پیش‌نویس:قوم کرد

گروهی از مردان کرد ایرانی با لباس کردی

قوم کرد؛ قومی ایرانی‌الاصل و پراکنده در ایران، عراق و ترکیه.

قوم کُرد یکی از اقوام ایرانی و آریایی هستند که در غرب ایران، شرق ترکیه، شمال عراق و بخش‌هایی از خراسان و آسیای مرکزی سکونت دارند و دارای طوایف متعددی هستند. کردها دارای پیشینه‌ای کهن بوده و در طول تاریخ با مهاجرت، جنگ‌ها و تقسیم سرزمین‌ها مواجه شده‌اند. قوم کرد ملتی شجاع، سرسخت و مرزدار هستند که این ویژگی‌ها با مهمان‌نوازی و جوانمردی درهم آمیخته است. شادزیستی در فرهنگ آنها در پوشاک، رقص حماسی هه‌لپه‌رکی و ادبیات شفاهی پرمایه تجلی می‌یابد. آیین‌های کهن کردی مانند عروسی پیرشالیار و بوکه باران پیوند آن‌ها را با اسطوره‌ها و طبیعت نشان می‌دهد و نقش محوری کردها در دفاع از تمامیت ارضی ایران در تاریخ معاصر، وفاداری ملی آن‌ها را تأیید می‌کند.

واژه‌شناسی قوم کُرد

برخی از کارشناسان ادبیات فارسی، واژه کُرد را برگرفته از «کورت» به‌معنای بیابان‌گرد، چوپان و چادرنشین می‌دانند. برخی دیگر، آن را برگرفته از واژهٔ فارسی «گُرد» به‌معنی دلاور و پهلوان دانسته‌اند. گروهی دیگر با تکیه بر شاهنامه فردوسی این واژه را به‌معنی فراری و کوه‌نشین می‌دانند.

فردوسی

خورشگر بدیشان بزی چند و میش

سپردی و صحرا نهادند پیش

کنون کُرد از آن تخمه دارد نژاد

که ز آباد ناید به دل برش یاد

از نظر برخی شرق‌شناسان، در گذشته‌های دور همه رمه‌گران و کوچ‌گران ایرانی را کرد می‌گفتند. در «کارنامه» اثر اردشیر بابکان نیز کُردان به‌معنای عشایر و شُبان آمده است.

خاستگاه قوم کرد

نظامیان کرد مشارکت‌کننده در جنگ روسیه و عثمانی

در مورد تبار قوم کرد روایات متعددی وجود دارد؛ از یک سو منابعی مانند شاهنامه فردوسی اصل و نسب این قوم را به چهارصد جوان فراری از دست ضحاک نسبت داده و برخی منابع تاریخی در دوره اسلامی نیز اصالت آنان را به «کرد بن اسفندیار بن منوچهر» می‌رسانند. در مقابل، عده‌ای دیگر با استناد به داستان‌های فقه اللغة، اصالت قوم کُرد را عرب دانسته‌اند.

صرف‌نظر از اختلافات روایی، تمام منابعی که بر ریشه ایرانی قوم کرد تأکید دارند، رشته‌کوه زاگرس و سرزمین‌های هم‌جوار را خاستگاه قطعی این قوم معرفی کرده‌اند. این تمرکز جغرافیایی، تاریخ تمدنی کردها را با اقوام باستانی بومی زاگرس مانند سومریان، اکدیان و آشوریان پیوند می‌دهد. شواهد تاریخی نیز این قدمت را تأیید می‌کنند؛ کتیبه‌های سومری ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد از اقوامی به نام کَردَک یا قَردَک در اطراف دریاچه وان و کردوئین در اطراف رود دجله نام می‌برند. همچنین برخی مستشرقان باور دارند که این قوم، پایه‌گذار حکومت مادها، اولین حکومت آریایی در غرب ایران بودند و پیشرفت‌های مهمی چون تبدیل گندم وحشی به گندم امروزی را رقم زدند. همچنین، آن‌ها از اولین ملت‌هایی در جهان شناخته می‌شوند که به استقلال همسایگان خود و قانون‌گذاری توجه کرده‌اند.

تحولات سیاسی قوم کرد در طول تاریخ

حضور سردار سلیمانی در کنار پیشمرگ‌های کرد کردستان عراق

در طول دوران حکومت‌های ایرانی، کردستان منطقه‌ای کلیدی بود؛ در حمله مغول‌ها، شمار زیادی از مردم کرد به‌دلیل نافرمانی در برابر ایلخانیان، کشته شدند و در دوره صفویان نیز سرزمین‌های کردنشین همواره عرصه جدال بین حکومت صفوی و عثمانی بود. برخی طوایف کردها در زمان نادرشاه به خراسان کوچ کردند. برخی از آنها نیز در تأسیس سلسله‌هایی چون زندیه در ایران نقش‌آفرینی کردند.

براساس معاهدهٔ «ارزروم» (۱۳۴۶ق)، منطقه ذهاب کردستان به دو بخش تقسیم شد و بخشی به ایران و بخش دوم سلیمانیه به عثمانی‌ها رسید. موضوع تحدید مرزها بین دولت‌های ترکیه، عراق و ایران در آغاز قرن بیستم مستقیماً بر سرنوشت اقوام کرد اثرگذار بود. در همان سال‌ها منطقه موصل به کشور عراق واگذار شد و پست‌های فرمانداری و ریاست دادگستری به دست مردم کرد سپرده شد. در پی تجزیه شدن حکومت عثمانی به کشورهای سوریه، لبنان، فلسطین، اردن، عراق و ترکیه، کردها تحت سلطهٔ چندین کشور قرار گرفتند. به همین دلیل، اقوام کرد بارها جنبش‌های استقلال‌طلبانه را آغاز کردند که عموماً بی‌نتیجه بود.

پراکندگی قوم کرد

در یک دسته‌بندی، کردهای خاورمیانه به سه گروه تقسیم می‌شوند:

1. عشایر کردستان ترکیه شامل هکاری، بتلیس و عشایر کرد ارمنستان؛
2. عشایر کردستان عراق شامل بابان و همه‌وند؛
3. عشایر کردستان ایران شامل مُکری، بنی‌اردلان، جاف و کلهر.

کردستان ایران

کردهای ایران، بیشتر در مناطق کردستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه و نیز خراسان شمالی سکونت دارند. استان کرمانشاه بیش‌ترین جمعیت کرد در ایران را دارا است. از منظر برخی تاریخ‌نگاران، مردم کُرد در مجموع به چهار شاخه تقسیم شده‌اند؛ کرمانج، لر، کلهر و گوران.

کردستان ترکیه

کردهای ترکیه بیشتر در قسمت شرقی این کشور سکونت دارند. همچنین بخش قابل توجهی از کردها در سراسر فلات آناتولی تا کرانه‌های دریای مدیترانه، به‌ویژه در استان‌های مرکزی آناتولی مانند استان قونیه، زندگی می‌کنند. کردهای ترکیه، عموماً سنی و اندکی علوی هستند.

کردستان عراق

دیدار آقای جلال طالبانی رئیس‌جمهور اسبق عراق با رهبر ایران

اقلیم کردستان، منطقه‌ای کوهستانی و خودمختار در شمال عراق است که پایتخت آن اربیل بوده، مسعود بارزانی ریاست اقلیم را بر عهده دارد. اربیل، سلیمانیه و دهوک و بخش‌هایی از استان‌های نینوا، دیاله، کرکوک و صلاح‌الدین، از جمله مناطقی است که مردم کردزبان سکونت دارند. تعداد کردها در بغداد و موصل نیز پرشمار است.

کردستان سوریه

10درصد جمعیت سوریه کرد هستند و دومین گروه نژادی سوریه را تشکیل می‌دهند. آنها در مناطق عفرین، جزیره و کوبانی سوریه زندگی می‌کنند.

طوایف قوم کُرد در ایران

• طایفه‌های کُردزبان در ایران که در سرتاسر این سرزمین پراکنده شده‌اند، به شرح زیر هستند:
• طوایف «جهان بیگلو»، «عبدالملکی»، «کلبادی»، «خواجه‌وند»، «مدانلو»، و «کردهای بازگیر» در مازندران؛
• طوایف «کاکاوند» و «کردکوی» در گلستان؛
• تیره‌های بزرگ کُردزبان به‌ویژه «عمارلو» در گیلان؛
• طوایف «زعفرانلو»، «ارامانلو»، «قراچورلو»، «عمارلو»، «شادلو»، «برقی‌پور»، «باوه نور» و «قیطول» در زنجان؛
• هفت ایل کردتبار شامل «دلیکانلو»، «کلوکجانلو»، «احمدلو»، «شادلو»، «رشوند» و «مامانو» در اردبیل؛
• طوایف «شادلو» و «قراچورلو» در گرمسار؛
• طوایف «کردبچه»، «جاودان»، «باجمانلو»، «سربندان»، «شادلو»، «سیلسپور»، «سیاه منصوری»، «زعفرانلو» و «ایزانلو» در قسمت‌هایی از دماوند، خوار و ورامین؛
• کردهای «ایل خزل» در تهران و بخش‌هایی از قزوین؛
• طوایف «یاری‌بیگی»، «مافی»، «کرمانی» و «ولی‌یاری» در قزوین؛
• طوایف «زعفرانلو»، «چمشگزک» «کلات» «ایل توپکانلو» و «ایل پهلوانلو» در خراسان؛
• شش طایفهٔ بزرگ کرد که عموماً اهل‌حق هستند، شامل «چلبیانلو»، «محمدخانلو»، «حسین اوغلو»، «حاجی‌علیلو»، «قراچرلو» و «حسن‌بیگلو» در آذربایجان شرقی؛
• کردهای «ایل جلالی»، «بیگ‌زاده»، «ایل پنیانشین»، «ایل شکاک»، «ایل میلان» و «هرکی»، «ایل زرزا» و «ایل سادات»، در آذربایجان غربی؛
• «ایل چهادولی»، «بهتویی»، «ایل جمور»، «کلهر»، «خزل» و «زنگنه» در همدان؛
• ایلات «سرشیو»، «تیله کویی»، «اردلان»، «جاف»، «هلیلان»، طوایف کرد بانه، سقز، سنندج، کامیاران، قروه، طوایف «گروس»، «خواجه‌وند»، «سیاه منصور»، «کبودوند» و «گروسی»، در کردستان؛
• ایلات «باجلونو»، «دلفان»، «سلسله»، طوایف «طرهان» و «ایل چگنی» در لرستان؛
• طوایف «گوران»، «نانکولی»، «شرفبیانی»، «کرندی»، و «ایل جمور» در کرمانشاه؛
• «ایل خزل»، «ایل ملکشاهی»، «ایل شوهان» و «ایل ارکوازی»، «ایل ریزه‌وند»، «ایل طولابی» و «ایل کلهر» در ایلام؛
• «ایل خزل» و طایفه‌ای به‌نام «آل بوکرد»، «حسین‌خانی»، «زنگنه» و «کرد زنگنه» در خوزستان؛
• طایفه «کرونی» در استان فارس؛
• «ایل خزل» در مناطق نی‌ریز و مرودشت استان فارس؛
• طایفه «جلیلوند» در کرمانشاه.

