همچنین چشم‌اندازهای سرسبز، کوه‌های مه‌آلود و آب‌وهوای خنک و مطبوع این منطقه مزید بر علت شده تا گردشگران داخلی و خارجی هر ساله به ارسباران سفر کنند.

دژ قهقهه مربوط به پیش از اسلام و کاربری آن مربوط به دوران صفویه

مسیر دسترسی

برای رسیدن به این مناطق جنگلی می‌توان از وسایل حمل‌ونقل عمومی نیز استفاده کرد. فرودگاه تبریز، ایستگاه راه‌آهن جلفا یا تبریز و نیز پایانه‌های اتوبوس به مقصد اهر، از جمله مسیرهای دسترسی به جنگل‌های ارسباران هستند. برای سفر کردن با خودروی شخصی نیز می‌توان از مسیر تبریز به‌سمت کلیبر استفاده کرد.

ساکنان منطقه جنگل ارسباران

ساکنان منطقهٔ جنگل ارسباران عمدتاً قوم ترک‌ شیعه‌ هستند که شامل شش ایل اصلی چلبیانلو، حاج علیلو، محمدخانلو، حسینکلو، حسن بیگلو و قاراچورلو می‌شوند. این ایل‌ها کوچک شده و اکنون بیشتر به‌صورت ساکن در روستاها زندگی می‌کنند اما جنبه‌هایی از فرهنگ کوچ‌نشینی آن‌ها هنوز حفظ شده است. پیشینهٔ کوچ‌نشینی این عشایر به دوره‌های گذشته بازمی‌گردد و امروزه حدود ۲۳٬۵۰۰ نفر از کوچ‌نشینان و روستاییان در این منطقه زندگی می‌کنند. علاوه بر ترک‌ها، جمعیت‌های کوچکی از تالشی‌ها و پیروان اهل حق (گوران‌ها) که مرتبط با ایل شاملو هستند نیز در منطقه حضور دارند. تا اوایل قرن بیستم، جمعیت مسیحیان ارمنی نیز در برخی روستاهای ارسباران زندگی می‌کردند که امروزه این جمعیت منقرض شده است ولی آثار فرهنگی و قبرستان‌های ارمنی هنوز باقی است. زبان غالب مردم ترکی آذربایجانی است و اغلب به زبان فارسی هم مسلط هستند. اقتصاد مردم غالباً بر کشاورزی، تولید زنبور عسل، عسل، دامداری و صنایع دستی مبتنی است.

منابع

• «آداب و رسوم عشایر ارسباران، خانواده‌هایی اصیل و سختکوش»، وب‌سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۴ش.
• «ارسباران»، وب‌سایت کمیسیون ملی یونسکو ایران، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
• «ارسباران»، وب‌سایت یونسکو، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۴ش.
• «ارسباران کجاست؟»، مجله گردشگری اِلی گشت، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «ارسباران؛ گنجینه گونه‌های نایاب گیاهی وجانوری»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۳۹۱ش.
• بابایی، حسین، «جنگل ارسباران کجاست؟ راهنمای جامع سفر به ارسباران»، وب‌سایت علی بابا، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
• «تاریخچه قره داغ، ارسباران»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۳ بهمن ۱۳۸۹ش.
• «جاهای دیدنی کلیبر، جاذبه‌های گردشگری ارسباران و کلیبر»، وبسایت جاذبه‌ها، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مه‌آلود در تبریز»، وب‌سایت مجلهٔ گردشگری ایران و جهان، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «جنگل‌های ارسباران»، وب‌سایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان‌شرقی، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
• «جنگل‌های ارسباران»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
• «جنگل‌های ارسباران کجاست؟»، وب‌سایت دلتا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۴۰۱ش.
• «دربارهٔ ارسباران و شگفتی‌های آن شنیده‌اید؟»، وب‌سایت شرکت آموزشی و گردشگری ارسباران، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مرداد ۱۳۹۷ش.
• «زنگ خطر برای ارسباران»، وبسایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• صدقی، ناصر، تاریخ اجتماعی و سیاسی ارسباران (قره داغ) در دورهٔ معاصر، تهران، اختر، ۱۳۸۸ش.
• طاحونی، سلوا، «جنگل ارسباران تبریز کجاست؟»، وب‌سایت اقامت۲۴، تاریخ بارگذاری: ۶ خرداد ۱۴۰۱ش.
• فرزانه، صدف، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزن‌های آینالو بشناسید»، وب‌سایت جا با ما، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• محمد هدایتی، محمود، «ارسباران»، وبلاگ مؤسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل، تاریخ درج مطلب: ۱۹ خرداد ۱۳۹۰ش.
• «معرفی جاذبه‌های گردشگری جنگل‌های ارسباران»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• Abrahamian. Ervand, Iran Between Two Revolutons, Pricenton, New Jeresy, 1982.
• R, Khanam, Encycl. Ethnography of Middle-East and Central Asia, 2005.