پیش‌نویس:ازدواج فامیلی

انیشتین و همسرش که دخترخاله و پسرخاله هستند

پادکست مقاله | 🡇 noicon noicon

ازدواج فامیلی؛ ازدواج بین خویشاوندان نَسَبی.

ازدواج فامیلی یا ازدواج خویشاوندی به ازدواج افرادی اطلاق می‌شود که در چهار نسل گذشته حداقل یک جد مشترک داشته باشند، مانند ازدواج دخترعمو با پسرعمو. این نوع ازدواج در جوامعی مانند ایران و کشورهای عربی با شیوع ۳۸ تا ۴۵ درصدی رواج دارد و عواملی مانند اشتراکات فرهنگی، حمایت خانوادگی و تناسب ارزش‌ها از دلایل اصلی گرایش به آن محسوب می‌شود. با این حال، ازدواج فامیلی به دلیل افزایش احتمال انتقال بیماری‌های ژنتیکی و کاهش ضریب هوشی فرزندان، با هشدار متخصصان مواجه است و انجام مشاوره ژنتیک پیش از ازدواج در این موارد ضروری شمرده می‌شود.

مفهوم‌شناسی ازدواج فامیلی

ازدواج فامیلی به ازدواج بین افرادی گفته می‌شود که در چهار نسل گذشته حداقل یک نیای مشترک داشته باشند. بر این اساس، ازدواج‌هایی مانند پیوند دخترعمو با پسرعمو یا پسردایی با دخترعمه در این دسته قرار می‌گیرند.

درجه خویشاوندی

در علم ژنتیک افراد بر اساس درجه خویشاوندی به شش درجه تقسیم می‌شوند. با مبنا قرار گرفتن درجه خویشاوندیِ زوجین در تعریف ازدواج، سازمان بهداشت جهانی ازدواج درجه چهار یا نزدیک‌تر را ازدواج فامیلی تعریف کرده و شایع‌ترین شکل آن را ازدواج درجه سه می‌داند که در آن زوجین در یک‌هشتم جایگاه‌های ژنی خود مشترک هستند.

ازدواج بین خویشاوندان درجه یک در تمام ادیان ممنوعیت مذهبی یا قانونی دارد. در دین اسلام، ازدواج با خویشاوندان درجه یک و دو حرام است. ازدواج خویشان درجه دو در هند شایع است و عده‌ای از یهودیان نیز آن را جایز می‌دانند. ازدواج فامیلی درجه سه در چین و بعضی ایالت‌های آمریکا ممنوع است.

تفاوت‌های فرهنگی در الگوی ازدواج فامیلی

ازدواج ابراهیم عوض جوان ۱۹ ساله اهل سومالی با دختر عمویش

ازدواج خویشاوندی، در بسیاری از مناطق شمال آفریقا، آسیای مرکزی و غربی و نیز آسیای جنوبی رایج است. این نوع ازدواج تحت‌تأثیر شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، از کشوری به کشور دیگر و حتی در داخل یک کشور، میان استان‌ها و مناطق مختلف تفاوت قابل‌توجهی دارد. همچنین میان گروه‌های قومی و مذهبی نیز اختلافات چشمگیری مشاهده می‌شود.

ازدواج فامیلی در ایران

ازدواج فامیلی در کشورهای غرب آسیا رایج است. درون‌همسری و ازدواج با خویشان، در فرهنگ ایرانی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. در ایران به‌طور متوسط ۳۸٪ تا ۴۵٪ ازدواج‌ها فامیلی است. مهم‌ترین دلیل گرایش خانواده ایرانی به ازدواج فامیلی، هماهنگی فرهنگ و رسوم خانوادگی، تناسب ارزش‌ها و عقاید و حمایت‌های خانوادگی است. در برخی خرده‌فرهنگ‌های ایرانی، ازدواج خویشاوندی با گونه‌ای از اجبار همراه است و ازدواج غیرفامیلی را ننگ می‌دانند.

مزایای ازدواج فامیلی

ازدواج فامیلی موجب تقویت ارتباطات فامیلی، دوری از فاصله طبقاتی اقتصادی و اجتماعی و کاهش انتظارات می‌شود. ازدواج‌های هم‌خون غالباً ساده‌تر برگزار می‌شود و ارتباط عروس با خانواده شوهر راحت‌تر به‌نظر می‌رسد. همچنین در ازدواج فامیلی به‌سبب آشنایی بیشتر زوجین با همدیگر و با روحیات خانواده، اختلاف کمتری دیده می‌شود.

چالش‌های ازدواج فامیلی

تصویری از دستان یک کودک مبتلا به بیماری پروانه‌ای

در ازدواج فامیلی، روابط زوجین با چالش‌هایی مانند دخالت اطرافیان و افزایش احتمال بیماری فرزندان همراه است. دانشمندان، بیماری‌های ژنتیکی را نیز در فرزندان حاصل از ازدواج فامیلی، شایع‌تر می‌دانند. بر اساس آمارهای جهانی، سه تا چهار درصد مرگ نوزادان به‌دلیل اختلالات ژنتیکی است؛ احتمال مبتلا شدن فرزندان به عارضه‌های وراثتی و ژنتیکی در ازدواج‌های فامیلی بیشتر از سایر ازدواج‌ها است. احتمال انتقال بیماری‌های ژنتیکی در ازدواج فامیلی نسبت به ازدواج غیرفامیلی، دو تا ۲/۵ برابر است. به همین دلیل مشاوره ژنتیک در ازدواج‌های فامیلی ضرورت بیشتری پیدا می‌کند.