جمعیت‌شناسی قوم کُرد

جمعیت قوم کرد

براساس آنچه در سرشماری ۱۹۷۵م، در سه کشور ترکیه، عراق و ایران صورت گرفته، جمعیت این قوم در هر کدام از این کشورها، به ترتیب ۵.۶، ۵.۳ و ۸.۵ میلیون نفر اعلام شد. دایرةالمعارف بریتانیکا نیز در ۲۰۰۴م، جمعیت کردهای ساکن در ایران، ترکیه و عراق را در مجموع، ۱۵ میلیون نفر اعلام کرده است.

دین و مذهب قوم کُرد

نماز جماعت اهل‌سنت کردستان ایران با حضور آقای ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور سابق ایران

منابع متعددی از زرتشتی بودن مردمان کُرد، در دوران ایران باستان، همچون سایر مردم ایران خبر داده‌اند. پس از ظهور اسلام در ایران، کُردها نیز مسلمان شدند و اکثریت آن‌ها از پیروان مذهب سنی شافعی هستند. طریقت‌های صوفیه نیز بین این مردم طرفدارانی دارد. طریقت‌های قادریه، نقشبندیه، اهل‌حق و یزیدی‌ها، از جمله طریقت‌های کُردزبانان در ایران است. در کرمانشاه، ایلام و خراسان، اکثریت کردها شیعه هستند.

زبان کُردی

زبان کُردی به‌عنوان یکی از زبان‌های زنده‌ جهان، در جایگاه سی و یکم از میان حدود ۸۰ زبان برتر قرار دارد. این زبان، زبان مادری و بخشی از هویت اجتماعی و فرهنگی کردزبانان است که پیونددهنده آن‌ها در سراسر جهان محسوب می‌شود. زبان کردی از چندین گویش اصلی تشکیل شده است:

• شمالی یا کرمانجی؛ رایج در میان کردهای ارومیه و نقده.
• جنوبی یا کلهری؛ شامل لهجه‌هایی مانند کلهری، لری، لکی، فیلی و بختیاری است و در استان‌های کرمانشاه، لرستان و ایلام استفاده می‌شود.
• میانی یا سورانی؛ شامل زیرشاخه‌هایی چون سورانی در سقز، بانه، مریوان، موکریانی در مهاباد و بوکان، اردلانی در سنندج و جافی است.
• گوران یا زازایی؛ کهن‌ترین گویش کردی است و شامل لهجه‌های هورامی در پاوه، نوسود، اورامان و باجلانی می‌شود.

گویش کرمانجی، زبان ارتباطی و اصلی بین ۷۵ تا ۸۰درصد از مردم کرد است و تنها ۲۰ تا ۲۵درصد باقی‌مانده به دیگر لهجه‌های کردی سخن می‌گویند. این گویش در یک حوزه جغرافیایی بسیار گسترده‌ای کاربرد دارد و شامل تقریباً تمام کردهای ترکیه، به جز حدود ۵ میلیون نفر که به زازاکی تکلم می‌کنند، کُردهای سوریه و مناطق شمالی کردستان عراق می‌شود. اکثریت کردهای مقیم اروپا و همچنین کردهای ساکن در آسیا، آفریقا و قفقاز، از جمله لبنان، افغانستان، سودان، قزاقستان، ترکمنستان، لیبی، الجزایر، آذربایجان، ارمنستان، اوکراین، گرجستان، روسیه، بلوچستان و پاکستان نیز به گویش کرمانجی سخن می‌گویند.

بر اساس قانون اساسی عراق، زبان‌های عربی و کردی، دو زبان رسمی این کشور هستند و به‌عنوان زبان اصلی آموزش در مدارس و دانشگاه‌ها به کار می‌روند. این سیاست‌ها نقش کلیدی در حفظ و تقویت هویت فرهنگی کردها ایفا کرده است.

ساختار اجتماعی کردها در عراق

جامعه کردستان عراق ترکیبی از سنت و مدرنیته است؛ ساختار قبیله‌ای و عشیره‌ای، به رهبری خاندان‌های پرنفوذی چون بارزانی و طالبانی و همچنین شیوخ مذهبی، نقشی کلیدی، به‌ویژه در عرصه سیاسی، ایفا می‌کنند. خانواده از اهمیتی بالایی برخوردار است و ساختاری اغلب پدرسالار، گسترده و محکم دارد که در آن احترام به بزرگان یک ارزش اساسی محسوب می‌شود. نقش زنان در حال تحول است و اگرچه حضورشان در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی افزایش یافته، اما محدودیت‌های سنتی، خصوصاً در مناطق روستایی، هنوز پابرجا است. این جامعه همچنین شاهد تضاد فرهنگی و شکاف نسلی بین جوانان شهرنشین متمایل به سکولاریسم و نسل‌های قدیمی‌تر و محافظه‌کار است. اسلام نقش مهمی در فرهنگ عمومی دارد؛ هرچند اقلیم کردستان در مجموع جامعه‌ای بازتر و چندفرهنگی‌تر از سایر نقاط عراق محسوب می‌شود.

ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری کردها

• جنگاوری و سرسختی؛ کردها در طول تاریخ به‌دلیل حضور در نبردهای بسیار، روحیه‌ای شجاع و سرسخت پیدا کرده‌اند. این ویژگی توسط مورخان باستانی مانند گزنفون ستایش شده و این روحیه، حس میهن‌دوستی و مرزداری را در آن‌ها تقویت کرده است.
• مهمان‌نوازی؛ این خصیصه در میان کردها به حد اعلا دیده می‌شود؛ تا جایی که در میان کردهای اهل حق، مواردی از بخشیدن قاتل فرزند به‌دلیل مهمان بودن و خوردن نان و نمک ثبت شده است.
• جوانمردی و پهلوانی؛ این ویژگی که ریشه در آیین‌های باستانی ایران مانند کیش مهر دارد، در تاریخ کردها برجسته است. نمونۀ بارز آن، رفتار جوانمردانه‌ی صلاح‌الدین ایوبی، سردار کرد، با ریچارد شیردل در جنگ‌های صلیبی بود.
• شاد‌زیستی؛ زندگی کردها به‌صورت ویژه‌ای با موسیقی، رقص و برگزاری جشن‌های مختلف آمیخته است. آن‌ها از هر فرصتی برای شادی بهره می‌برند و به‌عنوان ملتی شادزیست شناخته می‌شوند.

فرهنگ قوم کرد

پوشاک قوم کرد

پوشاک زنان کرد

سربند، دستار، شال، پَیسَه، گُلونی، کَساری، کوالو، بانسری، مَقنا، لَچگ، هَبَر، تاکاری و سَروَن کلهری از جمله سربندهای زنان کرد است. تن‌پوش زنان کرد نیز عبارت است از کراس پیراهن بلند زنانه، سُخمَه بالدار نیم‌تنه بی‌آستین بالدار تزئینی، سُخمَه بی‌بال نیم‌تنه بدون آستین ساتن، یَل کت کوتاه زنانه، خفتان لباس بلند آستین کوتاه، کِرواس یا شوو پیراهن بلند و گشاد، فرنجی پالتوی بلند پشمی، کُله‌بال کت کوتاه با بال، جلیقه، کمرچین پالتوی بلند، کلنجه نیم‌تنه بلندتر از کمرچین، تُنبون دامن گشاد رنگی، چوخاپیسه لباس نخی کوتاه، دشداشه پیراهن بلند گشاد، شَمله یا قیوان کمربند سنتی بلند، شِوال شلوار گشاد زنانه، ماشته پارچه ابریشمی دورکمر، قَتره چادر مشکی بلند. کلاش و گیوه نیز از پاپوش‌های زنان کرد است.

پوشاک مردان کرد

پوشش اصلی لباس مردانه کردی شامل چوخه یا نیم‌تنه، رانک شلواری از جنس کتان در قسمت بالا گشاد و در دمپا تنگ، شال یا پشت‌وینه پارچه‌ای به طول سه تا ده متر که روی لباس و دور کمر پیچیده می‌شود، کلاه و دستار، فرنجی روپوش پشمی در قسمت شانه‌ها حالت تیز دارد، پوزانه ساق‌بند پشمی برا محافظت از پاها و کلاش پاپوش و کفشی بافته‌شده با خاصیت خنک نگه داشته پا و جلوگیری از بو گرفتن آن، است.

ادبیات شفاهی و فولکلور قوم کرد

ادبیات کردی عمدتاً بر ادبیات شفاهی استوار است و در گفتار روزمرهٔ مردم، کاربرد ضرب‌المثل‌، چیستان‌ و عبارات موزون رواج دارد. غنای این فرهنگ عامه از اوایل قرن بیستم مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت و منجر به ثبت آثار بسیاری شد. بخش مهمی از این میراث، شامل ترانه‌های فولکلوریک است که با زندگی روزمره پیوند دارد؛ از جمله: «لاوَک» (عاشقانه)، «دیلوک» (بزمی)، «شین» (سوگواری) و لالایی‌ها.

