پیش‌نویس:جنگل ارسباران

طبیعت پاییزی جنگل‌های ارسباران

جنگل ارسباران؛ از مناطق محبوب گردشگری در استان آذربایجان شرقی.

جنگل ارسباران یکی از بکرترین و دیدنی‌ترین جنگل‌های ایران در شمال استان آذربایجان‌شرقی است که با کوه‌های سرسبز، مراتع پراکنده و روستاهای کوچک شناخته می‌شود. این منطقه با وسعت تقریبی ۷۸ هزار هکتار و آب‌وهوای معتدل، بازمانده‌ای از جنگل‌های چند میلیون ساله هیرکانی و به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در یونسکو ثبت شده است. جنگل ارسباران که به «موزۀ حیات‌وحش ایران» شهرت دارد، دارای تنوع زیستی بسیار غنی شامل گونه‌های نادر گیاهی و جانوری است. ارسباران علاوه بر طبیعت بکر، از پیشینۀ تاریخی و سیاسی مهمی نیز برخوردار است و قلعه بابک، پایگاه مقاومت بابک خرمدین، در کنار ده‌ها اثر تاریخی دیگر در آن قرار دارد.

معرفی جنگل ارسباران

موقعیت جغرافیایی

منطقۀ ارسباران، واقع در شمال‌غربی ایران در استان آذربایجان‌شرقی، یک ناحیۀ کوهستانی و جنگلی منحصربه‌فرد است که در امتداد مرز بین‌المللی با جمهوری‌ آذربایجان و ارمنستان قرار دارد. جنگل‌های ارسباران در شهرستان‌های کلیبر، ورزقان و اهر قرار دارند و در مجاورت رود ارس و مرز جمهوری آذربایجان قرار گرفته‌اند. وسعت جنگل ارسباران حدود ۱۳۰ هزار هکتار است که یکی از بزرگترین جنگل‌های هیرکانی محسوب می‌شود.

نام‌گذاری

ارسباران به‌معنای کناره‌های رود ارس یا سرزمینی که رودهای آن به ارس می‌ریزند، است. علاوه بر نام ارسباران، از نام‌های دیگری همچون ارسبار، قره‌داغ یا قراچه‌داغ نیز برای اشاره به این منطقه استفاده می‌کنند. وجه اشتراک همهٔ این نام‌ها، رودخانۀ ارس (آراز) و کوه قره‌داغ است. کارشناسان، دلیل نام‌گذاری این منطقه به قره‌داغ را وجود جنگل‌های انبوه دانسته‌اند. قَرَه در زبان ترکی به‌معنای انبوه و بزرگی است. نام ارسباران، در زمان پادشاهی رضاخان و با هدف نظارت بر چگونگی اسکان ایلات و سیاست دولت پهلوی در زدودن اسامی ترکی از مکان‌های تاریخی، بر این منطقه نهاده شد.

ارزش اکولوژیکی

جنگل‌ ارسباران به‌عنوان یکی از گنجینه‌های طبیعی ایران شناخته شده است. این جنگل‌ بخشی از جنگل‌های مختلط هیرکانی است که توسط یونسکو به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره ثبت شده است و دارای تنوع زیستی بسیار غنی از گونه‌های گیاهی و جانوری است. همچنین جنگل ارسباران با عنوان «موزهٔ حیات‌وحش ایران» شناخته می‌شود. اهمیت این منطقه در موقعیت جغرافیایی استثنایی آن نهفته است. ارسباران در نقطۀ تلاقی سه منطقۀ زیست‌جغرافیایی اصلی قرار گرفته است: منطقۀ خزری (هیرکانی)، منطقۀ قفقازی و منطقۀ مدیترانه‌ای و شامل اکوسیستم‌های متنوعی از جمله جنگل‌ها، دشت‌ها، مراتع و رودخانه‌ها می‌شود. به‌همین دلیل این منطقه به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره توسط یونسکو معرفی شده است. این موقعیت تلاقی، ارسباران را به یک پل اکولوژیک حیاتی تبدیل کرده است که ویژگی‌های جنگل‌های مرطوب پهن‌برگ هیرکانی را با عناصر پوشش گیاهی استپی نیمه‌خشک ایرانی-تورانی و قفقازی در هم می‌آمیزد. به‌همین دلیل، این منطقه به‌عنوان یک «ناهنجاری اکولوژیک» شناخته می‌شود؛ جنگلی متراکم و غنی که در شرایط اقلیمی‌ای پدیدار شده که انتظار می‌رود میزبان پوشش گیاهی استپی باشد.

