پیش‌نویس:قوم کرد

گروهی از مردان کرد ایرانی با لباس کردی

قوم کرد؛ قومی ایرانی‌الاصل و پراکنده در ایران، عراق و ترکیه.

قوم کُرد یکی از اقوام ایرانی و آریایی هستند که در غرب ایران، شرق ترکیه، شمال عراق و بخش‌هایی از خراسان و آسیای مرکزی سکونت دارند و دارای طوایف متعددی هستند. کردها دارای پیشینه‌ای کهن بوده و در طول تاریخ با مهاجرت، جنگ‌ها و تقسیم سرزمین‌ها مواجه شده‌اند. قوم کرد ملتی شجاع، سرسخت و مرزدار هستند که این ویژگی‌ها با مهمان‌نوازی و جوانمردی درهم آمیخته است. شادزیستی در فرهنگ آنها در پوشاک، رقص حماسی هه‌لپه‌رکی و ادبیات شفاهی پرمایه تجلی می‌یابد. آیین‌های کهن کردی مانند عروسی پیرشالیار و بوکه باران پیوند آن‌ها را با اسطوره‌ها و طبیعت نشان می‌دهد و نقش محوری کردها در دفاع از تمامیت ارضی ایران در تاریخ معاصر، وفاداری ملی آن‌ها را تأیید می‌کند.

واژه‌شناسی قوم کُرد

برخی از کارشناسان ادبیات فارسی، واژه کُرد را برگرفته از «کورت» به‌معنای بیابان‌گرد، چوپان و چادرنشین می‌دانند. برخی دیگر، آن را برگرفته از واژهٔ فارسی «گُرد» به‌معنی دلاور و پهلوان دانسته‌اند. گروهی دیگر با تکیه بر شاهنامه فردوسی این واژه را به‌معنی فراری و کوه‌نشین می‌دانند.

فردوسی

خورشگر بدیشان بزی چند و میش

سپردی و صحرا نهادند پیش

کنون کُرد از آن تخمه دارد نژاد

که ز آباد ناید به دل برش یاد

از نظر برخی شرق‌شناسان، در گذشته‌های دور همه رمه‌گران و کوچ‌گران ایرانی را کرد می‌گفتند. در «کارنامه» اثر اردشیر بابکان نیز کُردان به‌معنای عشایر و شُبان آمده است.

خاستگاه قوم کرد

نظامیان کرد مشارکت‌کننده در جنگ روسیه و عثمانی

در مورد تبار قوم کرد روایات متعددی وجود دارد؛ از یک سو منابعی مانند شاهنامه فردوسی اصل و نسب این قوم را به چهارصد جوان فراری از دست ضحاک نسبت داده و برخی منابع تاریخی در دوره اسلامی نیز اصالت آنان را به «کرد بن اسفندیار بن منوچهر» می‌رسانند. در مقابل، عده‌ای دیگر با استناد به داستان‌های فقه اللغة، اصالت قوم کُرد را عرب دانسته‌اند.

صرف‌نظر از اختلافات روایی، تمام منابعی که بر ریشه ایرانی قوم کرد تأکید دارند، رشته‌کوه زاگرس و سرزمین‌های هم‌جوار را خاستگاه قطعی این قوم معرفی کرده‌اند. این تمرکز جغرافیایی، تاریخ تمدنی کردها را با اقوام باستانی بومی زاگرس مانند سومریان، اکدیان و آشوریان پیوند می‌دهد. شواهد تاریخی نیز این قدمت را تأیید می‌کنند؛ کتیبه‌های سومری ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد از اقوامی به نام کَردَک یا قَردَک در اطراف دریاچه وان و کردوئین در اطراف رود دجله نام می‌برند. همچنین برخی مستشرقان باور دارند که این قوم، پایه‌گذار حکومت مادها، اولین حکومت آریایی در غرب ایران بودند و پیشرفت‌های مهمی چون تبدیل گندم وحشی به گندم امروزی را رقم زدند. همچنین، آن‌ها از اولین ملت‌هایی در جهان شناخته می‌شوند که به استقلال همسایگان خود و قانون‌گذاری توجه کرده‌اند.

تحولات سیاسی قوم کرد در طول تاریخ

حضور سردار سلیمانی در کنار پیشمرگ‌های کرد کردستان عراق

در طول دوران حکومت‌های ایرانی، کردستان منطقه‌ای کلیدی بود؛ در حمله مغول‌ها، شمار زیادی از مردم کرد به‌دلیل نافرمانی در برابر ایلخانیان، کشته شدند و در دوره صفویان نیز سرزمین‌های کردنشین همواره عرصه جدال بین حکومت صفوی و عثمانی بود. برخی طوایف کردها در زمان نادرشاه به خراسان کوچ کردند. برخی از آنها نیز در تأسیس سلسله‌هایی چون زندیه در ایران نقش‌آفرینی کردند.

براساس معاهدهٔ «ارزروم» (۱۳۴۶ق)، منطقه ذهاب کردستان به دو بخش تقسیم شد و بخشی به ایران و بخش دوم سلیمانیه به عثمانی‌ها رسید. موضوع تحدید مرزها بین دولت‌های ترکیه، عراق و ایران در آغاز قرن بیستم مستقیماً بر سرنوشت اقوام کرد اثرگذار بود. در همان سال‌ها منطقه موصل به کشور عراق واگذار شد و پست‌های فرمانداری و ریاست دادگستری به دست مردم کرد سپرده شد. در پی تجزیه شدن حکومت عثمانی به کشورهای سوریه، لبنان، فلسطین، اردن، عراق و ترکیه، کردها تحت سلطهٔ چندین کشور قرار گرفتند. به همین دلیل، اقوام کرد بارها جنبش‌های استقلال‌طلبانه را آغاز کردند که عموماً بی‌نتیجه بود.

پراکندگی قوم کرد

در یک دسته‌بندی، کردهای خاورمیانه به سه گروه تقسیم می‌شوند:

1. عشایر کردستان ترکیه شامل هکاری، بتلیس و عشایر کرد ارمنستان؛
2. عشایر کردستان عراق شامل بابان و همه‌وند؛
3. عشایر کردستان ایران شامل مُکری، بنی‌اردلان، جاف و کلهر.

کردستان ایران

کردهای ایران، بیشتر در مناطق کردستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه و نیز خراسان شمالی سکونت دارند. استان کرمانشاه بیش‌ترین جمعیت کرد در ایران را دارا است. از منظر برخی تاریخ‌نگاران، مردم کُرد در مجموع به چهار شاخه تقسیم شده‌اند؛ کرمانج، لر، کلهر و گوران.

کردستان ترکیه

کردهای ترکیه بیشتر در قسمت شرقی این کشور سکونت دارند. همچنین بخش قابل توجهی از کردها در سراسر فلات آناتولی تا کرانه‌های دریای مدیترانه، به‌ویژه در استان‌های مرکزی آناتولی مانند استان قونیه، زندگی می‌کنند. کردهای ترکیه، عموماً سنی و اندکی علوی هستند.

کردستان عراق

دیدار آقای جلال طالبانی رئیس‌جمهور اسبق عراق با رهبر ایران

اقلیم کردستان، منطقه‌ای کوهستانی و خودمختار در شمال عراق است که پایتخت آن اربیل بوده، مسعود بارزانی ریاست اقلیم را بر عهده دارد. اربیل، سلیمانیه و دهوک و بخش‌هایی از استان‌های نینوا، دیاله، کرکوک و صلاح‌الدین، از جمله مناطقی است که مردم کردزبان سکونت دارند. تعداد کردها در بغداد و موصل نیز پرشمار است.

کردستان سوریه

10درصد جمعیت سوریه کرد هستند و دومین گروه نژادی سوریه را تشکیل می‌دهند. آنها در مناطق عفرین، جزیره و کوبانی سوریه زندگی می‌کنند.

طوایف قوم کُرد در ایران

• طایفه‌های کُردزبان در ایران که در سرتاسر این سرزمین پراکنده شده‌اند، به شرح زیر هستند:
• طوایف «جهان بیگلو»، «عبدالملکی»، «کلبادی»، «خواجه‌وند»، «مدانلو»، و «کردهای بازگیر» در مازندران؛
• طوایف «کاکاوند» و «کردکوی» در گلستان؛
• تیره‌های بزرگ کُردزبان به‌ویژه «عمارلو» در گیلان؛
• طوایف «زعفرانلو»، «ارامانلو»، «قراچورلو»، «عمارلو»، «شادلو»، «برقی‌پور»، «باوه نور» و «قیطول» در زنجان؛
• هفت ایل کردتبار شامل «دلیکانلو»، «کلوکجانلو»، «احمدلو»، «شادلو»، «رشوند» و «مامانو» در اردبیل؛
• طوایف «شادلو» و «قراچورلو» در گرمسار؛
• طوایف «کردبچه»، «جاودان»، «باجمانلو»، «سربندان»، «شادلو»، «سیلسپور»، «سیاه منصوری»، «زعفرانلو» و «ایزانلو» در قسمت‌هایی از دماوند، خوار و ورامین؛
• کردهای «ایل خزل» در تهران و بخش‌هایی از قزوین؛
• طوایف «یاری‌بیگی»، «مافی»، «کرمانی» و «ولی‌یاری» در قزوین؛
• طوایف «زعفرانلو»، «چمشگزک» «کلات» «ایل توپکانلو» و «ایل پهلوانلو» در خراسان؛
• شش طایفهٔ بزرگ کرد که عموماً اهل‌حق هستند، شامل «چلبیانلو»، «محمدخانلو»، «حسین اوغلو»، «حاجی‌علیلو»، «قراچرلو» و «حسن‌بیگلو» در آذربایجان شرقی؛
• کردهای «ایل جلالی»، «بیگ‌زاده»، «ایل پنیانشین»، «ایل شکاک»، «ایل میلان» و «هرکی»، «ایل زرزا» و «ایل سادات»، در آذربایجان غربی؛
• «ایل چهادولی»، «بهتویی»، «ایل جمور»، «کلهر»، «خزل» و «زنگنه» در همدان؛
• ایلات «سرشیو»، «تیله کویی»، «اردلان»، «جاف»، «هلیلان»، طوایف کرد بانه، سقز، سنندج، کامیاران، قروه، طوایف «گروس»، «خواجه‌وند»، «سیاه منصور»، «کبودوند» و «گروسی»، در کردستان؛
• ایلات «باجلونو»، «دلفان»، «سلسله»، طوایف «طرهان» و «ایل چگنی» در لرستان؛
• طوایف «گوران»، «نانکولی»، «شرفبیانی»، «کرندی»، و «ایل جمور» در کرمانشاه؛
• «ایل خزل»، «ایل ملکشاهی»، «ایل شوهان» و «ایل ارکوازی»، «ایل ریزه‌وند»، «ایل طولابی» و «ایل کلهر» در ایلام؛
• «ایل خزل» و طایفه‌ای به‌نام «آل بوکرد»، «حسین‌خانی»، «زنگنه» و «کرد زنگنه» در خوزستان؛
• طایفه «کرونی» در استان فارس؛
• «ایل خزل» در مناطق نی‌ریز و مرودشت استان فارس؛
• طایفه «جلیلوند» در کرمانشاه.

جمعیت‌شناسی قوم کُرد

جمعیت قوم کرد

براساس آنچه در سرشماری ۱۹۷۵م، در سه کشور ترکیه، عراق و ایران صورت گرفته، جمعیت این قوم در هر کدام از این کشورها، به ترتیب ۵.۶، ۵.۳ و ۸.۵ میلیون نفر اعلام شد. دایرةالمعارف بریتانیکا نیز در ۲۰۰۴م، جمعیت کردهای ساکن در ایران، ترکیه و عراق را در مجموع، ۱۵ میلیون نفر اعلام کرده است.