به‌دنبال برخی ازدواج‌های فامیلی، احتمال بیماری پروانه‌ای، بیماری تالاسمی، اختلالات ژنتیکی، معلولیت جسمی، معلولیت ذهنی (عقب‌ماندگی ذهنی)، نقص ایمنی بدن، ابتلا به بیماری‌های عفونی و شب‌کوری افزایش می‌یابد. در ایران، ازدواج فامیلی ازجمله عوامل اصلی بیماری‌های ژنتیک به‌شمار می‌رود. در بررسی‌های متعدد، بیماری اتوزوم مغلوب در ازدواج‌های فامیلی درجه سه با فراوانی بیشتری همراه است. بر اساس آزمایش‌هایی که در شهرهای مختلف ایران انجام شده، نود درصد بیماری‌های ژنتیکی در خانواده‌ها تکرار شده که ریشهٔ همهٔ آنها اختلالات ژنتیکی است. انجام مشاوره ژنتیک قبل از ازدواج، این آمار را تا هفتاد درصد کاهش می‌دهد.

ازدواج فامیلی از نظر اسلام

آموزه‌های اسلام، ازدواج خویشاوندی را با احراز شرایط کفویت و معیارهای زوجیت، تأیید کرده است، اما این تأیید الزاماً به‌معنای تشویق نیست. در قرآن، ازدواج با خویشاوندان درجه یک و دو، حرام شمرده شده است. برخی روایات، ازدواج با خویشاوندان نزدیک را موجب ناتوانی فرزندان دانسته‌اند. ازدواج حضرت علی و فاطمه زهرا، ازدواج درجه چهارم است. از میان امامان شیعه، تنها امام سجاد با دخترعموی خود ازدواج کرده که از نوع درجه سوم است.

در آیات قرآن و احادیث ائمه، توصیه‌ها و راه‌کارهای فراوانی به‌منظور برخورداری از فرزند و نسل سالم، ارائه شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ازدواج فامیلی اگرچه در اسلام، حرام نیست اما توصیه هم نشده است. در برخی روایات آمده است که با غریبه ازدواج کنید و خود را ضعیف نسازید. پژوهشگران از برخی روایات، چنین برداشت کرده‌اند که فرزندان حاصل از ازداوج با غریبه یا اقوام نَسبی دور، فرزندانی قوی‌تر هستند.

منابع

• «ازدواج خویشاوندی و فامیلی»، وب‌سایت آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک رازی، تاریخ بازدید: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• اعتمادی‌فر، سیدمهدی، «نگرش‌ها و رفتارهای ایرانیان در زمینه ازدواج فامیلی»، نشریه مطالعات جنسّیت و خانواده، شماره ۲، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
• افروز، غلامعلی، روان‌شناسی ازدواج و شکوه همسری، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش.
• بصیری، حمیدرضا و دیگران، «ازدواج فامیلی از منظر پزشکی، قرآن و روایات معصومین»، پژوهش‌نامه ثقلین، دوره ۱، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۳ش.
• تولایی، محمود، «۴۵درصد ازدواج‌ها در ایران فامیلی است / ۹۰درصد بیماری‌های ژنتیکی در خانواده‌ها تکرار می‌شود»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ بازدید: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• رضایی، کاظم و سنایی‌مهر، مجیب، «فراتحلیل جامع رابطه ازدواج فامیلی با ناهنجاری‌های جسمی و ذهنی نوزادان ایرانی (۱۳۹۰–۱۳۸۰)»، مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، شماره ۲۰، تابستان۱۳۹۲ش.
• شریف رضی، محمد بن حسین، المجازات النبویة، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
• صفری، محمدعلی، زن و شوهر در رابطه با انتخاب همسر و ازدواج، مشهد، شهیدهاشمی نژاد، ۱۳۷۳ش.
• طباطبایی، فرزاد، «ازدواج فامیلی، معایب و مزایای ازدواج فامیلی»، وب‌سایت مؤسسه روان‌شناسی حامی هنر زندگی، تاریخ بازدید: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• عطایی، ماری و همکاران، «عوامل شناختی پیش‌بینی‌کننده ازدواج فامیلی»، مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره ۱، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۳ش.
• فرجاد، محمدحسین، آسیب‌شناسی اجتماعی؛ خانواده و طلاق، تهران، منصوری، چاپ اول، مهرماه ۱۳۷۲ش.
• قاسمی، نسرین، «مشکلات ژنتیکی در ازدواج فامیلی از منظر اسلام»، علوم قرآن و حدیث؛ همایش پژوهش‌های قرآنی حوزه و دانشگاه، دوره ۳، (مجموعه مقالات قرآن و طب)، اردیبهشت ۱۳۸۸ش.
• موفق، ابوالفضل و همکاران، «بررسی میزان ازدواج‌های خویشاوندی و شیوع ناهنجاری‌های مادرزادی در آنها در مقایسه با ازدواج‌های غیر خویشاوندی»، مجله پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، خرداد و تیر ۱۳۸۶ش.