داستان‌ها و افسانه‌های کردی

داستان‌ها و افسانه‌های کردی با موضوعات متنوع عاشقانه، رزمی، حماسی و اخلاقی بخش دیگری از این ادبیات غنی را تشکیل می‌دهند. از معروف‌ترین این داستان‌ها می‌توان به خورشید و خاور، زنبیل‌فروش، رستم و زوروا، نادر و توپال و دوازده‌سوار مریوان اشاره کرد. در سال‌های اخیر تلاش‌های فراوانی برای گردآوری این افسانه‌ها صورت گرفته و پژوهشگران فرهنگ عامه به طبقه‌بندی و تحلیل آن‌ها پرداخته‌اند.

جشن‌ها و عیدها

جشن‌ها و آیین‌های کردها، ترکیبی غنی از سنت‌های مذهبی، قومی و باستانی است که ریشه در باورهای عمیق و کهن این مردم دارد. بسیاری از این جشن‌ها با تاریخ و اسطوره‌ها پیوند خورده‌اند. در میان این آیین‌ها، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• شب یلدا: شب یلدا که در سنندج «شه‌و چله» نامیده می‌شود، با گردهمایی در منزل بزرگان، شاهنامه‌خوانی و تفال به حافظ همراه است. خوراک ویژهٔ این شب در این منطقه، دلمه کلم و میوه‌های فصل قبل مانند انگور و خربزه ترش است. همچنین فرستادن خوانچه هدیه برای نوعروسان و توزیع خوراکی میان همسایگان به‌عنوان رسم «شه‌و زمسانی» از دیگر آداب این شب محسوب می‌شود.

• نوروز: آیین‌های نوروزی در مناطق کردنشین، از نیمهٔ اسفند با تدارکات مقدماتی همچون پخت سمنو آغاز می‌شود. وجه تمایز این آیین در کردستان، برگزاری مراسم آتش‌افروزی در شبِ عید جایگزین چهارشنبه‌سوری است. رنگ‌آمیزی انبوه تخم‌مرغ با رویکردی نمادین جهت رنگ‌بخشی به زمین، رسم نوروزنامه شامل ترسیم نقاشی‌های توأم با شعر توسط کودکان برای دریافت عیدی و نیز سنت ارسال خوانچه برای نوعروسان، از دیگر مؤلفه‌های فرهنگی رایج در این ایام به شمار می‌روند.

• میلاد پیامبر: آیین مولودی‌خوانی در ماه ربیع‌الاول (ماه مولود) به مناسبت میلاد پیامبر اسلام، با دف‌نوازی و مدیحه‌سرایی در مساجد و منازل کردستان برگزار می‌شود. این مراسم که اوج آن در «هفته وحدت» است، با ادای نذر و توزیع تبرک همراه بوده و اگرچه در گذشته جنبهٔ عمومی‌تری داشته، امروزه برگزاری خانگی آن، به‌ویژه توسط بانوان، رواج بیشتری یافته است.

• عید فطر: در کردستان با آدابی شبیه به نوروز، شامل پوشیدن لباس نو، دید و بازدیدهای سه‌روزه و رسم آشتی‌کنان برگزار می‌شود. اقامهٔ نماز عید پیش از طلوع آفتاب و صرف قورمه‌سبزی به‌عنوان صبحانه از رسوم خاص این منطقه است. از دیگر آیین‌های این عید می‌توان به «چیشتی مجیور» به معنی ترکیب و توزیع غذای اهالی در مسجد در دیواندره، ارسال «جژنانه» یا هدیه برای نوعروس، برگزاری «نوجشن» یا یادبود درگذشتگانِ اخیر و روزه‌داری شش‌روزهٔ پس از عید موسوم به ششلان اشاره کرد.

• عید قربان: با زیارت اهل قبور در روز عرفه آغاز و با طنین تکبیر در مساجد اعلام می‌شود. ارکان این آیین شامل قربانی کردن و توزیع گوشت، پوشیدن لباس نو، صله ارحام و برگزاری مولودی‌خوانی و دف‌نوازی است. اگرچه برخی جشن‌های خانگی کمرنگ شده، اما سنت‌های اصلی به‌ویژه در مناطق روستایی همچنان برقرار است.

آداب‌ورسوم

ماه رمضان

در کردستان، آیین‌های ماه رمضان با رسم آشتی‌کنان آغاز می‌شود؛ به این صورت که بزرگان محله، افرادی را که با یکدیگر کدورتی دارند، پیش از شروع ماه رمضان با هم آشتی می‌دهند. آغاز ماه با نوای مرحباخوانی اعلام می‌شود و این نوا تا نیمه ماه رمضان ادامه دارد؛ سپس به نوای حزن‌انگیز الوداع به نشانه نزدیک شدن به پایان ماه، تغییر می‌کند. برای بیدار کردن مردم در سحر نیز مراسم سحری‌خوانی یا پاشیو با دعا و در گذشته با نواختن دهل و طبل انجام می‌شد. پخت نان‌ها و کلوچه‌های سنتی برای کسب برکت جایگاه ویژه‌ای دارد؛ از جمله ریسه کلوچه در کامیاران که به کیسه نمک آویخته می‌شود و پخت نان کولیره در بانه و دهگلان که به‌عنوان نذری و هدیه توزیع می‌شود.

آداب ازدواج و عروسی

در فرهنگ کردی، ازدواج‌ فامیلی و شیوهٔ مبادله‌ای «ژن به ژنه» یا جابه‌جایی متقابل دختران بین دو خانواده با هدف تعدیل هزینه‌ها و پایان دادن به نزاع‌ها رواج داشته است. جشن عروسی در این فرهنگ با رقص و پایکوبی همراه است و شامل آیین‌هایی همچون «شوگر» (جشن شب پیش از عروسی) و شب‌نشینی‌های چندروزه بوده که امروزه مدت‌زمان آن کاهش یافته است. همچنین پرداخت ملک، احشام یا وجه نقد به خانواده عروس به‌عنوان شیربها که در گذشته مرسوم بود، اکنون تقریباً منسوخ شده است.

مراسم بوکه باران

بوکه بارانه یا عروس باران آیینی اسطوره‌ای برای باران‌خواهی در فصول خشکسالی در کردستان است که طی آن، عروسکی یا دختری نوجوان به‌عنوان نماد آناهیتا آراسته شده و توسط کودکان همراه با سرودخوانی در محلات گردانده می‌شود. در این مراسم، ساکنان خانه‌ها ضمن اهدای هدایا، به نیت تحریک آسمان بر روی عروسک آب می‌ریزند و در پایان، پس از دعا برای بارش، عروسک در آبِ روان رها می‌شود.

مراسم بیل دانه

بیل‌دانه به‌معنای «بر زمین نهادن بیل» آیینی کهن در میان کردهای زاگرس‌نشین است که در میانهٔ بهمن‌ماه با رویکرد شکرگزاری و پیش‌بینی وضعیت معیشت (تفأل) برگزار می‌شود. این مراسم نمادِ گذار از سخت‌ترین دورهٔ زمستان و اعلام آمادگی برای آغاز فصل زراعت است. در این مراسم، ستونی چوبی یا بیلی را به‌صورت عمودی در مرکز تلی از هیزم قرار می‌دهند و چهار عنصر حیاتی شامل گوشت، آب، نان و بلوط را در چهار سوی آتش می‌چینند. جنبهٔ شناختی و باورِ نمادین مراسم بر این اصل استوار است که جهتِ افتادن ستون مرکزی پس از سوختن، تعیین‌کنندهٔ نوع برکت در سال آتی است؛ به طوری که سقوط ستون به سمت هر یک از چهار عنصر، نشانه‌ای از فراوانی آن ماده در سال پیش‌رو تلقی می‌شود.

مراسم میرمیرین

میرمیرین یا میرنوروزی/کوسه‌گردی، آیینی نمایشی و کارناوالی در فرهنگ کردی است که طی آن، حکومتی موقت و نمادین به مدت ۱۳ روز (آغاز از نخستین چهارشنبه سال) برپا می‌شده است. این رسم که امروزه تنها در منطقه «منگور» مهاباد باقی مانده، بر انتخاب فردی عامی به‌عنوان امیر و تشکیل کابینه‌ای شامل وزرای دست‌راست برای احکام جدی، دست‌چپ برای فرامین مضحک، جلادان و دلقک‌ها استوار است. امیر ضمن اجرای عدالت اجتماعی به‌معنای آشتی‌دادن، اخذ زکات و آزادی زندانیان، فرمان‌های غیرمتعارف صادر می‌کرده که اطاعت از آن‌ها الزامی بوده است. مشروعیت این حکومت منوط به نخندیدن امیر است؛ با نخستین خنده یا پوزخند وی در برابر تلاش دلقک‌ها، ساختار حکومت فروپاشیده و آیین پایان می‌یابد. در طول اجرا، اعیان با امانت‌دادن اسب و زیورآلات، بر شکوه مراسم می‌افزودند.

مراسم سمنوپزان

مراسم سمنوپزان در روستای قلعه (قروه)، آیینی زنانه و ۱۵ روزه در فصل بهار است که بر مبنای باور به انتساب سمنو به مهریهٔ حضرت فاطمه برگزار می‌شود. این آیین که سه روز پایانی آن عمومی است، در گذر زمان از فرم جشنی و پایکوبی به مراسمی مذهبی دعا و روضه‌خوانی تغییر ماهیت داده و شیوهٔ اجرای آن متمایز از سایر مناطق ایران است.

