پیش‌نویس:شخصیت‌پردازی فرهنگی

شخصیت‌پردازی فرهنگی؛ آینۀ هویت بومی، ابزار تربیت نسلی و موتور محرک اقتصاد کاراکتر.

شخصیت‌پردازی فرهنگی یا شخصیت‌سازی فرهنگی، فرآیندی است که در آن منش، هویت و رفتار فرد در بستر ارزش‌ها، سنت‌ها و الگوهای رفتاری جامعه شکل می‌گیرد. در ایران، این فرآیند ریشه‌ای عمیق در فرهنگ اسلامی-ایرانی داشته و در کوچک‌ترین جنبه‌های سبک زندگی مردم جلوه‌گر است. شخصیت‌پردازی فرهنگی تنها یک روش هنری نبوده بلکه ابزاری بنیادین برای تربیت، انتقال معنا و ساخت آیندۀ فرهنگی جامعه به‌شمار می‌آید. هنگامی‌که کودکان و نوجوانان در کنار سرگرمی، با شخصیت‌هایی رشد می‌کنند که با هویت ایرانی و اسلامی آنها هم‌راستا باشند، سبک زندگی نسل آینده نیز بر پایۀ ارزش‌های بومی، معنوی و تمدنی استوار خواهد شد.

تعریف شخصیت‌پردازی فرهنگی

شخصیت‌پردازی فرهنگی به فرآیند خلق و بازنمایی شخصیت‌هایی گفته می‌شود که در بستر فرهنگ، ارزش‌ها و جهان‌بینی یک جامعه شکل گرفته و حامل پیام‌های هویتی، اجتماعی و اخلاقی آن فرهنگ هستند. در این نوع شخصیت‌پردازی، شخصیت نه‌تنها مجموعه‌ای از غرایز و صفات فردی بوده بلکه حاصل تعامل میان طبیعت درونی انسان و تجارب اکتسابی او در محیط فرهنگی و اجتماعی به‌شمار می‌آید.

همچنین، شخصیت فرهنگی، نمود عینی فرهنگ در رفتار، گفتار و سبک زندگی افراد بوده و از همین‌رو، در آثار هنری و محصولات فرهنگی، نقش یک «آینۀ فرهنگی» را ایفا می‌کند. خالق اثر فرهنگی با تکیه بر تخیل و درک عمیق از جامعه، شخصیت‌هایی می‌آفریند که می‌توانند همزمان واقعی و الهام‌بخش باشند؛ شخصیت‌هایی که گاه بازتاب انسان‌های عادی‌ بوده و گاه فراتر از واقعیت رفته و به اسطوره‌ها و نمادهای فرهنگی تبدیل می‌شوند.

در این چارچوب، شخصیت‌پردازی فرهنگی شیوه‌ای از بازنمایی هویت در زندگی روزمره است. از کودکی که با عروسک یا انیمیشنی بومی خو می‌گیرد تا بزرگسالی که ارزش‌های خود را از قهرمانان فرهنگی جامعه الهام می‌گیرد، همگی در یک زنجیرۀ شخصیت‌پردازی فرهنگی قرار دارند. به این معنا، هر شخصیت فرهنگی، حامل بخشی از حافظۀ جمعی و تجربۀ زیستۀ یک ملت است.

اهمیت شخصیت‌پردازی فرهنگی

شکل‌دهی به هویت و تربیت نسل

شخصیت‌پردازی فرهنگی در جهان امروز به یکی از مؤثرترین ابزارهای شکل‌دهی هویت فردی و جمعی تبدیل شده است. در عصر سلطۀ رسانه و صنعت سرگرمی، شخصیت‌ها نقش حاملان نرم قدرت فرهنگی را ایفا کرده و از طریق فیلم، انیمیشن، بازی و محصولات روزمره بر ذهن و رفتار نسل‌ها اثر می‌گذارند. سیاست‌گذاران فرهنگی در ایران بر خلق شخصیت‌های بومی تمرکز دارند؛ شخصیت‌هایی که علاوه بر جذابیت هنری، بازتاب‌دهندۀ ارزش‌های ایرانی، اسلامی و تمدنی باشند تا کودکان و نوجوانان با الگوهایی از دل فرهنگ خود همذات‌پنداری کنند.