دین و مذهب قوم کُرد

نماز جماعت اهل‌سنت کردستان ایران با حضور آقای ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور سابق ایران

منابع متعددی از زرتشتی بودن مردمان کُرد، در دوران ایران باستان، همچون سایر مردم ایران خبر داده‌اند. پس از ظهور اسلام در ایران، کُردها نیز مسلمان شدند و اکثریت آن‌ها از پیروان مذهب سنی شافعی هستند. طریقت‌های صوفیه نیز بین این مردم طرفدارانی دارد. طریقت‌های قادریه، نقشبندیه، اهل‌حق و یزیدی‌ها، از جمله طریقت‌های کُردزبانان در ایران است. در کرمانشاه، ایلام و خراسان، اکثریت کردها شیعه هستند.

زبان کُردی

زبان کُردی به‌عنوان یکی از زبان‌های زنده‌ جهان، در جایگاه سی و یکم از میان حدود ۸۰ زبان برتر قرار دارد. این زبان، زبان مادری و بخشی از هویت اجتماعی و فرهنگی کردزبانان است که پیونددهنده آن‌ها در سراسر جهان محسوب می‌شود. زبان کردی از چندین گویش اصلی تشکیل شده است:

• شمالی یا کرمانجی؛ رایج در میان کردهای ارومیه و نقده.
• جنوبی یا کلهری؛ شامل لهجه‌هایی مانند کلهری، لری، لکی، فیلی و بختیاری است و در استان‌های کرمانشاه، لرستان و ایلام استفاده می‌شود.
• میانی یا سورانی؛ شامل زیرشاخه‌هایی چون سورانی در سقز، بانه، مریوان، موکریانی در مهاباد و بوکان، اردلانی در سنندج و جافی است.
• گوران یا زازایی؛ کهن‌ترین گویش کردی است و شامل لهجه‌های هورامی در پاوه، نوسود، اورامان و باجلانی می‌شود.

گویش کرمانجی، زبان ارتباطی و اصلی بین ۷۵ تا ۸۰درصد از مردم کرد است و تنها ۲۰ تا ۲۵درصد باقی‌مانده به دیگر لهجه‌های کردی سخن می‌گویند. این گویش در یک حوزه جغرافیایی بسیار گسترده‌ای کاربرد دارد و شامل تقریباً تمام کردهای ترکیه، به جز حدود ۵ میلیون نفر که به زازاکی تکلم می‌کنند، کُردهای سوریه و مناطق شمالی کردستان عراق می‌شود. اکثریت کردهای مقیم اروپا و همچنین کردهای ساکن در آسیا، آفریقا و قفقاز، از جمله لبنان، افغانستان، سودان، قزاقستان، ترکمنستان، لیبی، الجزایر، آذربایجان، ارمنستان، اوکراین، گرجستان، روسیه، بلوچستان و پاکستان نیز به گویش کرمانجی سخن می‌گویند.

بر اساس قانون اساسی عراق، زبان‌های عربی و کردی، دو زبان رسمی این کشور هستند و به‌عنوان زبان اصلی آموزش در مدارس و دانشگاه‌ها به کار می‌روند. این سیاست‌ها نقش کلیدی در حفظ و تقویت هویت فرهنگی کردها ایفا کرده است.

ساختار اجتماعی کردها در عراق

جامعه کردستان عراق ترکیبی از سنت و مدرنیته است؛ ساختار قبیله‌ای و عشیره‌ای، به رهبری خاندان‌های پرنفوذی چون بارزانی و طالبانی و همچنین شیوخ مذهبی، نقشی کلیدی، به‌ویژه در عرصه سیاسی، ایفا می‌کنند. خانواده از اهمیتی بالایی برخوردار است و ساختاری اغلب پدرسالار، گسترده و محکم دارد که در آن احترام به بزرگان یک ارزش اساسی محسوب می‌شود. نقش زنان در حال تحول است و اگرچه حضورشان در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی افزایش یافته، اما محدودیت‌های سنتی، خصوصاً در مناطق روستایی، هنوز پابرجا است. این جامعه همچنین شاهد تضاد فرهنگی و شکاف نسلی بین جوانان شهرنشین متمایل به سکولاریسم و نسل‌های قدیمی‌تر و محافظه‌کار است. اسلام نقش مهمی در فرهنگ عمومی دارد؛ هرچند اقلیم کردستان در مجموع جامعه‌ای بازتر و چندفرهنگی‌تر از سایر نقاط عراق محسوب می‌شود.

ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری کردها

• جنگاوری و سرسختی؛ کردها در طول تاریخ به‌دلیل حضور در نبردهای بسیار، روحیه‌ای شجاع و سرسخت پیدا کرده‌اند. این ویژگی توسط مورخان باستانی مانند گزنفون ستایش شده و این روحیه، حس میهن‌دوستی و مرزداری را در آن‌ها تقویت کرده است.
• مهمان‌نوازی؛ این خصیصه در میان کردها به حد اعلا دیده می‌شود؛ تا جایی که در میان کردهای اهل حق، مواردی از بخشیدن قاتل فرزند به‌دلیل مهمان بودن و خوردن نان و نمک ثبت شده است.
• جوانمردی و پهلوانی؛ این ویژگی که ریشه در آیین‌های باستانی ایران مانند کیش مهر دارد، در تاریخ کردها برجسته است. نمونۀ بارز آن، رفتار جوانمردانه‌ی صلاح‌الدین ایوبی، سردار کرد، با ریچارد شیردل در جنگ‌های صلیبی بود.
• شاد‌زیستی؛ زندگی کردها به‌صورت ویژه‌ای با موسیقی، رقص و برگزاری جشن‌های مختلف آمیخته است. آن‌ها از هر فرصتی برای شادی بهره می‌برند و به‌عنوان ملتی شادزیست شناخته می‌شوند.

فرهنگ قوم کرد

پوشاک قوم کرد

پوشاک زنان کرد

سربند، دستار، شال، پَیسَه، گُلونی، کَساری، کوالو، بانسری، مَقنا، لَچگ، هَبَر، تاکاری و سَروَن کلهری از جمله سربندهای زنان کرد است. تن‌پوش زنان کرد نیز عبارت است از کراس پیراهن بلند زنانه، سُخمَه بالدار نیم‌تنه بی‌آستین بالدار تزئینی، سُخمَه بی‌بال نیم‌تنه بدون آستین ساتن، یَل کت کوتاه زنانه، خفتان لباس بلند آستین کوتاه، کِرواس یا شوو پیراهن بلند و گشاد، فرنجی پالتوی بلند پشمی، کُله‌بال کت کوتاه با بال، جلیقه، کمرچین پالتوی بلند، کلنجه نیم‌تنه بلندتر از کمرچین، تُنبون دامن گشاد رنگی، چوخاپیسه لباس نخی کوتاه، دشداشه پیراهن بلند گشاد، شَمله یا قیوان کمربند سنتی بلند، شِوال شلوار گشاد زنانه، ماشته پارچه ابریشمی دورکمر، قَتره چادر مشکی بلند. کلاش و گیوه نیز از پاپوش‌های زنان کرد است.

پوشاک مردان کرد

پوشش اصلی لباس مردانه کردی شامل چوخه یا نیم‌تنه، رانک شلواری از جنس کتان در قسمت بالا گشاد و در دمپا تنگ، شال یا پشت‌وینه پارچه‌ای به طول سه تا ده متر که روی لباس و دور کمر پیچیده می‌شود، کلاه و دستار، فرنجی روپوش پشمی در قسمت شانه‌ها حالت تیز دارد، پوزانه ساق‌بند پشمی برا محافظت از پاها و کلاش پاپوش و کفشی بافته‌شده با خاصیت خنک نگه داشته پا و جلوگیری از بو گرفتن آن، است.

ادبیات شفاهی و فولکلور قوم کرد

ادبیات کردی عمدتاً بر ادبیات شفاهی استوار است و در گفتار روزمرهٔ مردم، کاربرد ضرب‌المثل‌، چیستان‌ و عبارات موزون رواج دارد. غنای این فرهنگ عامه از اوایل قرن بیستم مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت و منجر به ثبت آثار بسیاری شد. بخش مهمی از این میراث، شامل ترانه‌های فولکلوریک است که با زندگی روزمره پیوند دارد؛ از جمله: «لاوَک» (عاشقانه)، «دیلوک» (بزمی)، «شین» (سوگواری) و لالایی‌ها.

داستان‌ها و افسانه‌های کردی

داستان‌ها و افسانه‌های کردی با موضوعات متنوع عاشقانه، رزمی، حماسی و اخلاقی بخش دیگری از این ادبیات غنی را تشکیل می‌دهند. از معروف‌ترین این داستان‌ها می‌توان به خورشید و خاور، زنبیل‌فروش، رستم و زوروا، نادر و توپال و دوازده‌سوار مریوان اشاره کرد. در سال‌های اخیر تلاش‌های فراوانی برای گردآوری این افسانه‌ها صورت گرفته و پژوهشگران فرهنگ عامه به طبقه‌بندی و تحلیل آن‌ها پرداخته‌اند.

جشن‌ها و عیدها

جشن‌ها و آیین‌های کردها، ترکیبی غنی از سنت‌های مذهبی، قومی و باستانی است که ریشه در باورهای عمیق و کهن این مردم دارد. بسیاری از این جشن‌ها با تاریخ و اسطوره‌ها پیوند خورده‌اند. در میان این آیین‌ها، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• شب یلدا: شب یلدا که در سنندج «شه‌و چله» نامیده می‌شود، با گردهمایی در منزل بزرگان، شاهنامه‌خوانی و تفال به حافظ همراه است. خوراک ویژهٔ این شب در این منطقه، دلمه کلم و میوه‌های فصل قبل مانند انگور و خربزه ترش است. همچنین فرستادن خوانچه هدیه برای نوعروسان و توزیع خوراکی میان همسایگان به‌عنوان رسم «شه‌و زمسانی» از دیگر آداب این شب محسوب می‌شود.

• نوروز: آیین‌های نوروزی در مناطق کردنشین، از نیمهٔ اسفند با تدارکات مقدماتی همچون پخت سمنو آغاز می‌شود. وجه تمایز این آیین در کردستان، برگزاری مراسم آتش‌افروزی در شبِ عید جایگزین چهارشنبه‌سوری است. رنگ‌آمیزی انبوه تخم‌مرغ با رویکردی نمادین جهت رنگ‌بخشی به زمین، رسم نوروزنامه شامل ترسیم نقاشی‌های توأم با شعر توسط کودکان برای دریافت عیدی و نیز سنت ارسال خوانچه برای نوعروسان، از دیگر مؤلفه‌های فرهنگی رایج در این ایام به شمار می‌روند.

• میلاد پیامبر: آیین مولودی‌خوانی در ماه ربیع‌الاول (ماه مولود) به مناسبت میلاد پیامبر اسلام، با دف‌نوازی و مدیحه‌سرایی در مساجد و منازل کردستان برگزار می‌شود. این مراسم که اوج آن در «هفته وحدت» است، با ادای نذر و توزیع تبرک همراه بوده و اگرچه در گذشته جنبهٔ عمومی‌تری داشته، امروزه برگزاری خانگی آن، به‌ویژه توسط بانوان، رواج بیشتری یافته است.

• عید فطر: در کردستان با آدابی شبیه به نوروز، شامل پوشیدن لباس نو، دید و بازدیدهای سه‌روزه و رسم آشتی‌کنان برگزار می‌شود. اقامهٔ نماز عید پیش از طلوع آفتاب و صرف قورمه‌سبزی به‌عنوان صبحانه از رسوم خاص این منطقه است. از دیگر آیین‌های این عید می‌توان به «چیشتی مجیور» به معنی ترکیب و توزیع غذای اهالی در مسجد در دیواندره، ارسال «جژنانه» یا هدیه برای نوعروس، برگزاری «نوجشن» یا یادبود درگذشتگانِ اخیر و روزه‌داری شش‌روزهٔ پس از عید موسوم به ششلان اشاره کرد.

