پیش‌نویس:ازدواج فامیلی

ازدواج فامیلی؛ ازدواج بین خویشاوندان نَسَبی با حداقل یک جدّ مشترک.

ازدواج فامیلی (خویشاوندی) اصطلاحی است که برای توصیف ازدواج بین خویشاوندان خونی با دست‌کم یک جد مشترک (پدربزرگ یا مادربزرگ) به‌کار می‌رود؛ مانند پسرعمو و دختر عمو، پسرخاله و دخترخاله، پسردایی و دخترعمه، دختردایی و پسرعمه.

مفهوم‌شناسی

ازدواج فامیلی به‌معنای ازدواج افرادی است که در چهار نسل گذشته حداقل دارای یک جد مشترک باشند. از این رو ازدواج دخترعمو و پسرعمو، پسرخاله و دختر خاله و مانند این‌ها به‌عنوان ازدواج فامیلی در نظر گرفته می‌شود. با مبنا قرار گرفتن نزدیکی بیولوژیک زوجین در تعریف ازدواج، سازمان بهداشت جهانی، ازدواج درجه چهار یا نزدیک‌تر را ازدواج فامیلی، تعریف کرده و شایع‌ترین شکل ازدواج فامیلی را ازدواج درجه سه دانسته که زن و شوهر در یک‌هشتم جایگاه‌های ژنی مشترک هستند. درون همسرگزینی و ازدواج با خویشان، در فرهنگ عمومی ایرانیان، جایگاه ویژه‌ای دارد.

درجه خویشاوندی در ازدواج فامیلی

در علم ژنتیک افراد بر اساس درجه خویشاوندی به شش درجه تقسیم می‌شوند. ازدواج در بین خویشاوندان درجه یک در تمام ادیان ممنوعیت مذهبی و یا قانونی دارد و در اسلام ازدواج با خویشاوندان درجه یک و دو حرام است. ازدواج خویشان درجه دو در هند شایع است و عده‌ای از یهودیان نیز آن را جایز می‌دانند. ازدواج فامیلی درجه سه در چین و بعضی از ایالت‌های آمریکا ممنوع است.

ازدواج فامیلی از نظر اسلام

آموزه‌های اسلام، ازدواج خویشاوندی را با احراز شرایط کفویت و معیارهای زوجیت، تأیید کرده است. البته این تأیید، الزاماً به‌معنای تشویق نیست. در قرآن، ازدواج با خویشاوندان درجه یک و دو، حرام شمرده شده است. برخی روایات، ازدواج با خویشاوندان نزدیک را موجب ناتوانی فرزندان دانسته‌اند. ازدواج حضرت علی و فاطمه زهرا، ازدواج درجه چهارم است. از میان امامان شیعه، تنها امام سجاد با دختر عموی خود ازدواج کرده که از نوع درجه سوم است.

در آیات قرآن و احادیث ائمه، توصیه‌ها و راه‌کارهای فراوانی به‌منظور برخورداری از فرزند و نسل سالم، ارائه شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ازدواج فامیلی اگرچه در اسلام، حرام نیست اما توصیه هم نشده است. در برخی روایات آمده است که با غریبه ازدواج کنید و خود را ضعیف (لاغر) نسازید. پژوهشگران از برخی روایات، چنین برداشت کرده‌اند که فرزندان حاصل از ازداوج با غریبه یا اقوام نسبی دور، فرزندانی قوی‌تر هستند.

ازدواج فامیلی در ایران

ازدواج فامیلی در کشورهای غرب آسیا رایج است. در ایران به‌طور متوسط ۳۸% تا 45% ازدواج‌ها فامیلی است. مهم‌ترین دلیل گرایش خانواده‌های ایرانی به ازدواج فامیلی، هماهنگی فرهنگ و رسوم خانوادگی، تناسب ارزش‌ها و عقاید و حمایت‌های خانوادگی است. در برخی از خرده‌فرهنگ‌های ایرانی، ازدواج خویشاوندی با گونه‌ای از اجبار همراه است و ازدواج غیرفامیلی را ننگ می‌دانند.

ازدواج فامیلی در اقوام و ادیان مختلف، انواع و مقررات خاصی دارد. مثلاً ازدواج اقوام درجه یک در تمامی ادیان و فرهنگ‌ها ممنوع است.