پدیده «مه‌بارش» راز بقای ارسباران

راز بقای ارسباران در پدیده‌ای به‌نام «باران‌های مخفی» یا مِه‌بارش نهفته است. توپوگرافی به شدت کوهستانی منطقه سبب می‌شود، توده‌های هوای مرطوب که احتمالاً از سمت دریای خزر یا دریای سیاه و قفقاز می‌آیند، وادار به صعود شوند. این صعود منجر به تراکم رطوبت و ایجاد مه غلیظ در بیشتر روزهای سال، به‌ویژه در ارتفاعات می‌شود. این مه، رطوبت را مستقیماً بر روی شاخ و برگ درختان و سطح خاک می‌نشاند. برآوردها نشان می‌دهد که این پدیده، میزان رطوبت مؤثر دریافتی اکوسیستم را از ۴۵۰ میلی‌متر به معادل ۷۵۰ میلی‌متر در سال افزایش می‌دهد. این رطوبت اضافی، عامل حیاتی و تعیین‌کننده‌ای است که به گونه‌های جنگلی هیرکانی اجازه می‌دهد تا در این منطقه، که در غیر این صورت نیمه‌خشک تلقی می‌شد، زنده بمانند و شکوفا شوند. این پدیده به‌ عنوان دلیل اصلی تنوع و گستردگی گونه‌ها در ارسباران شناخته می‌شود.

آب‌وهوا

به‌دلیل ماهیت کوهستانی و ارتفاع بالا، اقلیم کلی ارسباران سرد و مرطوب توصیف می‌شود. فصول پاییز و زمستان بسیار سرد هستند و سفر در این فصول توصیه نمی‌شود. فصل بهار، با وجود سرسبزی و زیبایی خیره‌کننده، می‌تواند با بادهای شدید در ارتفاعات همراه باشد. بنابراین بهترین زمان برای سفر به ارسباران، فصل تابستان است که آب‌وهوای خنک و ییلاقی آن، پناهگاهی از گرمای مناطق پست‌تر فراهم می‌کند و همچنین اواسط بهار در ماه‌های اردیبهشت و خرداد که طبیعت در اوج زیبایی بصری خود قرار دارد.

قدمت و اهمیت تاریخی جنگل ارسباران

قلعه بابک خرمدین در جنگ ارسباران

پژوهشگران، جنگل‌های ارسباران را بازماندهٔ جنگل‌های چند میلیون سالهٔ هیرکانی و دورهٔ سوم زمین‌شناسی می‌دانند که گونه‌های جانوری و گیاهی متفاوتی در آن سکونت دارند. یکی از کهن‌ترین منابعی که به این منطقه از ایران اشاره کرده، اثری از ابن‌حوقل (جغرافیدان) است. او، در قرن ۴ق، از این منطقه با نام «سیاه‌کوه» یاد کرده که مردمانی ترک‌زبان در آن زندگی می‌کنند.

یاقوت حموی نیز در حدود ۸۰۰ سال پیش، ارسباران را با نام کلیبر یاد کرده و آن را منطقه‌ای بین آذربایجان و ایران معرفی کرده که دارای انارهایی با کیفیت، انجیر و انگورهای خوش‌طعم بوده است. او، همچنین، به خشک‌کردن این میوه‌ها در تنور، توسط مردم، اشاره کرده است، زیرا نور خورشید به‌صورت مستقیم در این منطقه نمی‌تابد.

در این منطقه از خاک ایران، رویدادهای سیاسی و آزادی‌خواهی بسیاری نیز رخ داده است. بابک خرمدین که از سرداران منطقهٔ آذربایجان در زمان خلافت معتصم عباسی بود، توانست در حدود ۲۰ سال در مقابل این دستگاه حکومتی مبارزه و مقاومت کند. قلعهٔ بابک، مرکز فرماندهی این سردار ایرانی بود و گروهی که از او حمایت می‌کردند نیز خرمدینان نام داشتند.

قلعه بابک، در ۳ کیلومتری از شهر کلیبر و بالای کوهی تمام‌سنگی، ساخته شده و از نظر معماری، یکی از سازه‌های کم‌نظیر در ایران به‌شمار می‌رود. بابک خرمدین، نزد مردم در منطقهٔ ارسباران به‌عنوان یک قهرمان ملی شناخته شده است. عاشیق‌های آذربایجانی، از رشادت‌های او شعر خوانده و مادران نیز در لالایی‌های خود از او یاد می‌کنند.