مراسم پیرشالیار

مراسم پیرشالیار (عروسی پیرشالیار)، آیینی کهن و سالانه است که در نیمهٔ بهمن‌ماه در منطقهٔ «اورامان تخت» کردستان برگزار می‌شود. این مراسم نمادین، گرامیداشت سالگرد ازدواج اسطوره‌ای پیرشالیار از عرفای منسوب به قرن ۵ و ۶ هجری با بهارخاتون دختر پادشاه بخارا است. طبق باورهای بومی، پیوند پیرشالیار و دختر پادشاه بخارا پس از آن صورت گرفت که شاهزاده‌خانمِ ناشنوا و لال، با ورود به اورامان و کرامات پیرشالیار شفا یافت. این جشن به مدت سه روز (آغاز از روز چهارشنبه) با مشارکت همگانی و تعطیلی کسب‌وکار اهالی برگزار می‌شود و شامل مراحل زیر است:

• قربانی و اطعام: ذبح دام‌های نذری در صبح روز نخست و توزیع گوشت یا طبخ آش جو؛
• نان آیینی: پخت نان مخصوصی به نام کلیره مژگه توسط زنان؛
• سماع و موسیقی: تشکیل حلقه‌های ذکر و سماع عرفانی توسط دراویش، همراه با دف‌نوازی و قصیده‌خوانی در مدح پیامبر اسلام؛
• شب‌نشست: تداوم رقص و سماع تا شب در روز سوم و ختم مراسم با گرد هم آمدن در خانهٔ پیر (آیین شب‌نشست) برای مناجات و سخنرانی مذهبی.

مراسم عزاداری

عزاداری محرم در مناطق کردنشین

عزاداری محرم در شهرهای کردنشین با مشارکت شیعیان و اهل‌سنت و سیاه‌پوش کردن شهرها برگزار می‌شود. مهم‌ترین آیین‌های سنتی و ثبت‌شدۀ این مناطق عبارت‌اند از:

• آیین‌های مقدماتی و نمادین: شامل طشت‌گذاری در سریش‌آباد با قدمت ۵۰۰ ساله و نماد بستن آب، دسته اعراب هاشمی و گِل‌گیران در بیجار ثبت‌شده در فهرست میراث معنوی که طی آن عزاداران به نشانۀ اندوه و باور تاریخی مبنی بر خاکسپاری شهدا، سر و روی خود را گل‌آلود می‌کنند.
• آیین‌های روز عاشورا: شامل حلیم‌پزان، عَلَم‌گردانی با محوریت علم حضرت عباس و اقامه اذان ظهر در میادین و آیین گهواره علی‌اصغر که با نذر فرزندان و طلب شفا همراه است.
• تعزیه و نذر: شمرخوانی در بیجار ویژگی متمایزی دارد که در آن تعزیه و سوزاندن خیمه‌ها همزمان با حرکت دسته‌های عزاداری در خیابان نه روی سکو اجرا می‌شود و با شام غریبان پایان می‌یابد. همچنین در سال‌های اخیر، سنت نذر خون جایگزین آیین قمه‌زنی در مناطقی چون سریش‌آباد شده است.

مراسم سوگواری

مراسم سوگواری در میان کردهای اهل‌سنت بر پایهٔ فقه شافعی و سنت‌های بومی، با ویژگی‌های متمایز زیر برگزار می‌شود:

• تجهیز و دفن: شامل غسل توسط معتمدان، کفن‌پیچی ساده و اقامهٔ نماز میت که اغلب در مسجد جامع و پیش از حمل تابوت است. تشییع‌جنازه برخلاف بسیاری از مناطق، در سکوت کامل و بدون مداحی یا ذکر بلند انجام می‌شود.
• مجالس ترحیم: این مراسم به مدت سه روز با محوریت همیاری زنان محله در مدیریت و طبخ غذاهای سنتی مانند دوینه و شله برگزار می‌گردد. ویژگی بارز فرهنگی این مجالس، جایگزینی اشعار حزن‌انگیز و بداههٔ کردی در وصف متوفی) به‌جای نوحه‌خوانی‌های رسمی است. یادبودهای سوم، هفتم و چهلم نیز با قرائت قرآن در مساجد برگزار می‌شود.

بازی‌های محلی

• کلاوریزان (به معنای ریختن کلاه): نوعی بازی مهارتی مبتنی بر تمرکز است. در این بازی، کلاهی پر از سنگریزه به‌صورت واژگون روی زمین قرار می‌گیرد. هدف، برداشتن کلاه بدون باقی‌ماندن سنگریزه بر روی زمین است. در صورت ریزش سنگ‌ها، بازیکن باید آن‌ها را تک‌به‌تک و بدون جابه‌جایی سایر سنگ‌ها بردارد؛ لغزش سایر سنگ‌ها منجر به باخت می‌شود.
• هیله‌مارانی (تخم‌مرغ شکستن): رقابتی دونفره است که در آن بازیکنان سرِ تخم‌مرغ‌هایشان را به یکدیگر می‌کوبند. هرگاه تخم‌مرغِ یکی از طرفین از هر دو سر بشکند، وی بازنده محسوب شده و ملزم به واگذاری تخم‌مرغ خود به برنده است.

غذاهای محلی

• غذاهای محلی کردهای کرمانشاه: معروفترین غذاهای مردم کرد کرمانشاه شامل دنده‌کباب، خورشت خلال، آش عباسعلی، سیب پلو، والک پلو، خورشت کنگر، خورشت ونوشک، کوکو پاغازه، کوفته شیرین، کوفته ریزه، هلوکباب، ترخینه، آش سورانه و دست‌پیچ است.

• غذاهی سنتی کردهای کردستان: غذاهای سنتی مردم کرد استان کردستان عبارتند از: کباب کردی، قایرمه، آش دانه کولانه، کلانه، شلکینه، آش گزنه یا آش دوخین، کوکو ترگ خانه گان، آش سه نگه سیر، یکاوه، نان برساق، خورش گیلاخه، سوپ غازیاغی، آش پرپوله، کتلت دیزی و آش شه له مین.

• غذاهای سنتی کردهای ایلام: معروف‌ترین و رایج‌ترین غذاهای سنتی و بومی استان ایلام شامل خورشت تره‌کوهی، کشکینه، ترخینه و برنج و گوشت معروف دهلران، نژی آوا، جوجگ آو، ماش آو، کشک دو، قله ماسوا، کپه، جِِگِروَز، گوجه‌پونه، مَکش، کوفته سیرابی، آبگوشت بامیه، پیچگ، بوله وله، قارچگ، پاقازه، سختی، بابایاری، شله امیری، پِرشگِه و ماسوا است.

باورهای عامیانه و نمادشناسی

• تقدس درخت (تایو): در میان عشایر کلهر، درختانی خاص مانند «تایو» مقدس شمرده شده و از چوب آن‌ها جهت تبرک احشام استفاده می‌شود؛ باوری که با سنت دخیل‌بندی هم‌ریشه است.
• مهره‌های کبود (دفع چشم‌زخم): استفاده از مهره‌های آبی برای محافظت از کودکان و دام‌ها در برابر چشم‌زخم، ریشه‌ای باستانی دارد که شواهد آن در اساطیر مهرهٔ بازوی سهراب در شاهنامه و تاریخ باستان قابل ردیابی است.
• ترسیم دایره (کره داووت): رسم کشیدن حصار دایره‌ای پیرامون زن زائو، موسوم به خط داوود یا کره داووت، با هدف محافظت آیینی در برابر بلایا انجام می‌شود. این نمادگرایی دایره‌وار در آرایش رقص کردی و معماری باستانی نیز بازتاب یافته است.
• تقدس چشمه‌ها: قداست چشمه‌سارها در غرب ایران و پیوند آن‌ها با روایات پریان، بازمانده‌ای از آیین باستانی ستایش آناهیتا محسوب می‌شود.
• سوگند به خورشید: رواج سوگندهایی نظیر وه‌خور نازار (به خورشید نازنین)، نشانگر تداوم باورهای مهرپرستی و جایگاه میترا در حافظهٔ تاریخی این قوم است.

موسیقی قوم کرد

موسیقی کردی که ریشه‌های آن به تمدن بین‌النهرین و گزارش‌های تاریخی گزنفون در باب سرودهای رزمی بازمی‌گردد، یکی از کهن‌ترین میراث‌های موسیقایی جهان با پیوندهای عمیق آیین زرتشتی و یارسان است. این موسیقی همپوشانی قابل‌توجهی با موسیقی ردیفی ایران دارد؛ به‌گونه‌ای که بسیاری از آوازها در دستگاه شور به‌ویژه آوازهای بیات کرد، افشاری و دشتی و بیات اصفهان اجرا می‌شوند. سازهای محوری آن شامل تنبور، نی، سرنا و کمانچه است. برخلاف بخش دستگاهی، گونه‌های کهن و آوازی خاص منطقه هورامان نظیر هوره و سیاچمانه، دارای ساختار هجایی و ریشه‌های گاتایی هستند. این مقام‌ها به دلیل ماهیت باستانی خود، در چارچوب‌بندی‌های مرسوم دستگاه‌های ایرانی نمی‌گنجند و اصالت فرم‌های پیش از اسلام را حفظ کرده‌اند.

نظام مقامی در موسیقی کردی بر اساس کارکرد و فضای اجرا به سه دستهٔ اصلی تقسیم می‌شود:

• مقام‌های مذهبی: ویژهٔ مناسک نیایش و دعا که در اماکن آیینی جم‌خانه‌ها و خانقاه‌ها اجرا می‌شوند.
• مقام‌های مجلسی: شامل فرم‌های آوازی خاص نظیر بیت‌خوانی و هوره‌خوانی.
• مقام‌های مجاز (عشقی): دسته‌ای از مقام‌ها که اغلب توسط خوانندگان در فضاهای عمومی‌تر اجرا می‌گردند.

رپرتوار این موسیقی شامل طیف وسیعی از نغمات است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به هوره، سیاچمانه، الله‌وییسی، چمرانه، اورامن، گبری، حیران، قطار، خورشیدی، سوز، خاوکر و رَشت‌بَست اشاره کرد. همچنین بسیاری از مقام‌ها مانند سه‌گاه، چهارگاه، راست، نوا، بیات، افشاری و عشاق با نام‌های مشابه در ردیف موسیقی دستگاهی ایران شناخته می‌شوند.