چالش‌های ازدواج فامیلی

در ازدواج فامیلی، روابط زوجین با چالش‌هایی مانند دخالت اطرافیان و همچنین عدم تحقیق کامل درباره شریک زندگی، همراه است. دانشمندان، بیماری‌های ژنتیکی را نیز در فرزندان حاصل از ازدواج فامیلی، شایع‌تر می‌دانند.

بر اساس آمارهای جهانی، سه تا چهار درصد مرگ نوزادان به‌دلیل اختلالات ژنتیکی است؛ احتمال مبتلا شدن فرزندان به عارضه‌های وراثتی و ژنتیکی در ازدواج‌های خویشاوندی بیشتر از سایر ازدواج‌ها است. احتمال انتقال بیماری‌های ژنتیکی در ازدواج فامیلی نسبت به ازدواج غیر فامیلی، دو تا 2/5 برابر است.

به‌دنبال برخی از ازدواج‌های فامیلی، احتمال بیماری تالاسمی، اختلالات ژنتیکی منجر به مرگ نوزاد، معلولیت جسمی، معلولیت ذهنی (عقب‌ماندگی ذهنی)، نقص ایمنی بدن، ابتلا به بیماری‌های عفونی و شب‌کوری افزایش می‌یابد.

در ایران، ازدواج فامیلی از جمله علل بیماری‌های ژنتیک به‌شمار می‌رود. در بررسی‌های متعدد، بیماری اتوزوم مغلوب در ازدواج‌های فامیلی درجه سه با فراوانی بیشتری همراه است.

مشاوره ژنتیک در ازدواج فامیلی

طبق تحقیقات انجام شده، فراوانی نسبی ناهنجاری‌های مادرزادی در ازدواج‌های فامیلی بیش از ازدواج‌های غیر فامیلی است. به‌همین دلیل مشاوره ژنتیک در ازدواج‌های فامیلی ضرورت بیشتری پیدا می‌کند. بر اساس آزمایش‌هایی که در شهرهای مختلف ایران انجام شده، نود درصد بیماری‌های ژنتیکی در خانواده‌ها تکرار شده که ریشۀ همۀ آنها اختلالات ژنتیکی است. انجام مشاوره ژنتیک قبل از ازدواج، این آمار را هفتاد درصد کاهش می‌دهد.

ازدواج فامیلی؛ ازدواج زن و مردی که دارای جد مشترک هستند.

ازدواج فامیلی اصطلاحی برای توصیف ازدواج خویشاوندان هم‌خون است. در ازدواج فامیلی احتمال به‌دنیا آمدن فرزندان مبتلا به عارضه‌های وراثتی، بیشتر است. علت آن را وجود ژن‌های یکسان در زوجین دانسته‌اند.

عوامل مؤثر در ازدواج فامیلی

1. محدودیت محیط جغرافیایی؛ اشخاص ساکن یک روستا معمولا با افرادی از همان روستا، ازدواج می‌کنند.
2. انگاره‌های فرهنگی؛ مثل این که ازدواج دختر عمو و پسر عمو را در آسمان بسته‌اند.
3. مذهب؛ پیروان ادیان و مذاهب مختلف، معمولا با افراد خارج از دین یا مذهب خود ازدواج نمی‌کنند.

تاثیر ازدواج فامیلی در سلامت فرزندان

کارشناسان، علل ژنتیک را مؤثرترین عامل در بروز ناهنجاری‌های مادرزادی، دانسته‌اند. ازدواج فامیلی می‌تواند باعث بیماری اتوزوم مغلوب در جنین شود که احتمال سقط جنین را افزایش می‌دهد. در ازدواج‌های فامیلی احتمال تولد کودک با نقص ژنتیکی 2 تا 3 برابر ازدواج‌های غیرفامیلی است. هر فردی با حداقل ۳ تا ۴ ژن مغلوب، معیوب متولد می‌شود و در افراد فامیل به‌دلیل داشتن جد مشترک، احتمال داشتن ژن‌های مشابه بیشتر است. کارشناسان، مشاورۀ ژنتیک را به کسانی که قصد ازدواج فامیلی دارند، توصیه می‌کنند.