ثروت‌آفرینی فرهنگی

شخصیت‌پردازی فرهنگی علاوه بر نقش هویت‌ساز، بُعدی اقتصادی نیز داشته و می‌تواند به «اقتصاد کاراکتر» منتهی شود. یک شخصیت موفق، پایه‌گذار زنجیره‌ای از محصولات فرهنگی و تجاری است؛ از انیمیشن و کتاب تا پوشاک و لوازم‌التحریر. تجربۀ جهانی نشان می‌دهد که شخصیت‌سازی هوشمندانه، در کنار فرهنگ‌سازی، ثروت‌سازی نیز می‌کند. در ایران نیز ظرفیت‌های فراوانی برای این کار وجود دارد؛ از چهره‌های تاریخی و دینی مانند زنان شاهنامه و ائمۀ اطهار تا قهرمانان معاصر همچون شهید حاج قاسم سلیمانی که نماد ایمان، شجاعت و خدمت هستند. بازآفرینی این چهره‌ها در قالب‌های فرهنگی، روح خودباوری، معنویت و اقتدار فرهنگی را در جامعه تقویت می‌کند.

شیوه‌های شخصیت‌پردازی و انتقال پیام فرهنگی

شیوه‌های شخصیت‌پردازی، تکنیک‌هایی هستند که خالق اثر فرهنگی برای زنده‌کردن یک کاراکتر و القای ویژگی‌های هویتی و رفتاری او به مخاطب استفاده می‌کند.

شخصیت‌پردازی فرهنگی مستقیم (ذهنیت آشکار)

در این شیوه، ویژگی‌ها، انگیزه‌ها، افکار یا احساسات درونی شخصیت، به‌صورت آشکار و بدون واسطه به مخاطب منتقل می‌شود؛ مانند توصیف ذهنیت شخصیت در ادبیات، واگویه‌های درونی یا بیان مستقیم عقاید در مصاحبه‌های سینمایی. این شیوه برای نشان دادن دنیای پیچیدۀ درونی شخصیت، مانند تنهایی یا تعارض‌های هویتی، کاربرد دارد.

شخصیت‌پردازی فرهنگی غیرمستقیم

در این شیوه، مخاطب با مشاهدۀ رفتار، گفتار و تعاملات شخصیت، خود به ویژگی‌های درونی او پی می‌برد. این روش، شخصیت‌ها را واقعی‌تر و باورپذیرتر می‌کند:

1. کنش و رفتار: شخصیت با عمل خود تعریف می‌شود. رفتارهایی مانند حفظ عزت نفس در شکست یا کمک به دیگران، به‌صورت مستقیم ارزش‌های اخلاقی شخصیت را نشان می‌دهد.
2. گفت‌وگو و زبان: نحوۀ صحبت کردن مانند انتخاب کلمات، لهجه، اصطلاحات و لحن، ویژگی‌های درونی و طبقۀ اجتماعی شخصیت را متمایز می‌کند. برای مثال، در سریال‌ها و تئاترهای بومی، استفاده از لهجه‌ها و ضرب‌المثل‌های محلی، هویت فرهنگی شخصیت را تثبیت می‌کند.
3. توصیف ظاهر و پوشش: ظاهر از جمله چهره، لباس، آرایش و وسایل همراه، نخستین القاکنندۀ صفات درونی، وضعیت اجتماعی و ایمان شخصیت است. برای مثال، در طراحی کاراکتر انیمیشن و بازی، نوع پوشش و ظاهر فیزیکی مانند استفاده از لباس محلی یا نمادهای مذهبی، حامل پیام فرهنگی و هویتی است.
4. نام‌گذاری: انتخاب نامی متناسب با شخصیت مانند «آقای امین» برای فرد درستکار یا برعکس، نامی متضاد برای ایجاد طنز یا تعارض مانند نام «آقای دانا» برای فردی نادان. در ادبیات کودک و انیمیشن‌ها، نام‌گذاری ساده و هدفمند، درک مخاطب از شخصیت را تسهیل می‌کند.

شخصیت‌پردازی بصری و شنیداری

در رسانه‌های چندرسانه‌ای، تکنیک‌های بصری و شنیداری برای انتقال سریع پیام هویتی ضروری هستند:

1. زبان رنگ: استفاده از رنگ‌های نمادین مانند آبی فیروزه‌ای یا قرمز ایرانی در پوشش یا محیط شخصیت، پیام‌های فرهنگی خاصی را منتقل می‌کند. همچنین، با توجه به پژوهش‌های صورت‌گرفته در ایران، کودکان ایرانی، رنگ آبی را در میان رنگ‌های سرد و رنگ زرد را در میان رنگ‌های گرم ترجیح می‌دهند.
2. طراحی فرم: استفاده از اشکال هندسی مانند مثلث برای پویایی و قهرمانی و دایره برای مهربانی، به‌منظور انتقال فوری ویژگی‌های شخصیتی در انیمیشن و بازی به‌کار می‌رود.
3. صدا و موسیقی: نقش دوبلاژ، لهجه مانند استفاده از لهجه‌های بومی در شکرستان و نیز موسیقی زمینه‌ای در تثبیت هویت و حس درونی شخصیت کلیدی است.