در دورهٔ صفویان، این منطقه همواره مورد توجه پادشاهان صفوی بود و در تمام دورهٔ حکومتی قاجاریان، ارسباران توسط شاهزادگان قاجاری اداره می‌شد. عباس میرزا، برای مدتی اهر را مرکز فرماندهی خود در برابر روس‌ها انتخاب کرد. در آن دوران، عشایر ارسباران به حمایت از پادشاه ایران پرداخته و بخشی از قشون ایران را تأمین کردند. همچنین، ارسباران، یکی از کانون‌های جنبش مشروطه در ایران بود. در دورهٔ رضاشاه نیز بسیاری از کوچ‌نشینان در این منطقه یک‌جانشین شدند.

جمعیت‌شناسی جنگل ارسباران

مردم ارسباران، بیشتر به زبان ترکی سخن می‌گویند؛ هرچند با زبان فارسی نیز آشنایی دارند. بیشتر این مردم، مسلمان و شیعهٔ دوازده امامی هستند.

فضاها

از جمله مناطق کوهستانی و جنگلی در این منطقه می‌توان به «ارسباران»، «قره‌داغ»، «آرازبار» و «قراچه‌داغ» اشاره کرد که همگی دارای طبیعتی بسیار زیبا و دیدنی‌های مجذوب‌کننده هستند. همچنین، کوهستان‌های قفقازی ایران، در نزدیکی مرز ایران و کشور آذربایجان و ارمنستان، به‌عنوان «ذخیره‌گاه زیست‌کره» به ثبت جهانی یونسکو رسیده است. این مناطق، دارای کوه‌های مرتفع (با ارتفاعی بیش از ۲۲۰۰ متر)، دشت‌های نیمه‌خشک، مراتع، جنگل‌ها، علفزارهای آلپی، چشمه‌ها و رودهای متعددی هستند. کوه‌های «کَمتال» در این منطقه نیز با ارتفاع ۳۱۰۰ متر، دامنه‌های پرشیب و صعب‌العبور، از جمله کوهستان‌های بکر در ارسباران محسوب می‌شوند.

پوشش گیاهی

در این منطقه، گیاهان و درختانی همچون بلوط، کِیکُم، سماق، زرشک، انار وحشی، سیب وحشی، گلابی وحشی و بوته‌های تمشک و زغال‌اخته، وجود دارند. همچنین، تنوع قارچ‌های این جنگل‌ها، در حدود ۲۵۰ نوع شناسایی شده است. کارشناسان بر این باورند که این جنگل‌ها، دارای ۱۵ درصد از گونه‌های گیاهی ایران هستند که ۴۶ درصد از آنها کاربرد دارویی، ۲۰ درصد زینتی و ۱۷ درصد برای تغذیه استفاده می‌شوند.

حیات‌وحش

ارسباران، امروزه، به‌عنوان یکی از پارک‌های ملی ایران شناخته می‌شود که دارای تنوع جانوری زیادی است. در این جنگل‌ها، مناطق ممنوعه و حفاظت‌شده‌ای نیز وجود دارند که بر اساس آمار، ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۲۲ نوع ماهی در آن زندگی می‌کنند. سیاه‌خروس، مارال، سیاه‌گوش (وشق)، خرس قهوه‌ای، اردک سرسفید، پلنگ، میش‌مرغ، کبک، قرقاول و دُرّاج از گونه‌های جانوری و نادر در این منطقه هستند. در این جنگل‌ها، همچنین، تعداد زیادی مار افعی زندگی می‌کنند.

خطرات طبیعی و انسانی جنگل ارسباران

متأسفانه، طی دهه‌های اخیر، ارسباران با معضلاتی همچون آتش‌زدن جنگل‌ها و مراتع، پخش زباله‌ها و رهاسازی پسماندها مواجه شده است. علاوه بر آن، شکستن شاخ‌وبرگ درختان و نزدیک‌شدن بیش از حد به جانوران در این مناطق جنگلی، گردشگران و حیوانات را به خطر انداخته است. همچنین، توسعهٔ معادن مس در ارسباران، ضربات جبران‌ناپذیری را به محیط‌زیست و منابع طبیعی آن وارد کرده است.

مشاهیر جنگل ارسباران

از جمله افراد مشهور برخاسته از این خطه از خاک ایران می‌توان به «بابک خرمدین» فرماندهٔ سپاه ایران (پس از ابومسلم) در برابر عباسیان، «ستارخان» از سرداران جنبش مشروطه و «شهاب‌الدین اهری» عارف و شاعر قرن هفتم هجری اشاره کرد.

گردشگری جنگل ارسباران

دژ قهقهه مربوط به پیش از اسلام و کاربری آن مربوط به دوران صفویه

در جنگل‌های ارسباران، علاوه بر زیبایی طبیعی فراوان، آثار تاریخی متعددی نیز وجود دارند که از آن جمله می‌توان به قلعه بابک (متعلق به دورهٔ ساسانیان)، قلعه پشتو، قلعه جوشین، دژ قهقه، بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری، قصر آیینه‌لو (آینالو)، بازار اهر، خانه تاریخی قاسم خان اهری، قلعهٔ آوارسین و حمام کردشت اشاره کرد.