• عید قربان: با زیارت اهل قبور در روز عرفه آغاز و با طنین تکبیر در مساجد اعلام می‌شود. ارکان این آیین شامل قربانی کردن و توزیع گوشت، پوشیدن لباس نو، صله ارحام و برگزاری مولودی‌خوانی و دف‌نوازی است. اگرچه برخی جشن‌های خانگی کمرنگ شده، اما سنت‌های اصلی به‌ویژه در مناطق روستایی همچنان برقرار است.

آداب‌ورسوم

ماه رمضان

در کردستان، آیین‌های ماه رمضان با رسم آشتی‌کنان آغاز می‌شود؛ به این صورت که بزرگان محله، افرادی را که با یکدیگر کدورتی دارند، پیش از شروع ماه رمضان با هم آشتی می‌دهند. آغاز ماه با نوای مرحباخوانی اعلام می‌شود و این نوا تا نیمه ماه رمضان ادامه دارد؛ سپس به نوای حزن‌انگیز الوداع به نشانه نزدیک شدن به پایان ماه، تغییر می‌کند. برای بیدار کردن مردم در سحر نیز مراسم سحری‌خوانی یا پاشیو با دعا و در گذشته با نواختن دهل و طبل انجام می‌شد. پخت نان‌ها و کلوچه‌های سنتی برای کسب برکت جایگاه ویژه‌ای دارد؛ از جمله ریسه کلوچه در کامیاران که به کیسه نمک آویخته می‌شود و پخت نان کولیره در بانه و دهگلان که به‌عنوان نذری و هدیه توزیع می‌شود.

آداب ازدواج و عروسی

در فرهنگ کردی، ازدواج‌ فامیلی و شیوهٔ مبادله‌ای «ژن به ژنه» یا جابه‌جایی متقابل دختران بین دو خانواده با هدف تعدیل هزینه‌ها و پایان دادن به نزاع‌ها رواج داشته است. جشن عروسی در این فرهنگ با رقص و پایکوبی همراه است و شامل آیین‌هایی همچون «شوگر» (جشن شب پیش از عروسی) و شب‌نشینی‌های چندروزه بوده که امروزه مدت‌زمان آن کاهش یافته است. همچنین پرداخت ملک، احشام یا وجه نقد به خانواده عروس به‌عنوان شیربها که در گذشته مرسوم بود، اکنون تقریباً منسوخ شده است.

مراسم بوکه باران

بوکه بارانه یا عروس باران آیینی اسطوره‌ای برای باران‌خواهی در فصول خشکسالی در کردستان است که طی آن، عروسکی یا دختری نوجوان به‌عنوان نماد آناهیتا آراسته شده و توسط کودکان همراه با سرودخوانی در محلات گردانده می‌شود. در این مراسم، ساکنان خانه‌ها ضمن اهدای هدایا، به نیت تحریک آسمان بر روی عروسک آب می‌ریزند و در پایان، پس از دعا برای بارش، عروسک در آبِ روان رها می‌شود.

مراسم بیل دانه

بیل‌دانه به‌معنای «بر زمین نهادن بیل» آیینی کهن در میان کردهای زاگرس‌نشین است که در میانهٔ بهمن‌ماه با رویکرد شکرگزاری و پیش‌بینی وضعیت معیشت (تفأل) برگزار می‌شود. این مراسم نمادِ گذار از سخت‌ترین دورهٔ زمستان و اعلام آمادگی برای آغاز فصل زراعت است. در این مراسم، ستونی چوبی یا بیلی را به‌صورت عمودی در مرکز تلی از هیزم قرار می‌دهند و چهار عنصر حیاتی شامل گوشت، آب، نان و بلوط را در چهار سوی آتش می‌چینند. جنبهٔ شناختی و باورِ نمادین مراسم بر این اصل استوار است که جهتِ افتادن ستون مرکزی پس از سوختن، تعیین‌کنندهٔ نوع برکت در سال آتی است؛ به طوری که سقوط ستون به سمت هر یک از چهار عنصر، نشانه‌ای از فراوانی آن ماده در سال پیش‌رو تلقی می‌شود.

مراسم میرمیرین

میرمیرین یا میرنوروزی/کوسه‌گردی، آیینی نمایشی و کارناوالی در فرهنگ کردی است که طی آن، حکومتی موقت و نمادین به مدت ۱۳ روز (آغاز از نخستین چهارشنبه سال) برپا می‌شده است. این رسم که امروزه تنها در منطقه «منگور» مهاباد باقی مانده، بر انتخاب فردی عامی به‌عنوان امیر و تشکیل کابینه‌ای شامل وزرای دست‌راست برای احکام جدی، دست‌چپ برای فرامین مضحک، جلادان و دلقک‌ها استوار است. امیر ضمن اجرای عدالت اجتماعی به‌معنای آشتی‌دادن، اخذ زکات و آزادی زندانیان، فرمان‌های غیرمتعارف صادر می‌کرده که اطاعت از آن‌ها الزامی بوده است. مشروعیت این حکومت منوط به نخندیدن امیر است؛ با نخستین خنده یا پوزخند وی در برابر تلاش دلقک‌ها، ساختار حکومت فروپاشیده و آیین پایان می‌یابد. در طول اجرا، اعیان با امانت‌دادن اسب و زیورآلات، بر شکوه مراسم می‌افزودند.

مراسم سمنوپزان

مراسم سمنوپزان در روستای قلعه (قروه)، آیینی زنانه و ۱۵ روزه در فصل بهار است که بر مبنای باور به انتساب سمنو به مهریهٔ حضرت فاطمه برگزار می‌شود. این آیین که سه روز پایانی آن عمومی است، در گذر زمان از فرم جشنی و پایکوبی به مراسمی مذهبی دعا و روضه‌خوانی تغییر ماهیت داده و شیوهٔ اجرای آن متمایز از سایر مناطق ایران است.

مراسم پیرشالیار

مراسم پیرشالیار (عروسی پیرشالیار)، آیینی کهن و سالانه است که در نیمهٔ بهمن‌ماه در منطقهٔ «اورامان تخت» کردستان برگزار می‌شود. این مراسم نمادین، گرامیداشت سالگرد ازدواج اسطوره‌ای پیرشالیار از عرفای منسوب به قرن ۵ و ۶ هجری با بهارخاتون دختر پادشاه بخارا است. طبق باورهای بومی، پیوند پیرشالیار و دختر پادشاه بخارا پس از آن صورت گرفت که شاهزاده‌خانمِ ناشنوا و لال، با ورود به اورامان و کرامات پیرشالیار شفا یافت. این جشن به مدت سه روز (آغاز از روز چهارشنبه) با مشارکت همگانی و تعطیلی کسب‌وکار اهالی برگزار می‌شود و شامل مراحل زیر است:

• قربانی و اطعام: ذبح دام‌های نذری در صبح روز نخست و توزیع گوشت یا طبخ آش جو؛
• نان آیینی: پخت نان مخصوصی به نام کلیره مژگه توسط زنان؛
• سماع و موسیقی: تشکیل حلقه‌های ذکر و سماع عرفانی توسط دراویش، همراه با دف‌نوازی و قصیده‌خوانی در مدح پیامبر اسلام؛
• شب‌نشست: تداوم رقص و سماع تا شب در روز سوم و ختم مراسم با گرد هم آمدن در خانهٔ پیر (آیین شب‌نشست) برای مناجات و سخنرانی مذهبی.

مراسم عزاداری

عزاداری محرم در مناطق کردنشین

عزاداری محرم در شهرهای کردنشین با مشارکت شیعیان و اهل‌سنت و سیاه‌پوش کردن شهرها برگزار می‌شود. مهم‌ترین آیین‌های سنتی و ثبت‌شدۀ این مناطق عبارت‌اند از:

• آیین‌های مقدماتی و نمادین: شامل «طشت‌گذاری» در سریش‌آباد (با قدمت ۵۰۰ ساله و نماد بستن آب)، «دسته اعراب هاشمی» و «گِل‌گیران» در بیجار (ثبت‌شده در فهرست میراث معنوی) که طی آن عزاداران به نشانۀ اندوه و باوری تاریخی مبنی بر خاکسپاری شهدا، سر و روی خود را گل‌آلود می‌کنند.
• آیین‌های روز عاشورا: شامل «حلیم‌پزان»، «عَلَم‌گردانی» (با محوریت علم حضرت عباس و اقامه اذان ظهر در میادین) [۱] و آیین «گهواره علی‌اصغر» که با نذر فرزندان و طلب شفا همراه است [۲].
• تعزیه و نذر: «شمرخوانی» در بیجار ویژگی متمایزی دارد که در آن تعزیه و سوزاندن خیمه‌ها همزمان با حرکت دسته‌های عزاداری در خیابان (نه روی سکو) اجرا می‌شود و با شام غریبان پایان می‌یابد [۳]. همچنین در سال‌های اخیر، سنت «نذر خون» جایگزین آیین قمه‌زنی در مناطقی چون سریش‌آباد شده است.

عزاداری محرم

با شروع محرم، چهره شهرهای کردنشین با نصب پرچم‌ها و کتیبه‌های عزا تغییر می‌کند و مردم کرد اعم از شیعه و سنی، ارادت خود را به امام حسین ابراز می‌دارند. مهم‌ترین آیین‌های عزاداری در میان کردها عبارت است از:

طشت‌گذاری؛ در سریش‌آباد قروه این آیین قدمتی ۵۰۰ ساله دارد و در اواخر ماه ذیحجه برگزار می‌شود. طشت‌ها و مشک‌های آب به نشانه عطش و بسته شدن آب بر کاروان کربلا، توسط ریش‌سفیدان به مساجد آورده می‌شود. عزاداران با شعار «الدخیل یا اباالفضل» سینه می‌زنند و ۷۲ سیب سرخ به نیت شهدا داخل طشت انداخته می‌شود.

گل‌گیران؛ این مراسم که در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده، مختص منطقه بیجار گروس در روز عاشورا است. عزاداران گِل را بر سر و روی خود می‌مالند. این سنت، ریشه در این باور دارد که اجدادشان هنگام رفتن به یاری امام حسین، در میان راه خبر شهادت وی را شنیدند و از شدت اندوه خاک بر سر کردند.

دسته اعراب هاشمی؛ در این آیین، کودکان و نوجوانان با پوشیدن لباس اعراب، به‌عنوان نمادی از کودکان کاروان کربلا، گرداگرد اسبی که نماد ذوالجناح است، حرکت کرده و ندای «ذوالجناح کو بابایم» سر می‌دهند.

حلیم‌پزان؛ از رسوم رایج، پخت حلیم نذری توسط بانوان در شب‌های تاسوعا و عاشورا است که صبح روز عاشورا در بین عزاداران توزیع می‌شود.

عَلَم‌گردانی؛ در ظهر روز عاشورا، پس از گذشت مدتی از حرکت دسته‌های عزاداری، مؤذنان به میادین شهرها می‌روند. آن‌ها به یاد واپسین تکبیرهای کاروان کربلا و ندای «هل من ناصر ینصرنی» امام حسین، اذان ظهر را سر می‌دهند. همچنین، در شهرهایی مانند بیجار، سنندج، سریش‌آباد و قروه، آیین گرداندن علم‌ها و بیرق‌های عزا برگزار می‌شود. در این میان، علم‌بلندی که منسوب به حضرت اباالفضل است، بیش از همه جلب توجه می‌کند. این علم نمادی از برافراشته ماندن و بر زمین نیفتادن پرچم آن حضرت است.