مبانی انسان‌شناختی شخصیت‌پردازی در فرهنگ اسلامی- ایرانی

شخصیت‌پردازی فرهنگی در ایران، در صورتی‌که بر پایۀ شناخت صحیح از ماهیت انسان در جهان‌بینی اسلامی-ایرانی استوار نباشد، به تقلید صرف از الگوهای غربی فروکاسته و از معنا تهی می‌شود. در نگاه اسلام، انسان موجودی است فطرت‌مند، مختار و هدف‌دار که در مسیر رشد، به‌سوی کمال الهی حرکت می‌کند. به‌همین دلیل، خلق هر شخصیت فرهنگی، چه در هنر و ادبیات و چه در رسانه، «بازآفرینی نمادین انسان آرمانی» است؛ انسانی که باید هم با نیازهای روانی و اجتماعی سازگار باشد و هم با حقیقت روحی و الهی او هماهنگ شود.

فطرت الهی؛ بنیاد شخصیت فرهنگی

در اندیشۀ اسلامی، انسان با فطرت الهی آفریده شده و میل به خیر، عدالت، زیبایی و حقیقت در نهاد او قرار دارد. این نگاه باعث می‌شود که در شخصیت‌پردازی فرهنگی، خیر درونی انسا، محور طراحی شخصیت باشد، نه فقط کشمکش بیرونی یا تمایل به لذت‌های مادی. بر این اساس، قهرمانان فرهنگی بازتابی از فطرت پاک انسانی را ارائه می‌دهند و مخاطب را به‌سوی رشد اخلاقی سوق می‌دهند. شخصیت‌هایی همچون امام علی نماد عدالت، سیاوش نماد پاکی یا حاج قاسم سلیمانی نماد ایثار و صداقت، مصداق‌هایی از بازنمایی این فطرت انسانی در قالب وفاداری و صداقت هستند.

اختیار و مسئولیت؛ محور کنش شخصیت

در انسان‌شناسی اسلامی، انسان موجودی آزاد و مسئول است، برخلاف دیدگاه‌های جبرگرایانه یا غریزه‌محور. این اصل در شخصیت‌پردازی اهمیت بنیادین دارد؛ زیرا کنش شخصیت زمانی معنا پیدا می‌کند که او مختار باشد. قهرمان فرهنگی در این الگو، تنها قربانی شرایط یا مخلوق تصادف تلقی نمی‌شود بلکه در انتخاب میان خیر یا شر، خود تصمیم می‌گیرد. شخصیت‌هایی همچون زال یا یوسف پیامبر، در لحظات تصمیم‌گیری‌های دشوار، اختیار آگاهانه داشتند و همین انتخاب‌ها آنها را به شخصیت‌های فرهنگی و تربیتی تبدیل کرده است.

ترکیب روح و جسم؛ دو ساحت شخصیت

در نگاه اسلامی-ایرانی، انسان ترکیبی از روح قدسی و جسم طبیعی است. به‌همین دلیل، شخصیت فرهنگی تصویری تک‌بعدی ندارد بلکه پیوندی میان ساحت معنوی، عاطفی و زیستی انسان برقرار می‌کند. این اصل در طراحی شخصیت‌ها، واقعی بودن، باورپذیری و قابل همذات‌پنداری بودن آنها را تقویت می‌کند. در شخصیت‌های شاهنامه، پهلوانان در کنار قدرت بدنی، دارای عقل و اخلاق هستند که نشان‌دهندۀ این توازن است، در حالی‌که در الگوهای غربی، گاه بُعد مادی و خشونت غلبۀ بیشتری دارد.