علاوه بر آن، کلیساهایی با قدمت یک قرن نیز در این منطقه وجود دارند؛ مانند کلیسای وینَق، کلیسای ناپُشته و کلیسای آینالو. از جمله مناطق طبیعی این منطقه نیز می‌توان به دره و پارک جنگلی مَکیدی (دره قلعه یا قلعه دره‌سی) و منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ آینالو اشاره کرد.
چشمه‌های آب معدنی در این جنگل‌ها، در میان مردم ایران مشهور بوده و «تأسیسات آب‌درمانی کَلیبَر» یکی از معروفترین مجتمع‌های آب‌درمانی در ایران محسوب می‌شود.
ییلاقات ارسباران نیز از جمله مناطق دیدنی در این منطقه محسوب می‌شوند. ییلاق ایل بسطاملو، از مشهورترین ییلاق‌های ارسباران است که در حد فاصل روستاهای شجاع‌آباد و قلعه بابک قرار گرفته و ۲۳ هزار کوچ‌نشین در آن زندگی می‌کنند. از دیگر ییلاق‌های ارسباران می‌توان به کوه‌های روستای علی‌آباد، چَپَرلی و آقداش اشاره کرد.
موزهٔ باستان‌شناسی خداآفرین نیز از دیگر مراکز گردشگری در این منطقه محسوب می‌شود. این موزه، دارای اشیایی با قدمت شش‌هزار ساله هستند که از کاوش‌های باستانی در همین منطقه به دست آمده‌اند. این اشیا، قدمت زندگی در این منطقه را به چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح نسبت می‌دهند.

سوغات و صنایع محلی جنگل ارسباران

یکی از نمادهای خوراکی این منطقه، زغال‌اخته است. فرآورده‌های مختلف زغال‌اخته، مانند ترشی، شربت، لواشک، برگه و خشکهٔ زغال‌اخته در ارسباران به وفور دیده می‌شود. از جمله صنایع دستی این منطقه نیز می‌توان به ورنی‌بافی اشاره کرد.

مسیر دسترسی به جنگل ارسباران

برای رسیدن به این مناطق جنگلی می‌توان از وسایل حمل‌ونقل عمومی نیز استفاده کرد. فرودگاه تبریز، ایستگاه راه‌آهن جلفا یا تبریز و نیز پایانه‌های اتوبوس به مقصد اهر، از جمله مسیرهای دسترسی به جنگل‌های ارسباران هستند. برای سفر کردن با خودروی شخصی نیز می‌توان از مسیر تبریز به‌سمت کلیبر استفاده کرد.

منابع

*«ارسباران»، وب‌سایت کمیسیون ملی یونسکو ایران، تاریخ بازدید: 22 آبان 1404ش.

• «ارسباران کجاست؟»، مجله گردشگری اِلی گشت، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• بابایی، حسین، «جنگل ارسباران کجاست؟ راهنمای جامع سفر به ارسباران»، وب‌سایت علی بابا، تاریخ بازدید: 22 آبان 1404ش.
• «جاهای دیدنی کلیبر، جاذبه‌های گردشگری ارسباران و کلیبر»، وبسایت جاذبه‌ها، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مه‌آلود در تبریز»، وب‌سایت مجلهٔ گردشگری ایران و جهان، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «جنگل ارسباران»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «جنگل‌های ارسباران»، وب‌سایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان‌شرقی، تاریخ بازدید: 22 آبان 1404ش.
• «جنگل‌های ارسباران»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: 22 آبان 1404ش.
• «جنگل‌های ارسباران کجاست؟»، وب‌سایت دلتا، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1401ش.
• «زنگ خطر برای ارسباران»، وبسایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• صدقی، ناصر، تاریخ اجتماعی و سیاسی ارسباران (قره داغ) در دورهٔ معاصر، تهران، اختر، ۱۳۸۸ش.
• طاحونی، سلوا، «جنگل ارسباران تبریز کجاست؟»، وب‌سایت اقامت۲۴، تاریخ بارگذاری: ۶ خرداد ۱۴۰۱ش.
• فرزانه، صدف، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزن‌های آینالو بشناسید»، وب‌سایت جا با ما، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «معرفی جاذبه‌های گردشگری جنگل‌های ارسباران»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• Abrahamian. Ervand, Iran Between Two Revolutons, Pricenton, New Jeresy, 1982.
• R, Khanam, Encycl. Ethnography of Middle-East and Central Asia, 2005.