گرداندن گهواره حضرت علی‌اصغر؛ در روز عاشورا، گهواره‌ای نمادین به یاد این کودک شهید، میان عزاداران گردانده می‌شود. مادران برای شفای فرزندان بیمار خود نذر کرده و صدقات خود را داخل آن می‌اندازند. همچنین در این روز، مادران فرزندان شیرخوار خود را نذر یاری امام زمان می‌کنند.

مراسم شمرخوانی؛ این مراسم که همان تعزیه با حضور شمر و بازماندگان امام حسین است، ویژگی منحصربه‌فردی در بیجار دارد؛ برخلاف سایر شهرها، تعزیه همزمان با حرکت دسته‌های عزاداری در خیابان‌های اصلی شهر اجرا می‌شود. نواختن طبل و سنج در میان هیئت‌های بیجار رایج است و به‌عنوان نمادی از نواختن شیپور جنگ توسط شمر تلقی می‌شود. در این منطقه همچنین پخش نذوراتی مانند غذا، شربت، شیر داغ، قربانی کردن، زنجیرزنی، سینه‌زنی و عزاداری با پای برهنه مرسوم است. پس از اقامه نماز ظهر عاشورا، عزاداران هنگام بازگشت به مساجد، شاهد اجرای مراسم نمادین به آتش کشیدن خیمه‌های امام حسین توسط شمر هستند که یادآور وقایع پس از شهادت امام حسین است. غروب عاشورا، مردم در مساجد گرد هم آمده و با روشن کردن شمع و خواندن زیارت عاشورا، به یاد اسارت اهل‌بیت به سوگواری می‌پردازند.

نذر خون؛ در گذشته، قمه‌زنی در شهر سریش‌آباد رواج داشت؛ اما طی سال‌های اخیر این سنت با فرهنگ‌سازی، به سنت پسندیده اهدای خون تبدیل شده و مردم در صف‌های طولانی خون اهدا می‌کنند. همراهی اهل‌سنت با دسته‌های عزاداری در این آیین‌ها جلوه‌ای از اتحاد و یکپارچگی مردم منطقه در عشق به امام حسین است و مراسم با شام غریبان پایان می‌یابد.

مراسم سوگواری

آیین‌های سوگواری در میان کردهای اهل‌سنت عبارتند از:

غسل و کفن؛ غسل توسط معتمدان محلی انجام می‌شود. در مذهب شافعی، برخلاف شیعیان، ممکن است «نماز میت» پیش از حمل تابوت و در مسجد جامع خوانده شود. اصل بر کفن ساده و دفن در اسرع وقت است.

تشییع جنازه؛ این مراسم در سکوت کامل برگزار می‌شود و برخلاف برخی مناطق دیگر با صلوات یا مداحی بلند همراه نیست. تابوت توسط بستگان حمل شده و مردم به‌آرامی تا آرامستان حرکت می‌کنند.

مراسم ختم؛ از لحظه فوت تا سه روز، خانه متوفی محل پذیرایی از مهمانان است. زنان محله نقش کلیدی در این همیاری دارند و با پخت غذاهای سنتی مانند دوینه و شله، مدیریت مراسم را بر عهده می‌گیرند. به‌جای نوحه‌خوانی‌های رسمی، مرسوم است که افراد محلی، اشعار حزن‌انگیز و اغلب بداهه به زبان کردی سورانی یا کلهری در وصف متوفی و زندگی او می‌خوانند. مراسم سوم، هفتم و چهلم نیز با قرائت قرآن و توزیع غذا در مساجد برگزار می‌شود.

بازی‌های محلی

کلاوریزان؛ کلاوریزان به‌معنای برگرداندن کلاه مبتنی بر دقت و تمرکز است. بازیکن کلاهی را پر از سنگریزه کرده و آن را برعکس روی زمین می‌گذارد. برنده کسی است که بتواند کلاه را طوری بردارد که هیچ سنگریزه‌ای روی زمین نماند. اگر موفق نشود، باید سنگریزه‌های باقی‌مانده را یک به یک و بدون تکان دادن بقیه سنگ‌ها بردارد. بازیکنی که باعث حرکت سنگ‌های دیگر شود، بازنده است.

هیله مارانی؛ هیله‌مارانی به‌معنای تخم‌مرغ شکستن یک بازی دو نفره است که در آن هر بازیکن یک تخم‌مرغ در دست دارد. آن‌ها سر تخم‌مرغ‌های‌شان را به هم می‌زنند. اگر تخم‌مرغ یک نفر در هر دو سر بشکند، او بازنده محسوب شده و باید تخم‌مرغ خود را به حریف بدهد.

غذاهای محلی

غذاهای محلی کردهای کرمانشاه

معروفترین غذاهای مردم کرد کرمانشاه شامل دنده‌کباب، خورشت خلال، آش عباسعلی، سیب پلو، والک پلو، خورشت کنگر، خورشت ونوشک، کوکو پاغازه، کوفته شیرین، کوفته ریزه، هلوکباب، ترخینه، آش سورانه و دست‌پیچ است.

غذاهی سنتی کردهای کردستان

غذاهای سنتی مردم کرد استان کردستان عبارتند از:

کباب کردی، قایرمه، آش دانه کولانه، کلانه، شلکینه، آش گزنه یا آش دوخین، کوکو ترگ خانه گان، آش سه نگه سیر، یکاوه، نان برساق، خورش گیلاخه، سوپ غازیاغی، آش پرپوله، کتلت دیزی و آش شه له مین.

غذاهای سنتی کردهای ایلام

معروف‌ترین و رایج‌ترین غذاهای سنتی و بومی استان ایلام شامل خورشت تره‌کوهی، کشکینه، ترخینه و برنج و گوشت معروف دهلران، نژی آوا، جوجگ آو، ماش آو، کشک دو، قله ماسوا، کپه، جِِگِروَز، گوجه‌پونه، مَکش، کوفته سیرابی، آبگوشت بامیه، پیچگ، بوله وله، قارچگ، پاقازه، سختی، بابایاری، شله امیری، پِرشگِه و ماسوا است.

باورهای عامیانه قوم کرد

تقدس درخت؛ در فرهنگ کردی، به‌ویژه در میان عشایر کلهر، درختانی خاص مانند «تایو» مقدس شمرده می‌شوند و از چوب آن برای برکت احشام استفاده می‌شود. این باور مشابه رسم دخیل بستن به درخت نظرکرده برای طلب حاجت است.

استفاده از مهره؛ کاربرد مهره آبی برای محافظت کودکان و احشام از چشم‌زخم، ریشه‌ای باستانی دارد. این باور به استفاده از یاقوت کبود در یونان و همچنین به مهره‌های اشاره شده در شاهنامه فردوسی مانند مهره بازوی سهراب برمی‌گردد.

دایره کشیدن؛ کشیدن خط دایره‌ای به دور زن زائو معروف به کره داووت یا خط داوود برای محافظت او از بلایا انجام می‌شود. این مفهوم تقدس دایره در معماری شهرهای کهن مانند بغداد، زیورآلات گرد همچون دستبند و گردنبند و رقص گروهی و مدور کردی نیز بازتاب یافته است.

تقدس آب چشمه؛ چشمه‌سارها در غرب ایران مقدس هستند و اغلب با داستان‌های پریان مرتبط‌اند. این باور ریشه در ستایش ایزدبانوی باستانی آب، «آناهیتا»، دارد.

سوگند به خورشید؛ سوگند رایج کردی «وه خور نازار» به خورشید نازنده نشانه‌ای مستقیم از آیین کهن مهرپرستی و ستایش میترا است که ایزد عهد و راستی بوده و با خورشید پیوند داشته است.

موسیقی قوم کرد

تاریخ‌نویسان و موسیقی‌دانان، کردستان را یکی از کهن‌ترین مهدهای موسیقی جهان می‌دانند. گزنفون تاریخ‌نویس یونانی به استفاده کردها از سرودهای دسته‌جمعی در جنگ اشاره کرده است و نشریات فرانسوی نیز سرزمین میسوپوتامیا محل سکونت کردها را خاستگاه موسیقی معرفی کرده‌اند.

موسیقی کردی، پیوندی عمیق با آیین‌های کهن مانند زرتشت و اهل حق دارد. این موسیقی که با زندگی روزمره مردم آمیخته و با سازهایی چون تنبور، نی، سرنا و کمانچه اجرا می‌شود، ارتباط نزدیکی با موسیقی دستگاهی ایران دارد. بسیاری از آوازهای کردی در دستگاه‌های ایرانی، به‌ویژه دستگاه شور با گوشه‌هایی چون بیات کرد، افشاری و دشتی و همچنین در مایه اصفهان قرار می‌گیرند. اگرچه موسیقی کردی با دستگاه‌های ایرانی پیوند دارد، اما برخی مقام‌های اصیل آن مانند سیاه چمانه و هوره به‌دلیل ریشه داشتن در موسیقی گاتاهای زرتشتی و داشتن ساختار هجایی، در چارچوب دستگاه‌های سنتی ایران نمی‌گنجند و اصالت خود را به‌ویژه در جغرافیای هورامان حفظ کرده‌اند.

مقام‌های موسیقی کردی

مقام‌ها در موسیقی کردی به سه گروه اصلی مذهبی، مجلسی و مجاز تقسیم می‌شوند. مقام‌های مذهبی در مکان‌هایی چون جم‌خانه‌ها و خانقاه‌ها هنگام نیایش و دعا اجرا می‌شوند. مقام‌های مجلسی، بیت‌خوانی و هوره‌خوانی را شامل شده و خود انواع گوناگونی دارند و مقام‌های مجاز که به آن‌ها «مقام‌های عشقی» نیز گفته می‌شود، دسته‌ای هستند که بیشتر توسط خوانندگان اجرا می‌شوند.

هوره، خورشیدی، آه‌آه، سحر، رَشت بَست، عشاق، نیمه‌شب، سفر، الوک، حجاز، اورامن، سه‌گا، نوا، نهاوند، راست، چهارگا، الوژه، سوز، دشت، چمرانه، تی هلکشین، بیات، سیاچمانه، اهلل ویسی، خاوکر، هجران، قطار، افشار، گبری و حیران مقام‌های موسیقی کردی هستند.

منظومه‌های شفاهی کردی

به منظومه‌های شفاهی کردی اعم از داستانی و غیرداستانی «بیت» گفته می‌شود. این مقام، یکی از مهم‌ترین شیوه‌های کلاسیک موسیقی کردی است که بدون ساز اجرا شده و آن را بازمانده سنت خنیاگری ایران باستان می‌دانند. بیت که نام دیگرش بالوره است، در مضامین حماسی، جنگی و ستایش خداوند کاربرد دارد. این گونه از موسیقی، ترکیبی از نظم، نثر و آهنگ است که در آن، وزن و قافیه اهمیت چندانی ندارند و گاهی به‌شکل یک مثنوی طولانی ظاهر می‌شود.