عقل و دل؛ توزان خرد و عشق

در سنت فکری ایرانی، به‌ویژه در آثار عرفانی و حکمی، انسان کامل کسی است که عقل و عشق را در تعادل نگاه می‌دارد. این نگرش سبب می‌شود شخصیت فرهنگی ایرانی، هم خردمند و متفکر باشد و هم عاشق و اهل محبت. این رویکرد از دوگانه‌سازی میان عقلانیت و احساس پرهیز کرده و هر دو را در خدمت تربیت فرهنگی قرار می‌دهد. برای مثال، رستم اهل اندیشه و تدبیر است و در عین حال به خانواده و مردم عشق می‌ورزد؛ همان‌گونه که امام علی، شمشیر عدالت را با دلِ رحمت همراه می‌سازد.

انسان به‌مثابه خلیفه‌الله؛ مأموریت فرهنگی و تمدنی

در جهان‌بینی اسلامی، انسان خلیفه‌الله بوده و مسئول آبادانی زمین و تجلی صفات الهی در فرهنگ و جامعه است. از این منظر، شخصیت‌پردازی فرهنگی، تصویرگر انسانِ مأمور به سازندگی و اصلاح است، نه فقط مصرف‌کنندۀ فرهنگ. چنین نگاهی، شخصیت فرهنگی را از سطح الگو برای سرگرمی به الگو برای تمدن‌سازی ارتقا می‌دهد. قهرمانانی همچون امام خمینی، نمونه‌های عینی از شخصیت‌های فرهنگی خلیفه‌الله‌گونه هستند که در عرصۀ اجتماع، معنا و تحول آفریدند.

پیوند شخصیت‌پردازی فرهنگی با زندگی روزمره و تثبیت هویت

شخصیت‌های فرهنگی در زندگی معاصر، نقش معلم غیرمستقیم را ایفا کرده و در ساحت‌های مختلف سبک زندگی تأثیر می‌گذارند.

الگوی رفتار اجتماعی و اخلاقی

شخصیت‌های فرهنگی الگوهای عملی رفتاری را به مخاطب منتقل می‌کنند؛ شامل ادب اجتماعی، اخلاق در روابط فردی و جمعی و مهارت‌های زندگی روزمره. کودک و نوجوان با مشاهده و همذات‌پنداری، رفتارهای اخلاقی و اجتماعی را آموخته و در زندگی خود به‌کار می‌گیرند؛ مانند الگوبرداری از رفتار امام علی یا رستم در شجاعت و صداقت.

تنظیم الگوهای خانوادگی

در فرهنگ اسلامی-ایرانی، خانواده محور اصلی تربیت است. شخصیت‌پردازی فرهنگی الگوهای خانوادگی صحیح را نشان می‌دهد؛ مانند احترام به بزرگ‌ترها، محبت متقابل و اهمیت تربیت فرزندان. نمایش صحنه‌های تربیتی زال و سهراب یا رزمندگان شهید که در کنار مسئولیت اجتماعی، به خانوادۀ خود اهمیت می‌دادند، تثبیت‌کنندۀ نهاد خانواده است.

پیوند عمل و معنویت

شخصیت‌ها پیوند میان عمل و معنویت را نشان می‌دهند تا سبک زندگی از سطح مادی صرف فراتر رود. این امر به ایجاد هویت فرهنگی پایدار کمک کرده و مخاطب را تشویق می‌کند تا زندگی روزمرۀ خود را با ارزش‌های دینی و اخلاقی همسو کند. برای مثال، سردار سلیمانی در رسانه‌ها به‌عنوان شخصیتی که در زندگی شخصی و حرفه‌ای خود عدالت، اخلاص و توکل به خدا را رعایت می‌کرد، الگویی برای جوانان شد.

آموزش مهارت‌های زندگی

شخصیت‌های فرهنگی می‌توانند مهارت‌های عملی زندگی را منتقل کنند؛ مانند حل مسئله، تصمیم‌گیری، مدیریت بحران و همدلی. این مهارت‌ها، به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان، در سبک زندگی روزمره قابل بهره‌برداری بوده و شخصیت‌ها نقش معلمان غیرمستقیم را ایفا می‌کنند؛ برای مثال، پهلوانان شاهنامه در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی و رزمندگان دفاع مقدس در مدیریت خطر، مهارت‌هایی را به مخاطب می‌آموزند.

شخصیت‌های فراملی و دیپلماسی فرهنگی (ظرفیت انتقال ارزش‌های ایرانی)

شخصیت‌پردازی فرهنگی تنها ابزاری داخلی نبوده بلکه فرصتی برای نفوذ فرهنگی و رقابت در عرصۀ جهانی است.