بیت (یا بالوره)، گونه‌ای از موسیقی کلاسیک و روایی کردی است که به منظومه‌های شفاهی (داستانی و غیرداستانی) اطلاق می‌شود. این فرم که بازمانده‌ای از سنت خنیاگری ایران باستان محسوب می‌شود، دارای ویژگی‌های زیر است:

• شیوهٔ اجرا: منحصراً آوازی و بدون همراهی ساز؛
• ساختار: ترکیبی از نظم، نثر و ملودی که در آن التزام دقیقی به وزن و قافیه وجود ندارد و اغلب به‌صورت مثنوی‌های طولانی ظاهر می‌شود؛
• مضامین: روایت‌گری داستان‌های حماسی، جنگی و ستایش خداوند.

رقص کردی

هه‌لپه‌رکی که در لغت به معنای جست‌وخیز است و چوبی نیز خوانده می‌شود، رقصی آیینی و حماسی با ریشه‌های کهن و آریایی به شمار می‌رود که به عنوان نماد همبستگی قوم کرد، در سال ۱۳۹۰ در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسید.

• ساختار و نمادشناسی: این رقص به‌صورت گروهی و دایره‌وار اجرا می‌شود. هدایت ریتم بر عهدهٔ نفر اول موسوم به سرچوپی‌کیش است که با دستمالی سفید به نشانهٔ صلح گروه را رهبری می‌کند و نفر آخر با عنوان چوپی وظیفهٔ حفظ نظم انتهای صف را دارد. کوبیدن پا بر زمین نماد اتصال به وطن، بالا بردن دست‌ها نشانهٔ عروج، و گرفتن دست‌های یکدیگر بیانگر اتحاد است. همچنین داشتن دستمال توسط نفر اول و آخر، نمادی از برابری اعضای گروه تلقی می‌شود.

• اجرا و گونه‌ها: این آیین در مراسم گوناگون از جشن تا سماء با همراهی سازهای بومی نظیر سرنا، دهل، دوزله، شمشال و نرمه‌نای اجرا می‌شود. از مهم‌ترین مقام‌های آن می‌توان به گَریان، پشت‌پا، فَتاپاشای و دو دستماله اشاره کرد.

اقتصاد و اشتغال قوم کرد

ساختار اقتصادی و تجارت مرزی

اقتصاد مناطق کردنشین ایران به‌دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی، پیوندی تاریخی با مبادلات مرزی دارد. با این حال، ساختار تجاری این مناطق علی‌رغم قرارگیری در کریدور ترانزیتی جنوب به شمال‌غرب و همسایگی با عراق و سوریه، عمدتاً سنتی باقی مانده و زیرساخت‌های مدرن ارتباطی در آن توسعه نیافته است. چرخهٔ توزیع کالا در این نواحی بر پایهٔ ده‌ها هزار واحد صنفی کوچک و متوسط استوار است.

پدیده کولبری و اقتصاد غیررسمی

در پی محدودیت فعالیت بازارچه‌های مرزی (از سال ۱۳۹۱)، پدیدهٔ کولبری به‌عنوان شکلی از تجارت غیررسمی و سازمان‌یافته در این مناطق تثبیت شده است. اگرچه مبادلات رسمی از مرزهایی نظیر سیران‌بند بانه و باشماق مریوان انجام می‌شود، اما حجم گردش مالی در شبکهٔ قاچاق بسیار بالاتر است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که کولبری دارای یک ساختار سلسله‌مراتبی است که در آن، کولبران به‌عنوان نیروی کار، تنها حدود ۵ درصد از سود کلان تجارت معادل دستمزد کارگر روزمزد را دریافت می‌کنند و منافع اصلی نصیب مدیران گروه‌ها و دلالان می‌شود. با این وجود، به دلیل نرخ بالای بیکاری و فقدان زیرساخت‌های صنعتی، این پدیده به بخشی جدایی‌ناپذیر از تعادل اقتصادی و معیشت خانوارها در مناطق مرزی تبدیل شده است و مشاغل جانبی متعددی (مانند حمل‌ونقل و اجاره چهارپایان) پیرامون آن شکل گرفته است. تلاش‌های دولتی برای جایگزینی کولبری با تجارت رسمی، به دلایلی همچون ضعف زیرساخت‌ها، بروکراسی اداری و عدم ارائهٔ گزینه‌های معیشتی جایگزین، با چالش مواجه بوده است. کارشناسان بر این باورند که ظرفیت بازارچه‌های مرزی مغفول مانده و هرگونه تغییر در وضعیت مرز بدون توسعهٔ پایدار، اقتصاد شکنندهٔ خانوارهای مرزنشین را تهدید می‌کند.

کشاورزی و زراعت

اقتصاد کشاورزی در مناطق کردنشین، به‌ویژه استان کردستان، بر پایهٔ دیم‌کاری استوار است. این استان با دارا بودن بیش از یک میلیون هکتار اراضی دیم، رتبه دوم کشت دیم کشور را در اختیار دارد، در حالی که سهم کشت آبی در آن بسیار ناچیز (کمتر از ۱.۷ درصد) است.

• محصولات استراتژیک: کردستان به‌عنوان یکی از ارکان امنیت غذایی ایران، همواره در رتبه‌های برتر (اول تا پنجم) تولید گندم دیم قرار دارد. همچنین تولید حبوبات مانند نخود و عدس، دانه‌های روغنی مانند کلزا، کاملینا و گلرنگ و سیب‌زمینی از دیگر اقلام عمدهٔ زراعی این منطقه است.
• محصولات باغی و نوپدید: این استان با تولید انبوه توت‌فرنگی، رتبه نخست کشور را به خود اختصاص داده است. رویکردهای نوین کشاورزی در منطقه نیز بر توسعهٔ کشت گیاهان دارویی چون موسیر و سیاه‌دانه و گیاهان علوفه‌ای جهت پایداری خاک و تأمین نیاز دامداران متمرکز شده است. در استان کرمانشاه نیز کشاورزی به‌عنوان قطب اقتصادی شناخته می‌شود و ۳۰ درصد از سهم اشتغال استان را تأمین می‌کند.

دامپروری

استان کردستان با برخورداری از ۱.۴ میلیون هکتار مرتع، حدود ۳ درصد از جمعیت دامی ایران را در خود جای داده است. سهم این استان در تولیدات ملی شامل ۲.۷ درصد گوشت قرمز و ۲.۶ درصد شیر خام است. همچنین با فعالیت بیش از ۷۷۰ واحد مرغداری صنعتی، این استان رتبه چهارم تولید گوشت مرغ کشور را در اختیار دارد.

صنایع‌دستی

کردستان دارای ظرفیت‌های بسیاری در حوزه صنایع‌دستی است؛ به‌طوری که برخی از محصولات آن مانند فرش، گلیم و کلاش یا گیوه شهرت جهانی دارند. مردم این منطقه با استفاده از عناصر طبیعی و دامی منطقه، شاهکارهایی همچون نازک‌کاری چوب، گلیم، کلاش، شال‌بافی، ارغوان‌بافی و کردی‌دوزی را خلق کرده‌اند که در سطح ملی و جهانی ثبت شده‌اند. این محصولات صنایع‌دستی از جمله نازک‌کاری چوب، دست‌بافته‌ها و کلاش به خارج از کشور، به‌ویژه اقلیم کردستان عراق، صادر می‌شود.

صنایع دستی مهم استان کرمانشاه شامل گیوه‌بافی، فلزکاری از جمله چاقوسازی، سازهای سنتی از جمله تنبور، سراجی سنتی شامل چرم، گلیم‌بافی، ارغوان‌بافی شامل سبدبافی، جاجیم‌بافی، موج‌بافی، نساجی سنتی، قلم‌زنی، نقره‌کاری، مسگری، زرگری، نمدمالی، سفالگری، لباس محلی کرمانشاهی و چیغ‌بافی یا چیت‌بافی می‌شود. این صنایع نقش مهمی در اقتصاد کرمانشاه دارند و سالانه حدود ۴۰ میلیون دلار صنایع‌دستی از کرمانشاه صادر می‌شود.

مهم‌ترین صنایع‌دستی استان ایلام نیز سیاه‌چادر، جاجیم، گلیم، نمد، قالی، گیوه و لوازم چوبی است. پولک‌دوزی و نوعی قلاب‌دوزی هم در شهرهای مهاباد و بوکان استان آذربایجان‌غربی رواج دارد.

اقتصاد در اقلیم کردستان و مناطق کردنشین سوریه

• اقلیم کردستان عراق: اقتصاد این منطقه عمدتاً متکی بر درآمدهای نفتی است که با تولید روزانه یک میلیون بشکه و عقد قراردادهای مستقل بین‌المللی، در مسیر استقلال اقتصادی گام برمی‌دارد. علاوه بر سهم ۱۷ درصدی از بودجهٔ کل عراق، بخش‌های کشاورزی به‌دلیل منابع آب و خاک حاصلخیز، دامداری و گردشگری نیز از ارکان اقتصادی آن محسوب می‌شوند.
• مناطق کردنشین سوریه: این منطقه اگرچه از منابع غنی نفت و کشاورزی برخوردار است، اما اقتصاد آن تحت تأثیر جنگ و محاصره قرار دارد. ۹۲ درصد درآمد آن از فروش نفت خام به اقلیم کردستان عراق و دولت مرکزی سوریه تأمین می‌شود. با این حال، بهره‌وری اقتصادی به‌دلیل خشکسالی، محاصرهٔ مرزی توسط ترکیه، اختلافات سیاسی منجر به انسداد گذرگاه‌ها با اقلیم کردستان و حملات هوایی مداوم ترکیه به زیرساخت‌های حیاتی و انرژی، روندی نزولی داشته و بازسازی آن با دشواری مواجه است.