رقص کردی

موسیقی و رقص کردی که هه‌لپه‌رکی به‌معنای جست‌وخیز نامیده می‌شود، یکی از اصیل‌ترین، قدیمی‌ترین و نشاط‌انگیزترین جاذبه‌های فرهنگی کردستان با ریشه‌های آریایی است. این رقص ریشه‌دار جنبه‌ای حماسی دارد که نماد وحدت و قدرت مردم مرزنشین در برابر دشمنان بوده است. این هنر نمایشی به‌دلیل قدمت و غنای خود، در سال 1390ش به‌عنوان میراث معنوی ایران به ثبت ملی رسید. امروزه به این رقص‌ها «چوبی» نیز گفته می‌شود. ساختار رقص به این صورت است که رهبر گروه «سرچوپی‌کیش» نام دارد و با تکان دادن دستمال سفید که نماد صلح و دوستی است، ریتم را هدایت می‌کند. نفر آخر «چوپی» نامیده می‌شود و وظیفه برقراری نظم گروه را بر عهده دارد. حرکت دایره‌وار و اشاره دست‌ها به آسمان، نماد عروج و اتصال به مبدأ و پا کوبیدن بر زمین، نشانه وحدت گروهی است. این رقص که در تار و پود فرهنگ کردها تنیده شده، در مراسم‌های گوناگون از درو و عروسی تا آیین‌های عرفانی همچون سماء اجرا می‌شود. در این رقص گرفتن دست‌ها نماد اتحاد و دستمال داشتن نفر اول و آخر نماد برابری دانسته شده است. هه‌لپه‌رکی همیشه با موسیقی زنده سازهایی چون سُرنا، دهل، دوزله، شمشال و نرمه‌نای همراه است و شامل انواع مختلفی چون گَریان، پشت پا، فَتاپاشای و دو دستماله یا رقص تکی با دو دستمال می‌شود.

اقتصاد و اشتغال قوم کرد

اقتصاد کردها در ایران

کولبری

تجارت مرزی در مناطق کردنشین ایران شامل کردستان، کرمانشاه، آذربایجان‌غربی و ایلام سابقه‌ای طولانی دارد. با وجود تلاش دولت برای کنترل این مبادلات از طریق بازارچه‌های مرزی، تعطیلی ۳۲ بازارچه در سال 1391ش باعث شد پدیده کولبری به‌عنوان یک تجارت غیررسمی گسترش یابد.

در حالی که آمار رسمی سال ۱۴۰۰ش نشان‌دهنده ۹ میلیارد دلار صادرات و ۱ میلیارد دلار واردات از مرز عراق بوده که سهم مردم محلی از آن اندک است؛ اما ارقام مربوط به تجارت غیررسمی یا قاچاق بسیار بالاتر و قابل توجه است. ارزش سالانه قاچاق کالایی مانند سیگار تا رسیدن به بازار تهران در سال ۱۴۰۱ش حدود ۹۸۵.۵ میلیارد تومان برآورد شده است. با وجود گردش مالی عظیم، سهم کولبران که دستمزدی معادل کارگر روزمزد دریافت می‌کنند، حدود ۵درصد از کل این رقم است. حتی در مورد کالایی مانند گردو نیز ارزش سالانه قاچاق حدود ۹۰ میلیارد تومان در این سال گزارش شده است.

زنجیره کولبری به‌صورت سازمان‌دهی‌شده و در قالب گروه‌های ۵۰ تا ۱۰۰ نفره زیر نظر مدیران گروه‌ها فعالیت می‌کند. این مدیران گروه‌ها ذی‌نفعان اصلی هستند. سود این کار به‌حدی است که توقیف خودروهای گران‌قیمت توسط مرزبانی، به‌عنوان بخشی از هزینه‌های کار و نه یک زیان جدی، تلقی می‌شود. علاوه بر آن، مشاغل وابسته مانند اجاره قاطر نیز در این اقتصاد غیررسمی رونق دارد.

کارشناسان و بازاریان معتقدند که کولبری و قاچاق، زنجیره‌ای از مشاغل به هم پیوسته را ایجاد کرده که کمترین سود آن به کولبر می‌رسد و سود اصلی به جیب قاچاقچیان اصلی و دلالان بزرگ می‌رود. به همین دلیل، هرگونه اقدام برای برچیدن این پدیده با مقاومت جدی روبه‌رو است؛ زیرا مردم محلی معتقدند کردنشینان چاره‌ای جز مرز ندارند و بستن مرزها تعادل اقتصادی چندین ساله منطقه را بر هم می‌زند.

تجارت و بازرگانی

استان کردستان، علی‌رغم قرار گرفتن در یک منطقه مرزی و مسیر ترانزیتی جنوب به شمال غرب کشور، پیشرفت سیستماتیک قابل توجهی در بخش تجارت و بازرگانی نداشته است و ساختار تجاری آن بیشتر به‌صورت سنتی شکل گرفته است. وجود ۳۰ هزار واحد صنفی عمده‌فروشی و خرده‌فروشی در سطح کردستان، گردش کالا را به‌خوبی انجام می‌دهند. با وجود ضعف در زیرساخت‌های ارتباطی و عدم وجود آزادراه‌ها، بخشی از ترانزیت کالا از کشورهای عراق، سوریه و لبنان از مسیر این استان صورت می‌گیرد.

بازارچه‌های رسمی در مناطق مرزی کردنشین

بازارچه‌های مرزی رسمی مانند سیران‌بند بانه و باشماق مریوان با وجود ثبت تراز مثبت در معاملات، هرگز نتوانسته‌اند از لحاظ حجم معاملات با قاچاق برابری کنند. ضعف مالی، ناآشنایی با امور تخصصی صادرات و واردات و محدودیت‌های اعمال شده پس از رفراندوم اقلیم کردستان عراق از جمله مهم‌ترین موانع بوده‌اند. اعمال سیاست‌های دولت پس از رفراندوم اقلیم کردستان و بسته شدن موقتی مبادی رسمی و غیررسمی، منجر به اعتراضات گسترده در شهرهایی مانند بانه، مریوان، پیرانشهر و سردشت شد. وزارت کشور در آن زمان دلایلی مانند جلوگیری از ورود کالاهای غیرضرور و غیربهداشتی، شفاف‌سازی و قانونمند کردن تجارت، حفظ شان و کرامت انسانی کولبران و کمک به ارتقای درآمد مرزنشینان واقعی را برای ساماندهی اعلام کرد.

کارشناسان معتقدند دولت زمان درستی را برای برخورد قاطع انتخاب نکرده بود؛ زیرا ساختارها و زیرساخت‌های اقتصادی سه استان کردنشین آماده نبودند و نرخ بیکاری در شهرهایی مانند بانه و سنندج بسیار بالا بود. همچنین، دولت هیچ گزینه معیشتی جایگزینی ارائه نکرد. بیش از ۷۱درصد مردم بر این باورند که ظرفیت بازارچه‌های مرزی مغفول مانده است.

کشاورزی

استان کردستان با دارا بودن بیش از یک میلیون هکتار اراضی دیم، به‌عنوان یکی از پیشگامان اصلی دیم‌کاری در ایران شناخته می‌شود. از مجموع زمین‌های زراعی تنها ۱.۶۵درصد آن آبی است. این استان رتبه دوم کشت دیم و رتبه هجدهم کشت آبی کشور را در اختیار دارد و تولیدات سالانه آن شامل ۸۸۵ هزار تن محصول زراعی و ۱۳۰ هزار تن محصول باغی است.

در حوزه تولیدات کشاورزی، کردستان به نماد نوآوری و پایداری تبدیل شده است؛ این استان به‌دلیل تولید گسترده گندم به‌عنوان ستون امنیت غذایی کشور، همواره رتبه اول تا پنجم تولید گندم دیم را کسب می‌کند. در کنار گندم، تولید حبوبات مانند نخود و عدس و دانه‌های روغنی از جمله کلزا، کاملینا و گلرنگ نیز اهمیت بسزایی دارد. همچنین، کردستان با تولید توت‌فرنگی که شاخص‌ترین میوه استان است، رتبه اول کشور را در اختیار دارد و جایگاه قابل توجهی در تولید سیب‌زمینی نیز کسب کرده است. این استان همچنین به‌دنبال ایجاد اقتصاد مکمل و پایدار، به کشت گیاهان علوفه‌ای نظیر ماشک علوفه‌ای برای پایداری کشت گندم و کاهش هزینه‌های دامداران و نیز کشت گیاهان دارویی از جمله موسیر، گشنیز و سیاه‌دانه پرداخته است.

۳۰درصد اشتغال استان کرمانشاه نیز در حوزه کشاورزی است. رییس سازمان جهاد کشاورزی این استان آن را قطب کشاورزی کشور می‌داند.

دامپروری

استان کردستان با ۱.۴ میلیون هکتار مرتع، از موقعیت ممتازی برای دامپروری طبیعی و پرورش انواع دام برخوردار است. این استان حدود ۳درصد از جمعیت دامی کشور را شامل شده و در تولید فرآورده‌های دامی سهم قابل‌توجهی دارد که شامل ۲.۷درصد گوشت قرمز، ۲.۶درصد شیر خام است. بخش دامداری کردستان با بیش از ۷۷۰ واحد مرغداری صنعتی فعال است که کردستان را در رتبه چهارم تولید گوشت مرغ کشور قرار داده است.

صنایع‌دستی

کردستان دارای ظرفیت‌های بسیاری در حوزه صنایع‌دستی است؛ به‌طوری که برخی از محصولات آن مانند فرش، گلیم و کلاش یا گیوه شهرت جهانی دارند. مردم این منطقه با استفاده از عناصر طبیعی و دامی منطقه، شاهکارهایی همچون نازک‌کاری چوب، گلیم، کلاش، شال‌بافی، ارغوان‌بافی و کردی‌دوزی را خلق کرده‌اند که در سطح ملی و جهانی ثبت شده‌اند. این محصولات صنایع‌دستی از جمله نازک‌کاری چوب، دست‌بافته‌ها و کلاش به خارج از کشور، به‌ویژه اقلیم کردستان عراق، صادر می‌شود.

صنایع دستی مهم استان کرمانشاه شامل گیوه‌بافی، فلزکاری از جمله چاقوسازی، سازهای سنتی از جمله تنبور، سراجی سنتی شامل چرم، گلیم‌بافی، ارغوان‌بافی شامل سبدبافی، جاجیم‌بافی، موج‌بافی، نساجی سنتی، قلم‌زنی، نقره‌کاری، مسگری، زرگری، نمدمالی، سفالگری، لباس محلی کرمانشاهی و چیغ‌بافی یا چیت‌بافی می‌شود. این صنایع نقش مهمی در اقتصاد کرمانشاه دارند و سالانه حدود ۴۰ میلیون دلار صنایع‌دستی از کرمانشاه صادر می‌شود.

مهم‌ترین صنایع‌دستی استان ایلام نیز سیاه‌چادر، جاجیم، گلیم، نمد، قالی، گیوه و لوازم چوبی است. پولک‌دوزی و نوعی قلاب‌دوزی هم در شهرهای مهاباد و بوکان استان آذربایجان‌غربی رواج دارد.

اقتصاد اقلیم کردستان عراق

اقتصاد اقلیم کردستان اغلب بر درآمدهای نفتی استوار است و بخش‌های کشاورزی، دامداری و گردشگری نیز منابع مهم بعدی هستند. اقلیم کردستان از رشد اقتصادی ثابت و بالایی برخوردار بوده است. تولید نفت اقلیم به‌سرعت رشد کرده و به یک میلیون بشکه در روز رسیده است. اقلیم کردستان عراق با عقد قراردادهای اکتشاف و فروش بین‌المللی نفت، عملاً مستقل از بغداد عمل کرده و در پی استقلال اقتصادی است.

کردستان عراق دارای زمین‌های حاصلخیز و آب فراوان برای کشاورزی است و در مقایسه با کشورهای خاورمیانه وضعیت بهتری دارد. گردشگری نیز به‌ویژه با جذب افراد زیادی از مناطق کردنشین ایران، یک منبع مهم محسوب می‌شود و ۱۷درصد از کل بودجه عراق به اقلیم کردستان اختصاص دارد.