شخصیت به‌مثابه سفیر

شخصیت موفق می‌تواند در خارج از مرزها، هویت، سبک زندگی و ارزش‌های تمدنی ایران را معرفی کند. برای مثال، شخصیت‌های برگرفته از ادبیات عرفانی و حماسی مانند رستم، پتانسیل جهانی شدن دارند.

حفظ هویت در بازارهای جهانی

چالش اصلی، چگونگی ترجمه و بین‌المللی‌سازی شخصیت‌های بومی است، به‌نحوی که اصالت فرهنگی و ارزش‌های ایرانی در رقابت جهانی حفظ شود.

فناوری، رسانه و تولید شخصیت در زیست معاصر

در دنیای امروز، فناوری و رسانه نقش تعیین‌کننده‌ای در ساخت و بازنمایی شخصیت‌های فرهنگی دارند. شخصیت‌ها دیگر فقط در کتاب یا تلویزیون خلق نمی‌شوند بلکه در قالب انیمیشن، بازی‌های ویدئویی، شبکه‌های اجتماعی و حتی واقعیت مجازی زندگی می‌کنند.

فناوری‌های نرم؛ بستر نوین خلق شخصیت

فناوری‌های نرم مانند هوش مصنوعی، طراحی گرافیک سه‌بعدی و محتوای تعاملی، امکان خلق شخصیت‌هایی را فراهم کرده‌اند که می‌توانند با مخاطب تعامل داشته باشند. این تحول سبب شده تا شخصیت‌ها از حالت ایستا خارج شده و به بخشی از تجربۀ زیستی کاربر تبدیل شوند. پروژه‌هایی مانند شخصیت دیجیتال «قهرمانان مقاومت» یا بازی ایرانی «حماسۀ سیاوش» نمونه‌هایی از تلاش برای ترکیب فناوری و ارزش‌های فرهنگی هستند.

شبکه‌های اجتماعی و شخصیت‌های تعاملی

در زیست دیجیتال امروز، شبکه‌های اجتماعی فضایی نو برای خلق شخصیت‌های فرهنگی فراهم کرده‌اند. این شخصیت‌ها، واقعی یا مجازی، از طریق تعامل مستقیم، سبک زندگی، الگوهای رفتاری و ارزش‌های فرهنگی را منتقل می‌کنند. معرفی «شخصیت‌های شهید کودک» در پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام یا روبیکا، بستری قدرتمند برای نهادینه‌سازی سبک زندگی اسلامی-ایرانی فراهم می‌آورد.

ضرورت پیوست فرهنگی و اقتصاد کاراکتر

تولید شخصیت فرهنگی بدون پشتوانۀ اقتصادی، پایدار نمی‌ماند. اقتصاد کاراکتر به زنجیره‌ای از فعالیت‌های اقتصادی مانند لوازم‌التحریر، پوشاک، بازی و اسباب‌بازی اشاره دارد که حول یک شخصیت شکل می‌گیرد. موفقیت کاراکترهایی مانند «کلاه قرمزی» در ایران نشان می‌دهد که استمرار، نوآوری و حمایت اقتصادی ضروری است. پیوست فرهنگی نیز تضمین می‌کند که محتوا و شخصیت‌ها با ارزش‌های فرهنگی، اخلاقی و دینی جامعه هماهنگ باشند. شخصیت‌پردازی فرهنگی زمانی مؤثر است که از ابتدا با هدف‌گذاری فرهنگی و تمدنی طراحی شود، نه فقط برای جذب بازار.

الگوی بومی طراحی شخصیت فرهنگی

الگوی بومی طراحی شخصیت فرهنگی در ایران، بر پیوند سه رکن اصلی استوار است: هویت اسلامی-ایرانی، نیازهای نسل امروز و زبان رسانه‌ای معاصر. این الگو تلاش می‌کند تا میان سنت و نوگرایی، معنا و فناوری و آرمان و واقعیت، تعادل برقرار کند.

ریشه‌یابی در هویت

نخستین گام در طراحی شخصیت فرهنگی، شناخت ریشه‌های هویتی جامعۀ ایرانی است. این هویت از سه سرچشمۀ تاریخی و فرهنگی شکل گرفته است: فرهنگ باستانی و اسطوره‌ای ایران، معارف اسلامی و سیرۀ اهل‌بیت و ارزش‌های انقلابی و مقاومت معاصر. شخصیت فرهنگی بومی بازتابی از این سه لایه را ارائه می‌دهد؛ برای نمونه، پهلوان رستم نماد قدرت و خرد ایرانی است، حضرت زینب نمونۀ صبر و ایستادگی در فرهنگ اسلامی بوده و حاج قاسم سلیمانی چهرۀ معاصر پیونددهندۀ این دو میراث در قالب انسان مؤمن و کنشگر است. این ریشه‌یابی، از تبدیل شخصیت به یک ظاهر تزیینی جلوگیری کرده و به او روح فرهنگی می‌بخشد.