مزایای ازدواج فامیلی

ازدواج فامیلی موجب تقویت ارتباطات فامیلی، دوری از فاصله طبقاتی اقتصادی و اجتماعی و کاهش انتظارات می‌شود. ازدواج‌های هم‌خون غالباً ساده‌تر برگزار می‌شود و ارتباط عروس با خانواده شوهر راحت‌تر به‌نظر می‌رسد. همچنین در ازدواج فامیلی به‌سبب آشنایی بیشتر زوجین با همدیگر و با روحیات خانواده، اختلاف کمتری دیده می‌شود.

چالش‌های ازدواج فامیلی

ازدواج فامیلی، زمینه‌ساز ناهنجاری‌های مادرزادی است. ژن‌های معیوب و بیماری‌زای پنهان که در هر فردی ممکن است وجود داشته باشد، در ازدواج فامیلی به‌سبب تشابه وراثتی والدین، کنار هم قرار می‌گیرند و به‌صورت انواع بیماری‌‌های مادرزادی در فرزند ظاهر می‌شوند. همچنین گسترش ناهنجاری‌های مادرزادی و ژنتیکی در اثر ازدواج‌های فامیلی، بار سنگینی را به ‌نظام بهداشت و درمان کشور تحمیل می‌کند. بررسی‌ها نشان داده است که فرزندان حاصل از ازدواج فامیلی درجه سه بیش از فرزندان زوج‌های غیر فامیل، در معرض مرگ پیش از تولد هستند.

منابع

• «ازدواج خویشاوندی و فامیلی»، وب‌سایت آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک رازی، تاریخ بازدید: 4 اردیبهشت 1401ش.
• تولایی، محمود، «45درصد ازدواج‌ها در ایران فامیلی است / 90درصد بیماری‌های ژنتیکی در خانواده‌ها تکرار می‌شود»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ بازدید: 4 اردیبهشت 1401ش.
• صفری، محمدعلی، زن و شوهر در رابطه با انتخاب همسر و ازدواج، مشهد، شهید‌هاشمی نژاد، ۱۳۷۳ش.
• طباطبایی، فرزاد، «ازدواج فامیلی، معایب و مزایای ازدواج فامیلی»، وب‌سایت موسسه روانشناسی حامی هنر زندگی، تاریخ بازدید: 4 اردیبهشت 1401ش.
• موفق، ابوالفضل و همکاران، «بررسی میزان ازدواج‌های خویشاوندی و شیوع ناهنجاری‌های مادرزادی در آنها در مقایسه با ازدواج‌های غیر خویشاوندی»، مجله پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، خرداد و تیر 1386ش.
• اعتمادی‌فر، سیدمهدی، «نگرش‌ها و رفتارهای ایرانیان در زمینه ازدواج فامیلی»، نشریه مطالعات جنسّیت و خانواده، شماره ۲، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
• افروز، غلامعلی، روان‌شناسی ازدواج و شکوه همسری، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم،۱۳۹۰ش.
• بصیری، حمیدرضا و دیگران، «ازدواج فامیلی از منظر پزشکی، قرآن و روایات معصومین»، پژوهش‌نامه ثقلین، دوره ۱، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۳ش.
• رضایی، کاظم و سنایی‌مهر ، مجیب، «فراتحلیل جامع رابطه ازدواج فامیلی با ناهنجاری‌های جسمی و ذهنی نوزادان ایرانی (۱۳۹۰-۱۳۸۰)»، مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، شماره ۲۰، تابستان۱۳۹۲ش.
• شریف رضی، محمد ‌بن حسین ، المجازات النبویة، قم، دارالحدیث، 1422ق.
• عطایی، ماری و همکاران، «عوامل شناختی پیش‌بینی‌کننده ازدواج فامیلی»، مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره ۱، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۳ش.
• فرجاد، محمدحسین، آسیب‌شناسی اجتماعی؛ خانواده و طلاق، تهران، منصوری، چاپ اول، مهرماه 1372ش.
• قاسمی، نسرین، «مشکلات ژنتیکی در ازدواج فامیلی از منظر اسلام»، علوم قرآن و حدیث؛ همایش پژوهش‌های قرآنی حوزه و دانشگاه، دوره ۳، (مجموعه مقالات قرآن و طب)، اردیبهشت ۱۳۸۸ش.