اقتصاد مناطق کردنشین سوریه

منطقه تحت کنترل کردهای سوریه از لحاظ منابع نفتی و کشاورزی بسیار غنی است؛ اما بهره‌وری از این منابع حیاتی به‌دلیل خشکسالی، درگیری‌ها و محدودیت‌های آبی ترکیه، رو به کاهش است. ۹۲درصد درآمد آنها در این منطقه از طریق فروش نفت خام به اقلیم کردستان عراق و همچنین به مناطق تحت کنترل دولت مرکزی سوریه تأمین می‌شود. ترکیه با احداث دیوار مرزی، منطقه را محاصره اقتصادی کرده و از هرگونه مراوده جلوگیری می‌کند. اختلافات سیاسی با دولت اقلیم کردستان عراق موجب شده است که گذرگاه‌های مرزی اغلب بسته شده و مبادلات اقتصادی کاهش یابد. ترکیه منابع نفتی، انرژی و زیرساخت‌های حیاتی را هدف حملات هوایی قرار می‌دهد و آن را توجیه می‌کند؛ زیرا منابع نفتی را منبع تأمین مالی دست‌نشانده‌های پ.ک.ک می‌داند. این حملات میلیاردها دلار خسارت به بار آورده و با توجه به محدودیت دسترسی به کمک‌های بین‌المللی، بازسازی زیرساخت‌ها دشوار است.

نقش کردها در حوادث سیاسی-‌اجتماعی ایران

انقلاب مشروطه

مشروطیت در میان کردهای عثمانی به محملی برای ملی‌گرایی کُردی تبدیل شده بود؛ زیرا آن‌ها دولت عثمانی را بیگانه و غاصب می‌دانستند. در ایران، حکومت قاجار سرکوب مستقیمی علیه کردها اعمال نکرده بود و از طرفی هم کردها هویت ملی خود را ریشه در ایرانی بودن‌شان می‌دانستند و حکومت قاجار را حکومت قانونی ایران می‌پنداشتند. بنابراین، در ابتدا با مشروطه مخالفت کردند. این مخالفت نه از سر جدایی‌خواهی، بلکه از سر وفاداری به تمامیت ارضی ایران از طریق وفاداری به شاه مستقر بود. پس از تبیین نظری مشروطیت توسط علمای مشروطه‌خواه، جامعه کرد متوجه شد که حکومت مشروطه تضادی با ایرانیت آن‌ها ندارد. در این مرحله، آن‌ها نه‌تنها با مشروطه سازگار شدند، بلکه هرگز از آن به‌عنوان حربه‌ای برای ملی‌گرایی قومی، برخلاف کردهای عثمانی استفاده نکردند. روحانیون کرد مانند محمد مردوخ در سنندج و بازاریان، نقش روشنفکران را ایفا کردند و اولین انجمن‌ها مانند انجمن صداقت در سنندج و انجمن‌هایی در سقز و مهاباد را برای تبیین هماهنگی مشروطیت با اسلام و اجرای اصلاحات تشکیل دادند. مخالفان مشروطه در کردستان، اغلب اشراف محلی و رؤسای عشایری بودند که منافع خود را در خطر می‌دیدند.

در دوره استبداد صغیر پس از به توپ بستن مجلس، کردستان و کرمانشاه به دفاع از مشروطیت برخاستند. برجسته‌ترین چهره، مجاهد کرمانشاهی، یارمحمدخان بود.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران

هسته‌های اولیه مبارزۀ کردها با رژیم پهلوی از سال ۱۳۵۵ش شکل گرفت که بنیان‌گذاران سازمان پیشمرگان مسلمان کرد نیز در میان آن‌ها بودند. فعالیت اصلی این گروه‌ها، رساندن خود به شهرهایی مانند قم و تهران، تهیه اعلامیه‌های امام خمینی، تکثیر شبانه آن‌ها و توزیع در تجمعات مردمی بود. این فعالیت‌ها منجر به درگیری با ژاندارمری و حتی خلع سلاح یک پاسگاه در سنندج توسط مردم شد. یکی از نکات برجسته، برپایی نماز جماعت در وسط خیابان‌ها در هنگام طولانی شدن تظاهرات بود. مردم از روستاهای اطراف برای پیوستن به تظاهرات خود را به شهرها می‌رساندند. روزنامه کیهان در ۹ آبان ۱۳۵۷ش، آمار تظاهرات سنندج را ۵۰ هزار نفر اعلام کرد و به حضور گسترده زنان در آن اذعان داشت. مردم بانه در ۱۶ دی‌ماه ۱۳۵۷ش مجسمه شاه را در میدان اصلی شهر به پایین کشیدند. ماموستاها نقشی بسیار پررنگ در هدایت و راهبری تظاهرات داشتند. بسیاری از این ماموستاها پس از پیروزی انقلاب به‌دلیل حمایت از نظام، توسط گروه‌های ضدانقلاب ترور و شهید شدند. خیرالله مومنی اهل سریش‌آباد به‌عنوان اولین شهید انقلاب در کردستان معرفی شده است.

جریانات ضد انقلاب و دفاع مقدس

در پی پیروزی انقلاب اسلامی، مناطق مرزی ایران، به‌ویژه در غرب و شمال غرب، به‌دلیل هم‌جواری با عراق، به عرصه‌ فعالیت جریانات ضدانقلاب داخلی و خارجی تبدیل شدند. حزب بعث عراق با تجهیز این عناصر، به بی‌ثباتی در این مناطق دامن می‌زد. در واکنش به این تهدیدات، مردم مناطق کردنشین به‌شکلی خودجوش به مقابله پرداخته و اقدام به تأسیس گروه‌های انقلابی کردند که شاخص‌ترین آن‌ها سازمان «پیشمرگان کُرد مسلمان» بود. این سازمان در سال ۱۳۵۸ش در کرمانشاه، با محوریت شخصیت‌هایی چون شهید محمد بروجردی و نیروهای انقلابی بومی، بنیان نهاده شد.

اگرچه هدف اولیه تأسیس این سازمان، مقابله با گروه‌های ضدانقلاب و تثبیت امنیت در استان کردستان بود، اما با آغاز جنگ تحمیلی در سال ۱۳۵۹ش، مأموریت آن تعمیق یافت و نقشی حیاتی در عملیات‌های دفاع مقدس ایفا کرد. این نقش‌آفرینی و فداکاری منحصربه‌فرد که اغلب با هزینه‌های سنگین شخصی و انتقام‌جویی از خانواده‌های آنان همراه بود، مورد تقدیر مکرر رهبران انقلاب، امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای، قرار گرفت. آمار بالای ایثارگری استان کردستان که شامل حدود ۵۴۰۰ شهید است، سندی دال بر نقش محوری این قوم در دفاع از تمامیت ارضی و هویت ملی ایران پس از انقلاب است.

هم‌گرایی ملی کردها

کارشناسان معتقدند که اتهام تجزیه‌طلبی به کردها به‌معنای واقعی ثابت نشده است و این موضوع را متفاوت از خودمختاری داخلی آنها توصیف می‌کنند. شواهد تاریخی نشان می‌دهد کردها در طول تاریخ، همواره با دولت‌های ملی و منسجم ایرانی همکار و همگام بوده و یکی از ارکان اصلی نظامی و سیاسی ایران بوده‌اند. آنها بر این نظرند که کردستان ایران اگر آباد شود، نه‌تنها نگاه کردهای ایران به بیرون قطع می‌شود، بلکه باعث می‌شود کردهای کشورهای همسایه نیز به ایران متمایل شوند. کردها را نه یک تهدید تجزیه‌طلب، بلکه بهترین سد در برابر هجوم بیگانگان برای کیان ایران می‌دانند. کردها بزرگترین حامی جغرافیای امروزی ایران در برابر تقابل‌های منطقه‌ای هستند.

آثار تولید شده در مورد قوم کرد

کتاب

از جمله کتاب‌های نوشته شده در مورد قوم کرد عبارتند از:

• کتاب «گنجینه اقوام ایران: قوم کرد» از محسن رستمی و مژگان توفیقیان در سال 1397ش که به بررسی آداب و رسوم، فرهنگ و جاذبه‌های نواحی کردنشین ایران می‌پردازد.
• کتاب «عصرهای کریسکان» از کیانوش گلزار راغب در سال 1399ش، حکایت ایستادگی مردم کُرد در برابر گروهک‌های ضدانقلاب و ارتش بعث است که رهبر ایران، آیت‌الله خامنه‌ای، بر آن تقریظ نوشته است.
• کتاب «تاریخ کرد و کردستان» از صدیق صفی‌زاده در سال 1378ش در باب تاریخ و گذشته قوم کرد از قدیم‌ترین ایام تا عصر حاضر نوشته شده است.
• کتاب «قوم کرد» از جعفر یوسفی به هویت و فرهنگ قوم کرد و جایگاه ادبیات آنها پرداخته است.
• کتاب «مردم‌شناسی اقوام و مذاهب کردستان» سفرنامه‌‌ای از جوزپه کامپانیله، کشیش مسیحی ایتالیایی دربارۀ منطقۀ کردستان است که شامل رویدادهای تاریخی، آداب و رسوم، عقاید دینی و جغرافیای کردستان قرن نوزدهم است.
• کتاب «کردها و خاستگاه آنها» از گارنیک اساطوریان با ترجمه صنعان صدیقی با استفاده از شواهد تاریخی، زبانی و فرهنگی، به بررسی ریشه‌ها، هویت قوم کرد می‌پردازد.
• کتاب «تحقیقی تاریخی درباره کرد و کردستان» در دو جلد از محمدامین زکی و ترجمه حبیب‌الله تابانی که به منشا و تاریخ قوم کرد می‌پردازد.
• کتاب «قومیت‌گرایی کرد» از نادر انتصار با ترجمه عبدالله عبدالله‌زاده بر پیشینه تاریخی قومیت‌گرایی کردها، پیامدهای سیاسی، اجتماعی و قانونی آن اشاره کرده است.
• کتاب «تاریخ کرد و کردستان و توابع یا تاریخ مردوخ» نوشته محمد مردوخ کردستانی از دیگر کتب درباره تاریخ کرد نوشته شده است.

فیلم و سریال

نام اثر	سال تولید	کارگردان	موضوع اصلی	زاویه نگاه برجسته
سریال سوران	۱۴۰۲ش	سروش محمدزاده	اقتباس آزاد از کتاب «عصرهای کریسکان»؛ روایت زندگی امیر سعیدزاده و مقاومت مردم کُرد در برابر گروه‌های جدایی‌طلب در دهه 1350ش و سال‌های ابتدایی انقلاب.	نمایش وطن‌پرستی مردم کُرد و نپیوستن آن‌ها به فرقه‌های جدایی‌طلب.
فیلم غریب	۱۴۰۱ش	محمدحسین لطیفی	روایت بخشی از فرماندهی شهید محمد بروجردی در غائله کردستان پیش از جنگ.	نمایش شرایط سخت و خونین منطقه، اعتماد شهید بروجردی به مردم کُرد و تشکیل پیشمرگان کُرد مسلمان.
فیلم اتاقک گلی	۱۴۰۱ش	محمد عسگری	روایت واقعی از عملیات مرصاد در سال 1367ش و حملات وحشیانه منافقین به مردم بی‌گناه روستاهای کُردستان.	مقاومت یک خانواده کُرد در برابر منافقین؛ نمایش مفاهیمی چون همیاری، ایثار، شجاعت و مصائب مردم کُرد در جنگ.
فیلم درخت گردو	۱۳۹۸ش	محمدحسین مهدویان	بر اساس داستان واقعی زندگی قادر مولان‌پور، از بازماندگان فاجعه بمباران شیمیایی سردشت سال ۱۳۶۶ش و پیگیری شکایت در دادگاه لاهه.	نمایش ظلم رفته بر مردم مرزنشین کرد و صلابت و ایستادگی قادر مولان‌پور به‌عنوان نماد کُردها.
فیلم ایستاده در غبار	۱۳۹۴ش	محمدحسین مهدویان	مستند-داستانی درباره زندگی حاج احمد متوسلیان، با تأکید بیشتر در نسخه سریالی بر فعالیت‌های او در کردستان و آزادسازی سنندج و مریوان.	نمایش پیچیدگی مناطق غرب در ابتدای انقلاب، همکاری مردم کُرد با مسئولان و مقاومت در برابر دشمن داخلی و خارجی.
فیلم چ	۱۳۹۲ش	ابراهیم حاتمی‌کیا	روایت دو روز از زندگی شهید مصطفی چمران در پاوه کردستان	تأکید بر گفت‌وگو، اتحاد ملی و اهمیت مردم کُردستان در برقراری امنیت کشور.
فیلم اشک سرما	۱۳۸۲ش	عزیزالله حمیدنژاد	داستان یک سرباز و یک دختر کُرد مأمور به ترور در کوهستان برفی مرزی.	نگاهی انسانی به جنگ

مستند

مستند پیشمرگان به کارگردانی محسن هادی به بررسی تاریخ منطقه کردستان در سه دوره قاجار، پهلوی و اوایل پیروزی انقلاب اسلامی ایران می‌پردازد. مستند «قوم کرد؛ یک نگاه» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی جابر مطهری‌زاده، پژوهشی مستندگونه و تحلیلی درباره تاریخ، فرهنگ، زبان، آیین‌ها و سبک زندگی قوم کُرد است.