طراحی براساس نیازهای روانی و نسلی

شخصیت فرهنگی بومی هم‌خوانی با نیازهای عاطفی و روانی مخاطب امروز را در نظر می‌گیرد. نسل کودک و نوجوان امروز با رسانه‌های دیجیتال، بازی‌های رایانه‌ای و کاراکترهای بین‌المللی رشد کرده است؛ بنابراین، طراحی شخصیت از لحاظ ظاهری، زبانی و رفتاری، سازگاری با ادبیات معاصر را حفظ کرده و در عین حال پیام‌های فرهنگی را به‌شکل درونی منتقل می‌سازد. برای مثال، قهرمان ایرانی می‌تواند در قالب کودک امروزی اما با روحیه‌ای شجاع، کنجکاو، عدالت‌طلب و مهربان طراحی شده و همراه و هم‌زبان نسل جدید باشد، نه موعظه‌گر. اصل اساسی در این بخش، جذابیت بدون از دست دادن معنا است.

نمادپردازی فرهنگی و استفاده از نشانه‌های بومی

در الگوی بومی طراحی شخصیت، استفاده از نمادهای آشنا برای مخاطب ایرانی نقش اساسی دارد؛ از پوشش و رنگ‌ها گرفته تا معماری و لهجه و حتی نام‌گذاری. این عناصر ضمن حفظ جذابیت بصری، پیوند مخاطب با ریشه‌های فرهنگی خود را تقویت می‌کنند. نمونۀ موفق این رویکرد را می‌توان در انیمیشن شکرستان مشاهده کرد که با بهره‌گیری از زبان طنز و نمادهای ایرانی، فضایی بومی و در عین حال جهانی خلق کرده است. طراح شخصیت در این رویکرد درک می‌کند که فرهنگ در جزئیات پنهان است؛ یک واژه، یک لباس یا حتی نحوۀ سلام دادن می‌تواند حامل معناهای فرهنگی باشد.

رویداد پارس آرا و ضرورت استمرار تولید

رویداد پارس آرا، یک طرح نوآورانۀ ملی با هدف کشف، طراحی و بازارپردازی شخصیت‌های بومی برای کودکان و نوجوانان ایرانی است. این رویداد، تلاشی برای شناسایی چاه‌های نفت محتوایی (شخصیت‌های فرهنگی) است تا هنرمندان، شخصیت‌هایی برآمده از هویت اسلامی-ایرانی طراحی کرده و مهارت‌های تجاری‌سازی و بازاریابی فرهنگی را نیز فراگیرند. پارس‌آرا میان سه عنصر فرهنگ، اقتصاد و زیست کودکانه پلی برقرار می‌کند تا شخصیت‌های فرهنگی از سطح خلق هنری به مرحلۀ زیست واقعی در جامعه و بازار رسیده و الگویی الهام‌بخش برای سبک زندگی کودکان ایرانی بسازند. این تجربه نشان می‌دهد که می‌توان با ترکیب دانش هنری و اقتصاد خلاق، به خلق شخصیت‌هایی دست یافت که هم فرهنگ‌ساز بوده و هم در چرخۀ اقتصادی پایدار باقی بمانند.

آسیب‌شناسی شخصیت‌پردازی فرهنگی در ایران

هرچند ظرفیت‌های فراوانی برای خلق شخصیت‌های بومی در ایران وجود دارد اما این فرآیند با چالش‌ها و آسیب‌هایی روبرو است که مانع از نهادینه‌سازی شخصیت‌های فرهنگی در سبک زندگی مردم می‌شود.

فقدان استمرار تولید و سامان‌دهی در چرخۀ تولید

یکی از آسیب‌های مهم در شخصیت‌پردازی فرهنگی در ایران، فقدان برنامه‌ریزی بلندمدت و پیوستگی تولید است. در بسیاری از موارد، خلق یک شخصیت فرهنگی با ایده‌ای قوی آغاز می‌شود اما در میانۀ راه متوقف شده یا فاقد یک برنامۀ زمانی مشخص برای حضور مستمر در رسانه‌های گوناگون است. این توقف و گسست باعث می‌شود شخصیت نتواند ارتباط مؤثر و پایداری با مخاطب برقرار کند و جایگاهی در زیست روزمرۀ او به‌دست آورد. حل این چالش مستلزم تعریف برنامه‌ای بلندمدت، حجم کاری مشخص و تولید محتوا در رسانه‌های متعدد است تا شخصیت به‌مرور به برندی فرهنگی و ماندگار تبدیل شود.