نقش کردها در تحولات سیاسی معاصر ایران

انقلاب مشروطه

رویکرد کردهای ایران به مشروطیت، برخلاف کردهای عثمانی که از آن به‌عنوان ابزاری برای ملی‌گرایی قومی علیه دولت عثمانی استفاده می‌کردند، متفاوت بود. در ایران، جامعهٔ کرد هویت خود را در پیوند با ملیت ایرانی می‌دید و در ابتدا به دلیل وفاداری به حکومت قاجار به‌عنوان نماد تمامیت ارضی با مشروطه مخالفت کرد. اما با تبیین همسویی مشروطه با مبانی اسلام و ایرانیت توسط روحانیون نظیر محمد مردوخ و روشنفکران، این دیدگاه تغییر کرد. در این دوره، نهادهایی مدنی چون «انجمن صداقت» (سنندج) و انجمن‌هایی در سقز و مهاباد شکل گرفت. در حالی که اشراف و رؤسای عشایر به دلیل به خطر افتادن منافع‌شان مخالف مشروطه بودند، طبقه متوسط، بازاریان و روحانیون به حمایت از آن پرداختند. در دوران استبداد صغیر، کرمانشاه و کردستان به کانون دفاع از مشروطیت تبدیل شد که چهرهٔ شاخص این مقاومت، یارمحمدخان کرمانشاهی بود.

انقلاب اسلامی (۱۳۵۷)

مبارزات انقلابی در مناطق کردنشین از حدود سال ۱۳۵۵ش با توزیع اعلامیه‌های امام خمینی و تشکیل هسته‌های اولیه از جمله بنیان‌گذاران سازمان پیشمرگان مسلمان آغاز شد. این فعالیت‌ها به درگیری‌های مسلحانه با ژاندارمری و تظاهرات گسترده انجامید. بر اساس گزارش روزنامه کیهان در ۹ آبان ۱۳۵۷)، جمعیت تظاهرات‌کنندگان در سنندج به ۵۰ هزار نفر رسید و در ۱۶ دی‌ماه ۱۳۵۷ مردم بانه مجسمه شاه را پایین کشیدند. روحانیون اهلسنت (ماموستاها) نقش محوری در رهبری این اعتراضات داشتند و بسیاری از آنان پس از انقلاب توسط گروه‌های ضد انقلاب اسلامی مخالف ترور شدند. خیرالله مومنی (از سریش‌آباد) به‌عنوان نخستین شهید انقلاب اسلامی در این منطقه شناخته می‌شود.

دوران تثبیت نظام و جنگ تحمیلی

پس از پیروزی انقلاب، مناطق مرزی غرب کشور به دلیل فعالیت گروه‌های مسلح مخالف با حمایت حزب بعث عراق دچار ناامنی شد. در واکنش به این وضعیت، در سال ۱۳۵۸ش سازمان پیشمرگان مسلمان کرد با همکاری نیروهای بومی و محمد بروجردی در کرمانشاه تأسیس گردید. این سازمان که ابتدا با هدف تأمین امنیت داخلی شکل گرفته بود، با آغاز جنگ ایران و عراق (۱۳۵۹ش) نقش کلیدی در عملیات‌های دفاعی ایفا کرد. استان کردستان در طول این دوران حدود ۵۴۰۰ شهید تقدیم کرد که نشان‌دهندهٔ نقش راهبردی مردم این منطقه در حفظ تمامیت ارضی کشور است.

هم‌گرایی ملی کردها

کارشناسان معتقدند که اتهام تجزیه‌طلبی به کردها به‌معنای واقعی ثابت نشده است و این موضوع را متفاوت از خودمختاری داخلی آنها توصیف می‌کنند. شواهد تاریخی نشان می‌دهد کردها در طول تاریخ، همواره با دولت‌های ملی و منسجم ایرانی همکار و همگام بوده و یکی از ارکان اصلی نظامی و سیاسی ایران بوده‌اند. آنها بر این نظرند که کردستان ایران اگر آباد شود، نه‌تنها نگاه کردهای ایران به بیرون قطع می‌شود، بلکه باعث می‌شود کردهای کشورهای همسایه نیز به ایران متمایل شوند. کردها را نه یک تهدید تجزیه‌طلب، بلکه بهترین سد در برابر هجوم بیگانگان برای کیان ایران می‌دانند. کردها بزرگترین حامی جغرافیای امروزی ایران در برابر تقابل‌های منطقه‌ای هستند.

آثار تولید شده در مورد قوم کرد

کتاب

از جمله کتاب‌های نوشته شده در مورد قوم کرد عبارتند از:

• کتاب «گنجینه اقوام ایران: قوم کرد» از محسن رستمی و مژگان توفیقیان در سال 1397ش که به بررسی آداب و رسوم، فرهنگ و جاذبه‌های نواحی کردنشین ایران می‌پردازد.
• کتاب «عصرهای کریسکان» از کیانوش گلزار راغب در سال 1399ش، حکایت ایستادگی مردم کُرد در برابر گروهک‌های ضدانقلاب و ارتش بعث است که رهبر ایران، آیت‌الله خامنه‌ای، بر آن تقریظ نوشته است.
• کتاب «تاریخ کرد و کردستان» از صدیق صفی‌زاده در سال 1378ش در باب تاریخ و گذشته قوم کرد از قدیم‌ترین ایام تا عصر حاضر نوشته شده است.
• کتاب «قوم کرد» از جعفر یوسفی به هویت و فرهنگ قوم کرد و جایگاه ادبیات آنها پرداخته است.
• کتاب «مردم‌شناسی اقوام و مذاهب کردستان» سفرنامه‌‌ای از جوزپه کامپانیله، کشیش مسیحی ایتالیایی دربارۀ منطقۀ کردستان است که شامل رویدادهای تاریخی، آداب و رسوم، عقاید دینی و جغرافیای کردستان قرن نوزدهم است.
• کتاب «کردها و خاستگاه آنها» از گارنیک اساطوریان با ترجمه صنعان صدیقی با استفاده از شواهد تاریخی، زبانی و فرهنگی، به بررسی ریشه‌ها، هویت قوم کرد می‌پردازد.
• کتاب «تحقیقی تاریخی درباره کرد و کردستان» در دو جلد از محمدامین زکی و ترجمه حبیب‌الله تابانی که به منشا و تاریخ قوم کرد می‌پردازد.
• کتاب «قومیت‌گرایی کرد» از نادر انتصار با ترجمه عبدالله عبدالله‌زاده بر پیشینه تاریخی قومیت‌گرایی کردها، پیامدهای سیاسی، اجتماعی و قانونی آن اشاره کرده است.
• کتاب «تاریخ کرد و کردستان و توابع یا تاریخ مردوخ» نوشته محمد مردوخ کردستانی از دیگر کتب درباره تاریخ کرد نوشته شده است.

فیلم و سریال

نام اثر	سال تولید	کارگردان	موضوع اصلی	زاویه نگاه برجسته
سریال سوران	۱۴۰۲ش	سروش محمدزاده	اقتباس آزاد از کتاب «عصرهای کریسکان»؛ روایت زندگی امیر سعیدزاده و مقاومت مردم کُرد در برابر گروه‌های جدایی‌طلب در دهه 1350ش و سال‌های ابتدایی انقلاب.	نمایش وطن‌پرستی مردم کُرد و نپیوستن آن‌ها به فرقه‌های جدایی‌طلب.
فیلم غریب	۱۴۰۱ش	محمدحسین لطیفی	روایت بخشی از فرماندهی شهید محمد بروجردی در غائله کردستان پیش از جنگ.	نمایش شرایط سخت و خونین منطقه، اعتماد شهید بروجردی به مردم کُرد و تشکیل پیشمرگان کُرد مسلمان.
فیلم اتاقک گلی	۱۴۰۱ش	محمد عسگری	روایت واقعی از عملیات مرصاد در سال 1367ش و حملات وحشیانه منافقین به مردم بی‌گناه روستاهای کُردستان.	مقاومت یک خانواده کُرد در برابر منافقین؛ نمایش مفاهیمی چون همیاری، ایثار، شجاعت و مصائب مردم کُرد در جنگ.
فیلم درخت گردو	۱۳۹۸ش	محمدحسین مهدویان	بر اساس داستان واقعی زندگی قادر مولان‌پور، از بازماندگان فاجعه بمباران شیمیایی سردشت سال ۱۳۶۶ش و پیگیری شکایت در دادگاه لاهه.	نمایش ظلم رفته بر مردم مرزنشین کرد و صلابت و ایستادگی قادر مولان‌پور به‌عنوان نماد کُردها.
فیلم ایستاده در غبار	۱۳۹۴ش	محمدحسین مهدویان	مستند-داستانی درباره زندگی حاج احمد متوسلیان، با تأکید بیشتر در نسخه سریالی بر فعالیت‌های او در کردستان و آزادسازی سنندج و مریوان.	نمایش پیچیدگی مناطق غرب در ابتدای انقلاب، همکاری مردم کُرد با مسئولان و مقاومت در برابر دشمن داخلی و خارجی.
فیلم چ	۱۳۹۲ش	ابراهیم حاتمی‌کیا	روایت دو روز از زندگی شهید مصطفی چمران در پاوه کردستان	تأکید بر گفت‌وگو، اتحاد ملی و اهمیت مردم کُردستان در برقراری امنیت کشور.
فیلم اشک سرما	۱۳۸۲ش	عزیزالله حمیدنژاد	داستان یک سرباز و یک دختر کُرد مأمور به ترور در کوهستان برفی مرزی.	نگاهی انسانی به جنگ

مستند

مستند پیشمرگان به کارگردانی محسن هادی به بررسی تاریخ منطقه کردستان در سه دوره قاجار، پهلوی و اوایل پیروزی انقلاب اسلامی ایران می‌پردازد. مستند «قوم کرد؛ یک نگاه» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی جابر مطهری‌زاده، پژوهشی مستندگونه و تحلیلی درباره تاریخ، فرهنگ، زبان، آیین‌ها و سبک زندگی قوم کُرد است.

مشاهیر قوم کرد

عرصه دینی و نظامی

• ملا عبدالله باشماق؛ یکی از چهره‌های شاخص در حوزه علوم دینی و فلسفی استان کردستان و عالمی بزرگ توصیف شده است. او در زمینه ترویج دین اسلام و علم‌آموزی تلاش بسیار و موفقیت‌های فراوانی کسب کرده است؛ به‌گونه‌ای که کنگره‌ای برای بزرگداشت او در دهگلان کردستان با محورهای خاندان و سلسله نسبی، سلوک عبادی و اخلاقی، سیره علمی، آرا و نظرات و خدمات فرهنگی و مذهبی او در سال 1402ش برگزار شد.