مشاهیر قوم کرد

عرصه دینی و نظامی

ملا عبدالله باشماق؛ یکی از چهره‌های شاخص در حوزه علوم دینی و فلسفی استان کردستان و عالمی بزرگ توصیف شده است. او در زمینه ترویج دین اسلام و علم‌آموزی تلاش بسیار و موفقیت‌های فراوانی کسب کرده است؛ به‌گونه‌ای که کنگره‌ای برای بزرگداشت او در دهگلان کردستان با محورهای خاندان و سلسله نسبی، سلوک عبادی و اخلاقی، سیره علمی، آرا و نظرات و خدمات فرهنگی و مذهبی او در سال 1402ش برگزار شد.

صلاح‌الدین‌ ایوبی‌؛ فرمانروایی کردتبار و بنیان‌گذار سلسله ایوبیان بود که در قرن 12م بر مصر، سوریه و عراق فرمان‌روایی می‌کرد. او به‌عنوان فرمانده برجسته مسلمانان در جنگ‌های صلیبی شناخته می‌شود. صلاح‌الدین تحصیلات جامعی در علوم دینی، حساب و فلسفه داشت و کار خود را در دربار اتابک زنگی در شامات آغاز کرد.

مصطفی سلطانی معروف به هیتلر سابق؛ متولد ۱۳۲۰ش در آذربایجان غربی که نام خود را به مصطفی تغییر داد. او به چریکی کارآزموده معروف بود و با وجود جانبازی ۷۰درصد، تا آخرین لحظه به مبارزه ادامه داد. وی در طول ۴۰ سال مبارزه، ضربات مهلکی به ضدانقلاب در مناطق ارومیه و سلماس وارد کرد و خود را «سلمان کردی» می‌نامید.

کیکاوس پیری؛ فرمانده‌ای پیشگام که در سال ۱۳۶۴ش در کمین ضدانقلاب به شهادت رسید. از نمادهای شجاعت او، مقاومت یک‌تنه به‌همراه یک سرباز در پایگاه روستای ژنین در برابر ۸۰ نیروی ضدانقلاب بود که مانع سقوط پایگاه شد.

علی سلیمان‌پور؛ متولد ۱۳۲۴ش در بانه، از اولین اعضای سازمان پیشمرگان کرد و فرمانده گردان حضرت رسول سپاه بانه بود. او به شجاعت، مهارت در جنگ‌های چریکی و خواندن نماز اول وقت در سخت‌ترین درگیری‌ها شهرت داشت. در سال ۱۳۶۴ش در حین گشت‌زنی در نزدیکی روستای سالوک در کمین ضدانقلاب به شهادت رسید و پیکرش توسط آنان مثله شد.

جلال بارنامه؛ از انقلابیون کُرد شناخته‌شده و از دوستان حاج احمد متوسلیان که در تأسیس سازمان پیشمرگان مسلمان کرد نقش داشت. او به‌خاطر اینکه هرگز اسلحه‌اش را به ضدانقلاب نداد، مشهور بود. جلال حتی پس از بازنشستگی به‌صورت داوطلبانه فعال بود و سرانجام توسط ضدانقلاب ترور شد و به شهادت رسید.

عرصه علمی

مظفر پرتوماه؛ یکی از نخستین اساتید ایرانی فیزیک هسته‌ای که شخصیتی علمی و مذهبی داشت، پس از اخذ دکترای فیزیک هسته‌ای در ناسا مشغول به کار شد. او همزمان با تحصیل، در انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا نیز فعالیت داشت. در سال ۱۳۵۷ش به ایران بازگشت و سمت‌های دولتی، از جمله مشاور عالی علمی رئیس‌جمهور وقت را بر عهده گرفت. پس از استعفا و بازگشت به آمریکا، به‌دلیل همکاری‌ با دولت ایران، از بازگشت به ناسا منع شد. سپس رشته خود را تغییر داد و با اخذ فوق‌دکترای تخصصی فیزیک پزشکی، در موسسه‌ای وابسته به ناسا در زمینه درمان سرطان مشغول به کار شد و دستگاهی را نیز در این زمینه اختراع کرد. پرتوماه، علاوه بر موفقیت‌های علمی، به‌عنوان یک شخصیت برجسته اسلامی همواره به هویت مسلمان بودن خود افتخار می‌کرد. وی در سال ۱۳۸۴ش درگذشت.

عرصه شعر و نویسندگی

شاعران‌ برجسته‌‌ای مانند مولوی‌ کرد، نالی، مستوره‌ اردلان، امیرنظام‌ گروس، فاضل‌ گروسی، محمد مردوخ‌ و نویسندگانی همانند هژار، هیمن، محمد قاضی‌ و عبدالکریم‌ مدرس از مفاخر کرد و کردستان به شمار می‌آیند.

عرصه موسیقی

در عرصه موسیقی کردی می توان از افرادی نامدار همانند سید علی‌اصغر کردستانی، ناصر رزازی، حسن زیرک، محمد ماملی، شهرام ناظری، هولیا افشار، الیشان، اسعد رزازی، جمشید عندلیبی، علی البرزی، درویش خراباتی، منوچهر طاهرزاده، حمیدرضا خجندی، حسین شریفی، مجتبی میرزاده، مظهر خالقی، بیژن کامکار، علی‌اکبر مرادی، عبدالله شریعتی، برات‌علی نورانی، علی‌دوست فلاحتی، قادر عبدالله‌زاده و حسن زیرک نام برد.

تاثیر مدرنیته بر کردها

طی نزدیک به یک قرن اخیر، جامعه شهری و روستایی کردستان تغییرات عمیق و گسترده‌ای را تجربه کرده که زیست‌جهان فرد کرد را دگرگون ساخته است. این دگرگونی در فرایند دائمی سنت‌زدایی و سنت‌سازی ریشه دارد؛ جایی که نسل اول تلاش کمی برای حفظ ارزش‌های سنتی چون پوشاک و موسیقی محلی دارد، در حالی که نسل جوان سازگاری زیادی با عناصر مدرن نظیر تحصیلات نوین، رسانه‌ها و مظاهر شهری مبتنی بر مصرف و رفاه نشان می‌دهد. این تغییرات منجر به امروزی شدن کردها شده و در حوزه‌های مختلف فرهنگی و قومی مانند پوشاک، هنر و نمادها، سنت‌های نوین ایجاد شده و سنت‌های قدیمی مدرن شده‌اند.

ورود عناصر نوسازی، به‌ویژه از طریق راه‌های ارتباطی و افزایش سواد، موجب تسریع تغییرات اجتماعی و گرایش روستاییان به زندگی مصرفی شهری شده و بر سبک زندگی، معماری و لوازم خانه تأثیر گذاشته است. با این حال، بیشترین و عمیق‌ترین تغییرات در حوزه خانواده و ارزش‌های مرتبط با آن متمرکز شده است؛ از جمله تضعیف مردسالاری، گرایش به برابری در روابط، بهبود وضع زنان و کودکان و کاهش خشونت و تبعیض جنسیتی. الگوهای سنتی ازدواج، به‌ویژه ازدواج‌های اجباری و فامیلی، کاهش چشمگیری یافته و مراسم ازدواج به کلی شهری شده‌اند. این تحولات در میان نسل دوم و به‌ویژه نسل سوم بیشتر است.

همزمان، این تغییرات بر اقتدار نهادهای مذهبی سنتی نیز اثر گذاشته است. شیوخ فرقه‌های نقش‌بندی از جمله زنبلی، گسگسک، شیخ برهان و جرا و قرب شیخ طه هنوز میان نسل اولی‌ها دارای نفوذ و ارادت خاصی هستند و خانقاه‌های‌شان آباد است؛ اما جایگاه گذشته را از دست داده‌اند. نسل دوم و به‌خصوص نسل سوم ارادت چندانی به شیوخ و حتی روحانیون ندارند. به‌طور سنتی دو گروه سلوک وجود داشته است؛ صوفی‌ها که ارادتمند خانقاه‌های شیخ برهان و گسگسک هستند و دراویش که ارادتمند خانقاه شیوخ زنبلی هستند. امروزه از شدت مراسم دراویش و حلقه ذکر صوفیان کاسته شده، اما برای نسل اولی‌ها خانقاه مکانی مقدس باقی مانده و در مواقع مشکلات، از شیوخ استمداد معنوی می‌طلبند. شیوخ از ملاکان متمول منطقه بودند و املاک چندین روستا را در اختیار داشتند و مریدان در فصل پاییز هدایای زکات را برای آن‌ها جمع‌آوری می‌کردند.

کُرد در ادبیات فارسی

واژه کُرد، همچون سایر واژگان کهن ایرانی، در ادبیات و زبان فارسی به‌کار رفته و شاعران و ادیبان از آن، بهره برده‌اند:

سعدی

چو سیلاب خواب آمد و هر دو برد

چه بر تخت سلطان چه بر دشت کرد

فردوسی

سپاهش ز رومی و از فارسی

ز بحرین و از کرد و از قادسی

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «آداب و رسوم کردها»، وب‌سایت دوراونتاش، تاریخ بازدید: 1 آبان 1404ش.
• «آداب و رسوم مردم کردستان در ماه محرم»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 23 تیر 1403ش.
• «آداب و رسوم و مراسم محرم در کردستان»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 31 تیر 1402ش.
• «آداب و رسوم و فرهنگ بومی استان کردستان»، وب‌سایت دانشچی، تاریخ بازدید: 2 آبان 1404ش.
• «آذربایجان غربی؛ مهد صنایع دستی ایران»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 14 فروردین 1389ش.
• «آيين‌ها و آداب و رسوم مردم كردستان در عيد سعيد قربان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1399ش.
• «آیین‌های عید فطر در کردستان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 22 فروردین 1403ش.
• «آیین و رسوم کردها در ماه رمضان»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 17 اردیبهشت 1399ش.
• ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، دار بیروت، ۱۳۸۵ق.
• «اتمام پژوهش مردم‌نگاري مراسم سمنو‌پزان در کردستان»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1388ش.
• احمدرش، رشید و توحیدیان، یاسمن، «مذهب و مدرنيته در كردستان تحلیلی جامعه‌شناختی اثرگذاری عناصر مدرن بر ارزش‌های مذهبی در جامعه روستايی موكريان»، پژوهش‌های روستايی، دورۀ 4 شمارۀ 3 ، پاييز 1392ش.
• احمدی، حمید، قومیت و قوم‌گرایی در ایران، تهران، نی، ۱۳۷۸ش.
• احمدی‌فر، رشید، «مدرنیته و تغییرات خانوادۀ روستایی در کردستان (مورد مطالعه: جامعة روستایی موکریان)»، توسعه محلی (روستایی-شهری)، دورۀ دوازدهم، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1399ش.