ضعف در انتقال هویت و اقتدار فرهنگی

گاهی شخصیت‌های طراحی‌شده در حوزۀ کودک و نوجوان جذابیت ظاهری دارند اما در انتقال بازتاب عمیق هویت اسلامی-ایرانی یا فرهنگ بومی ناتوان هستند. این ضعف سبب می‌شود شخصیت نتواند حامل پیام هویتی قوی بوده یا حس همخوانی را در مخاطب ایجاد کند. برای رفع این نقیصه، شخصیت‌پردازی، مبتنی بر یک روایت هویتی مستحکم و ریشه‌دار در تاریخ و ارزش‌های جامعه است. این یعنی شخصیت باید از نظر مضمون، رفتار، گفتار و محصولات جانبی با معیارهای فرهنگی همخوان باشد تا مخاطب او را به‌عنوان بخشی از سبک زندگی خود پذیرفته و احساس تعلق کند.

عدم فعال‌سازی به زنجیرۀ ارزش اقتصادی

شخصیت فرهنگی زمانی می‌تواند دوام و بقا داشته باشد که با یک زنجیرۀ تولید اقتصادی و بازارپردازی همراه شود؛ در غیر این صورت، در قالبی محدود باقی مانده و بودجه، توجه و استمرار لازم را نخواهد داشت. لازم است از همان مرحلۀ خلق شخصیت، تفکر به زنجیرۀ فرهنگی-تجاری مدنظر قرار گیرد؛ مانند تولید لوازم‌التحریر، عروسک، بازی و محصولات جانبی پیرامون شخصیت. علاوه بر آن، توجه به مدل تجاری و توان مالی تولید ضروری است تا صنعت فرهنگی بتواند آن شخصیت را به‌عنوان یک برند فرهنگی-اقتصادی تثبیت کند و از وابستگی به بودجه‌های دولتی صرف فاصله بگیرد.