• صلاح‌الدین‌ ایوبی‌؛ فرمانروایی کردتبار و بنیان‌گذار سلسله ایوبیان بود که در قرن 12م بر مصر، سوریه و عراق فرمان‌روایی می‌کرد. او به‌عنوان فرمانده برجسته مسلمانان در جنگ‌های صلیبی شناخته می‌شود. صلاح‌الدین تحصیلات جامعی در علوم دینی، حساب و فلسفه داشت و کار خود را در دربار اتابک زنگی در شامات آغاز کرد.

• مصطفی سلطانی معروف به هیتلر سابق؛ متولد ۱۳۲۰ش در آذربایجان غربی که نام خود را به مصطفی تغییر داد. او به چریکی کارآزموده معروف بود و با وجود جانبازی ۷۰درصد، تا آخرین لحظه به مبارزه ادامه داد. وی در طول ۴۰ سال مبارزه، ضربات مهلکی به ضدانقلاب در مناطق ارومیه و سلماس وارد کرد و خود را «سلمان کردی» می‌نامید.

• کیکاوس پیری؛ فرمانده‌ای پیشگام که در سال ۱۳۶۴ش در کمین ضدانقلاب به شهادت رسید. از نمادهای شجاعت او، مقاومت یک‌تنه به‌همراه یک سرباز در پایگاه روستای ژنین در برابر ۸۰ نیروی ضدانقلاب بود که مانع سقوط پایگاه شد.

• علی سلیمان‌پور؛ متولد ۱۳۲۴ش در بانه، از اولین اعضای سازمان پیشمرگان کرد و فرمانده گردان حضرت رسول سپاه بانه بود. او به شجاعت، مهارت در جنگ‌های چریکی و خواندن نماز اول وقت در سخت‌ترین درگیری‌ها شهرت داشت. در سال ۱۳۶۴ش در حین گشت‌زنی در نزدیکی روستای سالوک در کمین ضدانقلاب به شهادت رسید و پیکرش توسط آنان مثله شد.

• جلال بارنامه؛ از انقلابیون کُرد شناخته‌شده و از دوستان حاج احمد متوسلیان که در تأسیس سازمان پیشمرگان مسلمان کرد نقش داشت. او به‌خاطر اینکه هرگز اسلحه‌اش را به ضدانقلاب نداد، مشهور بود. جلال حتی پس از بازنشستگی به‌صورت داوطلبانه فعال بود و سرانجام توسط ضدانقلاب ترور شد و به شهادت رسید.

عرصه علمی

• مظفر پرتوماه؛ یکی از نخستین اساتید ایرانی فیزیک هسته‌ای که شخصیتی علمی و مذهبی داشت، پس از اخذ دکترای فیزیک هسته‌ای در ناسا مشغول به کار شد. او همزمان با تحصیل، در انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا نیز فعالیت داشت. در سال ۱۳۵۷ش به ایران بازگشت و سمت‌های دولتی، از جمله مشاور عالی علمی رئیس‌جمهور وقت را بر عهده گرفت. پس از استعفا و بازگشت به آمریکا، به‌دلیل همکاری‌ با دولت ایران، از بازگشت به ناسا منع شد. سپس رشته خود را تغییر داد و با اخذ فوق‌دکترای تخصصی فیزیک پزشکی، در موسسه‌ای وابسته به ناسا در زمینه درمان سرطان مشغول به کار شد و دستگاهی را نیز در این زمینه اختراع کرد. پرتوماه، علاوه بر موفقیت‌های علمی، به‌عنوان یک شخصیت برجسته اسلامی همواره به هویت مسلمان بودن خود افتخار می‌کرد. وی در سال ۱۳۸۴ش درگذشت.

عرصه شعر و نویسندگی

شاعران‌ برجسته‌‌ای مانند مولوی‌ کرد، نالی، مستوره‌ اردلان، امیرنظام‌ گروس، فاضل‌ گروسی، محمد مردوخ‌ و نویسندگانی همانند هژار، هیمن، محمد قاضی‌ و عبدالکریم‌ مدرس از مفاخر کرد و کردستان به شمار می‌آیند.

عرصه موسیقی

در عرصه موسیقی کردی می توان از افرادی نامدار همانند سید علی‌اصغر کردستانی، ناصر رزازی، حسن زیرک، محمد ماملی، شهرام ناظری، هولیا افشار، الیشان، اسعد رزازی، جمشید عندلیبی، علی البرزی، درویش خراباتی، منوچهر طاهرزاده، حمیدرضا خجندی، حسین شریفی، مجتبی میرزاده، مظهر خالقی، بیژن کامکار، علی‌اکبر مرادی، عبدالله شریعتی، برات‌علی نورانی، علی‌دوست فلاحتی، قادر عبدالله‌زاده و حسن زیرک نام برد.

تحولات اجتماعی و دینی

تحولات اجتماعی و سبک زندگی

جامعهٔ کردستان در سدهٔ اخیر، گذار پرشتابی را از زیست سنتی به مدرن تجربه کرده است. این دگرگونی که در قالب «بازسازی سنت» (نوسازی نمادها و هنرها) نمود یافته، موجب شکاف نسلی شده است؛ به‌گونه‌ای که نسل جدید برخلاف پیشینیان، همگرایی بیشتری با مؤلفه‌های مدرن نظیر تحصیلات عالی، رسانه و رفاه شهری دارد. گسترش سواد و ارتباطات، منجر به شهری‌شدن سبک زندگی روستاییان و تغییرات بنیادین در نهاد خانواده شده است. مهم‌ترین شاخص‌های این تحول شامل تضعیف پدرسالاری، گرایش به روابط برابر، ارتقای منزلت زنان و کودکان و جایگزینی آداب ازدواج مدرن به‌جای الگوهای سنتی (مانند ازدواج‌های اجباری و خویشاوندی) است.

نهادهای دینی و تصوف

اقتدار سنتی نهادهای مذهبی، به‌ویژه طریقت‌ «نقشبندی» در گذر زمان تضعیف شده است. اگرچه این خاندان‌ها به پشتوانهٔ املاک وسیع و دریافت زکات، همچنان نزد نسل اول نفوذ معنوی و جایگاه اقتصادی دارند، اما نسل‌های دوم و سوم ارادت کمتری به سلسله‌مراتب شیخی و مناسک سنتی مانند حلقه‌های ذکر صوفیان و دراویش نشان می‌دهند.

کُرد در ادبیات فارسی

واژه کُرد، همچون سایر واژگان کهن ایرانی، در ادبیات و زبان فارسی به‌کار رفته و شاعران و ادیبان از آن، بهره برده‌اند:

سعدی

چو سیلاب خواب آمد و هر دو برد

چه بر تخت سلطان چه بر دشت کرد

فردوسی

سپاهش ز رومی و از فارسی

ز بحرین و از کرد و از قادسی

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «آداب و رسوم کردها»، وب‌سایت دوراونتاش، تاریخ بازدید: 1 آبان 1404ش.
• «آداب و رسوم مردم کردستان در ماه محرم»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 23 تیر 1403ش.
• «آداب و رسوم و مراسم محرم در کردستان»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 31 تیر 1402ش.
• «آداب و رسوم و فرهنگ بومی استان کردستان»، وب‌سایت دانشچی، تاریخ بازدید: 2 آبان 1404ش.
• «آذربایجان غربی؛ مهد صنایع دستی ایران»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 14 فروردین 1389ش.
• «آيين‌ها و آداب و رسوم مردم كردستان در عيد سعيد قربان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1399ش.
• «آیین‌های عید فطر در کردستان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 22 فروردین 1403ش.
• «آیین و رسوم کردها در ماه رمضان»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 17 اردیبهشت 1399ش.
• ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، دار بیروت، ۱۳۸۵ق.
• «اتمام پژوهش مردم‌نگاري مراسم سمنو‌پزان در کردستان»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1388ش.
• احمدرش، رشید و توحیدیان، یاسمن، «مذهب و مدرنيته در كردستان تحلیلی جامعه‌شناختی اثرگذاری عناصر مدرن بر ارزش‌های مذهبی در جامعه روستايی موكريان»، پژوهش‌های روستايی، دورۀ 4 شمارۀ 3 ، پاييز 1392ش.
• احمدی، حمید، قومیت و قوم‌گرایی در ایران، تهران، نی، ۱۳۷۸ش.
• احمدی‌فر، رشید، «مدرنیته و تغییرات خانوادۀ روستایی در کردستان (مورد مطالعه: جامعة روستایی موکریان)»، توسعه محلی (روستایی-شهری)، دورۀ دوازدهم، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1399ش.

