پیش‌نویس:گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه؛ بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان در شهرستان سلطانیه در زنجان.

گنبد سلطانیه از شاهکارهای معماری ایران و بزرگترین گنبد آجری جهان است که بین سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری در زمان ایلخانیان به دستور سلطان محمد خدابنده (الجایتو) در شهر سلطانیه در نزدیکی زنجان ساخته شد. این بنای هشت‌ضلعی سومین گنبد مرتفع جهان به‌شمار می‌رود و در سال 1384ش، به‌عنوان هفتمین اثر جهانی ایران در یونسکو به ثبت رسیده است. این بنای تاریخی و ارزشمند از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی به‌شمار می‌رود.

معرفی گنبد سلطانیه

نام‌گذاری

اولجایتو (۶۸۰-۷۱۶ق) از فرمانروایان سلسلۀ ایلخانان که پس از مسلمان شدن، سلطان محمد خدابنده نامیده شد، دستور احداث این گنبد را صادر کرد و به‌همین دلیل این بنا، گنبد سلطانیه نامیده شد.

موقعیت جغرافیایی و اهمیت تاریخی

گنبد سلطانیه از باشکوه‌ترین بنا‌های تاریخی جهان است که بر آرامگاه سلطان محمد خدابنده در دورۀ ایلخانی برپا شده است. این گنبد در مرکز شهرستان سلطانیه و در ۳۷ کیلومتری زنجان قرار دارد. گنبد سلطانیه سومین گنبد مرتفع جهان پس از کلیسای سانتاماریا دل فیوره در ایتالیا و مسجد ایاصوفیه در ترکیه است و ارتفاع آن حدود ۴۸ تا ۵۲ متر با قطر دهانۀ حدود ۲۵ متر است.

گنبد سلطانیه در سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ق و در دورۀ حکومت سلطان محمد خدابنده، هشتمین پادشاه سلسله ایلخانان، ساخته شد. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی وزیر ایلخانان، وظیفۀ نظارت بر ساخت این گنبد را بر عهده داشت. معمار این بنای تاریخی سید علیشاه بوده و در مدت ۱۰ سال به همراه ۳۰۰۰ نفر کارگر ساخته شده است.

هدف ساخت

سلطان محمد خدابنده دستور ساخت گنبد سلطانیه را داد تا پیکرهای امام علی و امام حسین را از نجف و کربلا به سلطانیه منتقل کند و این مکان را به یک قطب مذهبی و تجاری تبدیل کند. ولی این انتقال به‌دلیل مخالفت علما، به‌ویژه علامه حلی، انجام نشد.

پس از این مخالفت‌ها، اولجایتو تصمیم گرفت خاک تربت امام علی و امام حسین را به سلطانیه بیاورد و بخشی از بنا را به تربتخانه اختصاص دهد که با کاشی‌کاری‌های نفیس و آیات قرآن مزین شده است. سردابۀ گنبد سلطانیه نیز محل دفن سلطان محمد خدابنده است که دو سال پس از تکمیل بنا در آنجا دفن شد. ورودی سردابه به گونه‌ای طراحی شده که برای عبور باید سر خم کرد که خود نوعی احترام به مردگان است.

معماری گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه به‌صورت یک بنای هشت‌ضلعی با ارتفاع حدود 48.5 تا 52 متر و قطر دهانه 25.5 تا 26 متر است. پلان بنا در طبقات پایین مستطیل‌شکل بوده و در طبقات بالاتر به شکل هشت‌ضلعی درآمده که موجب مقاومت بالا و زیبایی فرمی شده است. این ساختار هشت‌ضلعی و وجود هشت ایوان و هشت مناره، با الهام از «هشت در بهشت» (ابواب البر) است و حدود پنجاه اتاق دارد. مناره‌ها نقش مهندسی در خنثی کردن نیروی رانش گنبد و زلزله دارند.

مصالح اصلی ساختمان آجر بوده و در پوشش بیرونی گنبد از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی به شیوۀ معرق‌کاری استفاده شده است. ملات به‌کار رفته ترکیبی از گچ و مقدار کمی آهک است. گنبد دارای دو پوشش است که بین آنها فاصله‌ای حدود 60 سانتی‌متر قرار دارد و این امر موجب استحکام بنا در برابر زلزله شده و گنبد را سبک‌تر می‌کند.