منابع

• آزاددل، عادل و دیگران، «بررسی و تطبیق عنصر شخصیت‌پردازی در رمان‌ها "اللص و الکلاب" اثر نجیب محفوظ و "بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم" اثر نادر ابراهیمی»، یازدهمین گردهمایی بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه گیلان، 1395ش.
• آقاجان‌پور، علی‌اکبر و دیگران، «بررسی ویژگی‌های مهم ادبیات کودک و نوجوان و نقش ادبیات حماسی در افزایش علاقه‌مندی کودکان به شعر و ادبیات»، یازدهمین کنفرانس بین‌المللی مطالعات بین رشته‌ای در مدیریت و مهندسی، 1403ش.
• احمدی، حبیب و دیگران، «بازنمایی اجتماعی در شاهنامه فردوسی (بررسی هویت فرهنگی- اجتماعی نهاد خانوادۀ ایرانیان از نگاه فردوسی)»، زن در فرهنگ و هنر، دورۀ 4، شمارۀ 2، 1391ش.
• ایرانی، ناصر، هنر رمان، تهران، آبانگاه، 1364ش.
• «بازارپردازی فرهنگی/ نیمۀ پنهان درآمدزایی در صنعت سینما و انیمیشن»، وب‌سایت نمافر، تاریخ بارگذاری: 25 مهر 1400ش.
• پورپیرعلی، پروین و ادلان، حسین، «چگونگی بازنمایی عناصر فرهنگی در انیمیشن‌های ساخت ایران (مورد مطالعاتی: انیمیشن شکرستان و پهلوانان)»، سومین کنفرانس بین‌المللی معماری، عمران، شهرسازی، محیط‌زیست و افق‌های هنر اسلامی در بیانیۀ گام دوم انقلاب، 1402ش.
• «تأثیرات بازارسازی فرهنگی»، وب‌سایت ایران نوشت، تاریخ بارگذاری: 5 بهمن 1398ش.
• ترک بیاتانی، آسیه، «رستم؛ نماد شجاعت، وفاداری و خردمندی و پهلوانی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 20 تیر 1403ش.
• جوانشیر، عباس و دیگران، «نقش اراده و اختیار در پدیدآیی و تحول شخصیت»، دوفصلنامۀ قرآن و علم، دورۀ 15، شمارۀ 28، 1400ش.
• «چگونه قهرمانان ملی را به کودکانمان معرفی کنیم؟»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بارگذاری: 8 دی 1399ش.
• «حاج قاسم سلیمانی و مکتب مقاومت اسلامی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 13 دی 1399ش.
• «خلافت انسان در زمین»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 27 آبان 1398ش.
• درگاهی، پردیس و سربخش، رضا، «تحلیل نقش صدا و موسیقی روایی در انیمیشن‌های سینمایی موزیکال ایرانی (با مطالعۀ موردی انیمیشن ببعی قهرمان)»، نخستین همایش ملی مطالعات پویانمایی و فیلم کودک و نوجوان، 1404ش.
• «دیپلماسی فرهنگی در عصر جهانی شدن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 19 آبان 1404ش.
• رازدشت تازکند، زینب، «سیاست‌گذاران فرهنگی خیلی دیر به بحث شخصیت‌پردازی فرهنگی ورود کردند»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 23 دی 1402ش.
• رضایی، فریبا، «به شخصیت‌پردازی در راستای مکتب سلیمانی نیاز داریم»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ بازدید: 17 آبان 1404ش.
• زریابی یکتا، حسن، «شاخص‌های طراحی بصری شخصیت در انیمیشن‌های تلویزیونی از دید مخاطبین کودک»، رسانه‌های دیداری و شنیداری، دورۀ 16، شمارۀ 44، 1401ش.
• «سردار شهید سلیمانی به‌عنوان یک الگو و نماد ارزشی برای جوانان است»، خبرگزاری دفاع مقدس، تاریخ بارگذاری: 13 دی 1403ش.
• «شخصیت‌پردازی مهمترین نیاز برای تولید محصولات فرهنگی است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 7 بهمن 1396ش.
• «شخصیت‌های بومی کلید پیوند عاطفی کودکان با فرهنگ ایرانی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 29 مهر 1404ش.
• صاحب اختیاری، بهروز، «عقل و عشق در ادب و عرفان فارسی»، کیهان اندیشه، شمارۀ 29، 1369ش.
• «صبر و پایداری حضرت زینب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تارخی بازدید: 20 آبان 1404ش.
• «طبقه‌بندی مفاهیم اخلاقی در شاهنامۀ فردوسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 19 آبان 1404ش.
• «کودکان از رفتار دیگران الگو می‌گیرند نه از دستورات اخلاقی آنان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 27 مهر 1381ش.
• فراهانی، محمد و دیگران، «مطالعۀ تطبیقی نقش شبکه‌های اجتماعی در سبک زندگی اسلامی ایرانی از دیدگاه شهروندان و مدیران فرهنگی شهر تهران»، تحقیقات رسانه، شمارۀ 2، 1397ش.
• «فقر تولید محتوای فرهنگی برای کودکان و نوجوانان/ نقش رویداد پارس آرا در خلق شخصیت»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 19 تیر 1403ش.
• میرصادقی، جمال، عناصر داستان، چ3، تهران، سخن، 1376ش.
• نریمانی، امیررضا، «حکمرانی در مواجهه با چالش‌های فرهنگی ایران: آینده، راهکارها و راهبردها»، اولین کنفرانس ملی حکمرانی و نظام سیاست‌گذاری فرهنگی، 1403ش.
• نصر اصفهانی، محمدرضا و شمعی، میلاد، «تحلیل عنصر شخصیت در رمان جای خالی سلوچ»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال 5، 1386ش.
• «نقش فناوری‌های نرم در توسعۀ اقتصاد فرهنگی»، وب‌سایت جهاد دانشگاهی، تاریخ بارگذاری: 21 تیر 1398ش.
• یونسی، ابراهیم، هنر داستان نویسی، تهران، امیرکبیر، 1341ش.
• «هدف از مسابقۀ ملی پارس آرا بازارپردازی شخصیت مبتنی بر فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی است»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ بارگذاری: 22 مهر 1402ش.
• همتیان، هادی و همتیان، مهدی، «بررسی تأثیر مبانی انسان‌شناختی اسلامی بر نظام تربیتی اسلام در اندیشه علامه مصباح یزدی»، فصلنامۀ پژوهش در آموزش معارف و تربیت اسلامی، دورۀ 4، شمارۀ 1، 1402ش.