• «اردیبهشت، ماه آغاز برداشت توت فرنگی در کردستان»، وب‌سایت سروبان، تاریخ بازدید: 18 آبان 1404ش.
• افشار سیستانی، ایرج، تاریخ تمدن اقوام آریایی، تهران، نگارستان، ۱۳۸۷ش.
• «اقتصاد مناطق تحت کنترل کردهای سوریه»، خبرگزاری کردپرس، تاریخ درج مطلب: 17 بهمن 1402ش.
• ایگلتون، ویلیام جونیر، جمهوری ۱۹۴۶ کردستان، ترجمة سید محمد صمدی، تهران، مادیار، ۱۴۰۰ش.
• «این چهار «کُرد» قهرمان شهید»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1401ش.
• «ایران‌گردی/ کردستان مهد رسوم و آئین‌های سنتی»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1392ش.
• «با غذا‌های سنتی استان کردستان آشنا شوید+ تصاویر»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1399ش.
• بدلیسی، شرف‌الدین، شرفنامه، به‌تحقیق محمد عباسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۳ش.
• «بررسی مردم‌شناختی باورهای عامیانه کوردی»، وبلاگ بوکان شانو، تاریخ درج مطلب: 12 خرداد 1397ش.
• برویین‌سن، مارتین‌وان، جامعه‌شناسی مردم کرد، ترجمة ابراهیم یونسی، تهران، پانیذ، ۱۳۷۸ش.
• بهتویی، مرتضی، کرد و پراکندگی او در گستره ایران‌زمین، تهران، حیدر بهتویی، ۱۳۷۷ش.
• «بی‌مهری به توانمندی‌های اقتصادی کردستان»، وب‌سایت دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 12 اسفند 1396ش.
• «پیشمرگان»، وب‌سایت شبکه مستند، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «تاریخچه قوم کرد»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: ۱۲ اسفند ۱۳۹۳ش.
• «تاریخ کرد و کردستان»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «تحقیقی تاریخی درباره کرد و کردستان»، وب‌سایت کتابخانه دیجیتال میرداماد، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• تنکاوی، شقایق، «رقص کردی، رقصی حماسی دست در دست هم»، وب‌سایت کاسپین تریپ، تاریخ بازدید: 3 آبان 1404ش.
• «جشن «پیر شالیار اورمان» در کردستان»، وب‌سایت رادیو نوروز، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1400ش.
• حاتمی، محمدرضا و سانیار، میکائیل، «همه‌پرسی اقلیم کردستان؛ منابع و تنگناهای تشکیل دولت مستقل»، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال بیستم، شماره دوم، تابستان 1396ش.
• حجتی، ستاره، «کردستان در پیچ و خم توسعه»، وب‌سایت پیام ما، تاریخ درج مطلب: 25 مهر 1401ش.
• «خشونت علیه کردستان و نقش ایران»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 6 آبان 1404ش.
• «درگذشت "صلاح الدین ایوبی" (589ق)»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 4 آبان 1404ش.
• «در مورد اقلیم کردستان در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، ویکی‌تابناک، تاریخ بازدید: 24 آبان 1404ش.
• دهقانی، فرید، «بررسی وضعیت بخش کشاورزی، صنعت و معدن استان کردستان»، مطالعات زیربنایی، شماره مسلسل 7508، مهر 1384ش.
• دینوری، ابوحنیفه، اخبار الطوال، ترجمة صادق نشأت، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
• زارعی، مهدی، «کرمانشاه؛ پرجمعیت‌ترین شهر کردنشین ایران»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: ۴ فروردین ۱۳۹۱ش.
• «زبان در اقلیم کردستان عراق»، وب‌سایت دانشنامه ملل، تاریخ آخرین ویرایش مطلب: 23 می 2025م.
• «زبان کردی»، و‌ب‌سایت ویژن لکس، تاریخ بازدید: 24 آبان 1404ش.
• رامیدی‌نیا، مهرداد، «میرمیرین یا میر نوروزی در کُردستان»، پایگاه خبری‌تحلیلی هاژه، تاریخ درج مطلب: 4 فروردین 1396ش.
• «رقص کردی؛ رسمی به قدمت تاریخ کرد‌ها»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1398ش.
• «روایتی از نقش کردستان در پیروزی انقلاب»، مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 20 بهمن 1400ش.
• رهبری، عباس و اردلانی، مژده، «موسیقی سنتی کردی (مطالعه موردی مقام‌های کردی)»، مطالعات تاریخ و تمدن ایران و اسلام، دوره 4، شماره 3، پاییز 1400ش.
• «ساختار اجتماعی اقلیم کردستان عراق»، وب‌سایت دانشنامه ملل، تاریخ آخرین ویرایش: 23 می 2025م.
• ستوده، منوچهر، نامنامهٔ ایلات و عشایر و طوائف، تهران، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۲۰۰۶م.
• سعدی، بوستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۰ش.
• سعیدیان، عبدالحسین، سرزمین ومردم ایران، تهران، علم و زندگی، ۱۳۷۷ش.
• سیسیل جی، ادموندز، کردها، ترک‌ها، عرب‌ها، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران، روزبهان، ۱۳۶۷ش.
• شاه اویسی، حسین، «پراکندگی کردان ایران»، خبرتولز، تاریخ بارگذاری: ۲۱ دی ۱۳۹۰ش.
• «صنایع دستی ایلام»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان ایلام، تاریخ بازدید: 18 آبان 1404ش.
• «صنایع دستی کردستان آمیخته‌ای از عشق و هنر»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1402ش.
• «صنایع دستی میراثی ارزشمند از کرمانشاهیان با اصالت»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1402ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۰ش.
• غلامی، احمد و احمدرش، رشید، «مدرنیته و هویت قومی-فرهنگی در کردستان (تحلیل جامعه‌شناختی اثرگذاری عناصر مدرن بر نحوه نگرش به نمادهای هویت قومی- فرهنگی به شیوه نظریه زمینه‌ای)»، همایش قومیت و فرهنگ ایران اسلامی، 1392ش.
• «غذاهای محلی استان ایلام»، وب‌سایت ایلام امروز، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1397ش.
• «غذاهای محلی کرمانشاه که باید حتما امتحان کنید»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1403ش.
• فردوسی، شاهنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۰ش.
• ««قوم کرد» در یک کتاب گردهم آمدند»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1392ش.
• «قوم کرد؛ یک نگاه»، وب‌سایت عصر تی‌وی، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «کتاب عصرهای کریسکان ایستادگی کُردها در برابر گروهک‌های ضدانقلاب را حکایت می‌کند»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 18 اسفند 1399ش.
• «کردی، زبان زنده و کهن»، رادیو نوروز، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1400ش.
• «کرمانشاه قطب کشاورزی کشور؛ ۴ کشاورز استان به عنوان نمونه ملی انتخاب شدند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 14 مرداد 1404ش.
• «قومیت‌گرایی کرد»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «معرفی کتاب، تاریخ کرد و کردستان و توابع یا تاریخ مردوخ»، وب‌سایت کتابخانه مجازی ادبیات، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «معرفی کتاب کردها و خاستگاه آنها»، وب‌سایت ایران‌کتاب، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «کردها در سوریه»، وب‌سایت دانشنامه ملل، تاریخ آخرین ویرایش: 22 اوت 2024م.
• «کُردها؛ معتقد و پایبند و استوار و پیشقدم در دفاع آسیب‌های از استقلال و ملیت ایران زمین»، وب‌سایت بی‌تاوان (مرکز بررسی و اطلاع‎رسانی ناشی از تروریسم در استان آذربایجان‌غربی، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1400ش.
• کردی شاماران، افسانه، «فرهنگ ادبیات عامه و فولکلور کردی»، موسسه آموزش و تحقیقات جهانگردی طبیعت، تاریخ بازدید: 1 آبان 1404ش.
• پروانه، نادر، «کرمانشاه و کردستان در مشروطیت»، وب‌سایت موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1400ش.
• کشاورز، کریم، تاریخ ماد دیاکونوف، تهران، بنگاه، ۱۳۴۵ش.
• «کنگره بزرگداشت «ماموستا ملا عبدالله باشماق» در دهگلان برگزار می‌شود»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1402ش.
• گیلانی، نجم‌الدین و دلپاک، بهرام، «بازماندۀ آیین‌ها و جشن‌های دوران کهن در هورامان و کردستان»، مطالعات تاریخ فرهنگی، سال 13، شماره 50، زمستان 1400ش.
• محمدی، آیت، سیری در تاریخ سیاسی کرد و کردهای قم، قم، پرسمان، ۱۳۸۲ش.
• محمدی‌سیف، معصومه و یارمحمد توسکی، مریم، «پوشاک سنتی زنان قوم کرد ایلام»، فرهنگ مردم ایران، شماره 48 و 49، بهار وتابستان 1396ش.
• مرادی، شیرین، «کردستان روی ریل جهش کشاورزی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 6 جولای 2025م.
• «مراسم تشییع در استان کردستان (آیین مرگ در فرهنگ و مذهب کُردی)»، وب‌سایت رفتگان، تاریخ درج مطلب: 18 تیر 1404ش.
• «مراسم عروسی قوم کرد»، وب‌سایت موسسه آموزش و تحقیقات جهانگردی طبیعت، تاریخ بازدید: 2 آبان 1404ش.
• «مردم کردستان؛ مطالبه‌گر اشتغال و توسعه، رضایتمند از گازرسانی»، وب‌سایت ایران‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 15 آبان 1404ش.
• مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹ش.
• مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
• «معرفی و دانلود کتاب گنجینه اقوام ایران: قوم کرد»، وب‌سایت کتابراه، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «معرفی و دانلود کتاب مردم‌شناسی اقوام و مذاهب کردستان: سفرنامه‌ پدر جوزپه کامپانیله از کردستان قرن نوزدهم»، وب‌سایت کتابراه، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• معین، محمد، برهان قاطع، تهران، امیرکبیر، ۱۳۹۳ش.
• معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، بهزاد، دبیر، ۱۳۹۰ش.
• «مغز ناسای ایران را بیشتر بشناسید»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1399ش.
• «مقام‌های‌ آوازی کردها/ مقایسه شنیداری و بصری گونه‌های آوازی کردستان، کرمانشاه و دیگر مناطق غرب کشور»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1398ش.
• میرنیا، علی، ایل‌ها و طایفه‌های عشایری کرد ایران، تهران، نسل دانش، ۱۳۶۸ش.
• مینورسکی، ولادیمیرفئودودوویچ، کردها نوادگان مادها، تهران، ژیار، ۱۳۸۲ش.
• «نگاهی به وضعیت موسیقی کردی (قسمت اول)»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 11 خرداد 1385ش.
• نیکیتین، واسیلی، کرد و کردستان، ترجمه محمد قاضی، تهران، درایت، ۱۳۶۳ش.
• «ویژگی‌های رفتاری قوم کرد»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1399ش.
• «10 تن از مفاخر و مشاهیر کردها»، خبرگزاری تقریب، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1398ش.
• Britanica, 2004.
• Encyclopedia of Islam, New edition, Vol v, "kurd, Kurdistan"
• Kar-namag I Ardasir I pabagan, Encyclopaedia Iranica.
• Richard Frye, "The Golden age of Persia", Phoneix Press, 1975.
• Strabo, The Geography of strabo, tr, Horace Leonard Jones, London, 1966, vol, VII.
• V. Minorsky, "The Guran", BSOAS, University of London, Vol. 11, No. 1, 1943.
• Wladimir Ivanon, "The Gabrdi dialect spoken by the Zoroastrians of Persia", Published by G. Bardim, 1940.