• «اردیبهشت، ماه آغاز برداشت توت فرنگی در کردستان»، وب‌سایت سروبان، تاریخ بازدید: 18 آبان 1404ش.
• افشار سیستانی، ایرج، تاریخ تمدن اقوام آریایی، تهران، نگارستان، ۱۳۸۷ش.
• «اقتصاد مناطق تحت کنترل کردهای سوریه»، خبرگزاری کردپرس، تاریخ درج مطلب: 17 بهمن 1402ش.
• ایگلتون، ویلیام جونیر، جمهوری ۱۹۴۶ کردستان، ترجمة سید محمد صمدی، تهران، مادیار، ۱۴۰۰ش.
• «این چهار «کُرد» قهرمان شهید»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1401ش.
• «ایران‌گردی/ کردستان مهد رسوم و آئین‌های سنتی»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1392ش.
• «با غذا‌های سنتی استان کردستان آشنا شوید+ تصاویر»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1399ش.
• بدلیسی، شرف‌الدین، شرفنامه، به‌تحقیق محمد عباسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۳ش.
• «بررسی مردم‌شناختی باورهای عامیانه کوردی»، وبلاگ بوکان شانو، تاریخ درج مطلب: 12 خرداد 1397ش.
• برویین‌سن، مارتین‌وان، جامعه‌شناسی مردم کرد، ترجمة ابراهیم یونسی، تهران، پانیذ، ۱۳۷۸ش.
• بهتویی، مرتضی، کرد و پراکندگی او در گستره ایران‌زمین، تهران، حیدر بهتویی، ۱۳۷۷ش.
• «بی‌مهری به توانمندی‌های اقتصادی کردستان»، وب‌سایت دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 12 اسفند 1396ش.
• «پیشمرگان»، وب‌سایت شبکه مستند، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «تاریخچه قوم کرد»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: ۱۲ اسفند ۱۳۹۳ش.
• «تاریخ کرد و کردستان»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «تحقیقی تاریخی درباره کرد و کردستان»، وب‌سایت کتابخانه دیجیتال میرداماد، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• تنکاوی، شقایق، «رقص کردی، رقصی حماسی دست در دست هم»، وب‌سایت کاسپین تریپ، تاریخ بازدید: 3 آبان 1404ش.
• «جشن «پیر شالیار اورمان» در کردستان»، وب‌سایت رادیو نوروز، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1400ش.
• حاتمی، محمدرضا و سانیار، میکائیل، «همه‌پرسی اقلیم کردستان؛ منابع و تنگناهای تشکیل دولت مستقل»، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال بیستم، شماره دوم، تابستان 1396ش.
• حجتی، ستاره، «کردستان در پیچ و خم توسعه»، وب‌سایت پیام ما، تاریخ درج مطلب: 25 مهر 1401ش.
• «خشونت علیه کردستان و نقش ایران»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 6 آبان 1404ش.
• «درگذشت "صلاح الدین ایوبی" (589ق)»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 4 آبان 1404ش.
• «در مورد اقلیم کردستان در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، ویکی‌تابناک، تاریخ بازدید: 24 آبان 1404ش.
• دهقانی، فرید، «بررسی وضعیت بخش کشاورزی، صنعت و معدن استان کردستان»، مطالعات زیربنایی، شماره مسلسل 7508، مهر 1384ش.
• دینوری، ابوحنیفه، اخبار الطوال، ترجمة صادق نشأت، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
• زارعی، مهدی، «کرمانشاه؛ پرجمعیت‌ترین شهر کردنشین ایران»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: ۴ فروردین ۱۳۹۱ش.
• «زبان در اقلیم کردستان عراق»، وب‌سایت دانشنامه ملل، تاریخ آخرین ویرایش مطلب: 23 می 2025م.
• «زبان کردی»، و‌ب‌سایت ویژن لکس، تاریخ بازدید: 24 آبان 1404ش.
• رامیدی‌نیا، مهرداد، «میرمیرین یا میر نوروزی در کُردستان»، پایگاه خبری‌تحلیلی هاژه، تاریخ درج مطلب: 4 فروردین 1396ش.
• «رقص کردی؛ رسمی به قدمت تاریخ کرد‌ها»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1398ش.
• «روایتی از نقش کردستان در پیروزی انقلاب»، مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 20 بهمن 1400ش.
• رهبری، عباس و اردلانی، مژده، «موسیقی سنتی کردی (مطالعه موردی مقام‌های کردی)»، مطالعات تاریخ و تمدن ایران و اسلام، دوره 4، شماره 3، پاییز 1400ش.
• «ساختار اجتماعی اقلیم کردستان عراق»، وب‌سایت دانشنامه ملل، تاریخ آخرین ویرایش: 23 می 2025م.
• ستوده، منوچهر، نامنامهٔ ایلات و عشایر و طوائف، تهران، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۲۰۰۶م.
• سعدی، بوستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۰ش.
• سعیدیان، عبدالحسین، سرزمین ومردم ایران، تهران، علم و زندگی، ۱۳۷۷ش.
• سیسیل جی، ادموندز، کردها، ترک‌ها، عرب‌ها، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران، روزبهان، ۱۳۶۷ش.
• شاه اویسی، حسین، «پراکندگی کردان ایران»، خبرتولز، تاریخ بارگذاری: ۲۱ دی ۱۳۹۰ش.
• «صنایع دستی ایلام»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان ایلام، تاریخ بازدید: 18 آبان 1404ش.
• «صنایع دستی کردستان آمیخته‌ای از عشق و هنر»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1402ش.
• «صنایع دستی میراثی ارزشمند از کرمانشاهیان با اصالت»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1402ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۰ش.
• غلامی، احمد و احمدرش، رشید، «مدرنیته و هویت قومی-فرهنگی در کردستان (تحلیل جامعه‌شناختی اثرگذاری عناصر مدرن بر نحوه نگرش به نمادهای هویت قومی- فرهنگی به شیوه نظریه زمینه‌ای)»، همایش قومیت و فرهنگ ایران اسلامی، 1392ش.
• «غذاهای محلی استان ایلام»، وب‌سایت ایلام امروز، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1397ش.
• «غذاهای محلی کرمانشاه که باید حتما امتحان کنید»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1403ش.
• فردوسی، شاهنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۰ش.
• ««قوم کرد» در یک کتاب گردهم آمدند»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1392ش.
• «قوم کرد؛ یک نگاه»، وب‌سایت عصر تی‌وی، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «کتاب عصرهای کریسکان ایستادگی کُردها در برابر گروهک‌های ضدانقلاب را حکایت می‌کند»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 18 اسفند 1399ش.
• «کردی، زبان زنده و کهن»، رادیو نوروز، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1400ش.
• «کرمانشاه قطب کشاورزی کشور؛ ۴ کشاورز استان به عنوان نمونه ملی انتخاب شدند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 14 مرداد 1404ش.
• «قومیت‌گرایی کرد»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «معرفی کتاب، تاریخ کرد و کردستان و توابع یا تاریخ مردوخ»، وب‌سایت کتابخانه مجازی ادبیات، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «معرفی کتاب کردها و خاستگاه آنها»، وب‌سایت ایران‌کتاب، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «کردها در سوریه»، وب‌سایت دانشنامه ملل، تاریخ آخرین ویرایش: 22 اوت 2024م.
• «کُردها؛ معتقد و پایبند و استوار و پیشقدم در دفاع آسیب‌های از استقلال و ملیت ایران زمین»، وب‌سایت بی‌تاوان (مرکز بررسی و اطلاع‎رسانی ناشی از تروریسم در استان آذربایجان‌غربی، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1400ش.
• کردی شاماران، افسانه، «فرهنگ ادبیات عامه و فولکلور کردی»، موسسه آموزش و تحقیقات جهانگردی طبیعت، تاریخ بازدید: 1 آبان 1404ش.
• پروانه، نادر، «کرمانشاه و کردستان در مشروطیت»، وب‌سایت موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1400ش.
• کشاورز، کریم، تاریخ ماد دیاکونوف، تهران، بنگاه، ۱۳۴۵ش.
• «کنگره بزرگداشت «ماموستا ملا عبدالله باشماق» در دهگلان برگزار می‌شود»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1402ش.
• گیلانی، نجم‌الدین و دلپاک، بهرام، «بازماندۀ آیین‌ها و جشن‌های دوران کهن در هورامان و کردستان»، مطالعات تاریخ فرهنگی، سال 13، شماره 50، زمستان 1400ش.
• محمدی، آیت، سیری در تاریخ سیاسی کرد و کردهای قم، قم، پرسمان، ۱۳۸۲ش.
• محمدی‌سیف، معصومه و یارمحمد توسکی، مریم، «پوشاک سنتی زنان قوم کرد ایلام»، فرهنگ مردم ایران، شماره 48 و 49، بهار وتابستان 1396ش.
• مرادی، شیرین، «کردستان روی ریل جهش کشاورزی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 6 جولای 2025م.
• «مراسم تشییع در استان کردستان (آیین مرگ در فرهنگ و مذهب کُردی)»، وب‌سایت رفتگان، تاریخ درج مطلب: 18 تیر 1404ش.
• «مراسم عروسی قوم کرد»، وب‌سایت موسسه آموزش و تحقیقات جهانگردی طبیعت، تاریخ بازدید: 2 آبان 1404ش.
• «مردم کردستان؛ مطالبه‌گر اشتغال و توسعه، رضایتمند از گازرسانی»، وب‌سایت ایران‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 15 آبان 1404ش.
• مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹ش.
• مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
• «معرفی و دانلود کتاب گنجینه اقوام ایران: قوم کرد»، وب‌سایت کتابراه، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• «معرفی و دانلود کتاب مردم‌شناسی اقوام و مذاهب کردستان: سفرنامه‌ پدر جوزپه کامپانیله از کردستان قرن نوزدهم»، وب‌سایت کتابراه، تاریخ بازدید: 11 آبان 1404ش.
• معین، محمد، برهان قاطع، تهران، امیرکبیر، ۱۳۹۳ش.
• معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، بهزاد، دبیر، ۱۳۹۰ش.
• «مغز ناسای ایران را بیشتر بشناسید»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1399ش.
• «مقام‌های‌ آوازی کردها/ مقایسه شنیداری و بصری گونه‌های آوازی کردستان، کرمانشاه و دیگر مناطق غرب کشور»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1398ش.
• میرنیا، علی، ایل‌ها و طایفه‌های عشایری کرد ایران، تهران، نسل دانش، ۱۳۶۸ش.
• مینورسکی، ولادیمیرفئودودوویچ، کردها نوادگان مادها، تهران، ژیار، ۱۳۸۲ش.
• «نگاهی به وضعیت موسیقی کردی (قسمت اول)»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 11 خرداد 1385ش.
• نیکیتین، واسیلی، کرد و کردستان، ترجمه محمد قاضی، تهران، درایت، ۱۳۶۳ش.
• «ویژگی‌های رفتاری قوم کرد»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1399ش.
• «10 تن از مفاخر و مشاهیر کردها»، خبرگزاری تقریب، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1398ش.
• Britanica, 2004.
• Encyclopedia of Islam, New edition, Vol v, "kurd, Kurdistan"
• Kar-namag I Ardasir I pabagan, Encyclopaedia Iranica.
• Richard Frye, "The Golden age of Persia", Phoneix Press, 1975.
• Strabo, The Geography of strabo, tr, Horace Leonard Jones, London, 1966, vol, VII.
• V. Minorsky, "The Guran", BSOAS, University of London, Vol. 11, No. 1, 1943.
• Wladimir Ivanon, "The Gabrdi dialect spoken by the Zoroastrians of Persia", Published by G. Bardim, 1940.