بنای گنبد سلطانیه شامل سه بخش اصلی است:

1. گنبدخانه: بخش اصلی و مرکزی با گنبد است.
2. تربت‌خانه: محلی که خاک کربلا به کار رفته و با کتیبه‌های قرآنی تزیین شده و محرابی مقرنس‌کاری دارد.
3. سردابه: محل دفن پادشاهان ایلخانی علی‌الخصوص سلطان محمد خدابنده است.

در طراحی معماری رعایت جهت قبله از اصول مهم بوده و بنای گنبد سلطانیه دارای 110 پله است که در حروف ابجد مترادف با نام علی است. برخی معماران طرح گنبد را الهام گرفته از معماری آرامگاه غازان‌خان می‌دانند که خود متاثر از آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی است.

این گنبد دوپوسته، به لحاظ نوآوری‌های مهندسی و هنری، به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری دورۀ ایلخانی شناخته می‌شود و گفته شده معماری آن الهام‌بخش معماری سبک گوتیک و ساخت گنبد کلیسای سانتاماریا در ایتالیا بوده است.

همچنین این گنبداز عظیم‌ترین بناهای تاریخی به شیوۀ آذری در ایران است. سبک آذری در آرایه‌ها و تزئینات بناها، دورۀ شکوفایی معماری ایرانی محسوب می‌شود. استفاده از سفالینه‌های زرین‌فام و استفاده از حجم زیاد سفال با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی از ویژگی‌های سبک آذری است.

از برجسته‌ترین ویژگی‌های گنبد سلطانیه، ساخت اصولی و مستحکم این بنای تاریخی است که با تحمل وزنی در حدود ۱۶۰۰ تن پس از گذشت ۷۰۰ سال تنها ۸ سانتی‌متر نشست داشته است. این بنای تاریخی در اثر مرمت‌های غیر اصولی روند فرسایشی را در پیش گرفته و نیازمند برنامه‌ریزی منظم و دقیقی برای نگهداری و حفاظت است. در سال ۱۳۴8ش، مرمت و بازسازی گنبد سلطانیه توسط یک گروه ایتالیایی آغاز شد و تا سال 1357ش، ادامه پیدا کرد.

تزئینات و کتیبه‌ها

کتیبه‌های به‌کار رفته در گنبد سلطانیه شامل آیات مختلف قرآن کریم و عبارات مذهبی با خطوط بنایی و ثلث و کوفی است. در سراسر دیوارهای بنا سوره‌هایی از جمله سورۀ فتح، سورۀ ملک، آیات آیت الکرسی، سورۀ توحید و همچنین سوره‌های انبیا، مؤمنون و ملک به‌صورت کاشی‌کاری و کتیبه حک شده‌اند.

کتیبه‌هایی با جملاتی مانند «سبحان الله»، «لا اله الا الله»، نام‌های «محمد»، «علی»، «محمد رسول الله» و «سلطان ظل الله» نیز در بخش‌های مختلف ساختمان دیده می‌شود. در طبقات اول و دوم دیوارها، کتیبه‌هایی با نام‌های محمد و علی و یک لوگوی به‌نام اتحاد به چشم می‌خورد که ترکیب آن‌ها با هنر کاشی‌کاری و ترکیب رنگ‌های آبی و آجر انجام شده است.

تزئینات اولیه بنا با آجر و کاشی انجام شده بود اما پس از مدتی به دستور سلطان محمد خدابنده این تزئینات با گچ پوشانده و مجدداً بر روی گچ‌ها کتیبه‌ها حک شد، به‌همین خاطر گنبد دارای دو دوره تزئین است. کتیبه‌های تربت‌خانه به‌ویژه شامل آیات قرآن به خط ثلث و کوفی است که مخصوصاً آیات سورۀ ملک با کاشی‌کاری‌های طلایی و هشت‌گوش تزئین شده است که از شاهکارهای هنر کاشی‌کاری محسوب می‌شود.

کاربرد گنبد سلطانیه

بنای گنبد سلطانیه در گذر زمان، کاربردهای گوناگون داشته است؛ این بنا تا مدت‌ها برای برپایی مناسک آیینی مانند قرآن‌خوانی، نماز و دعا استفاده می‌شد. همچنین در زمان‌های مختلف این ساختمان به جای بیمارستان هم استفاده می‌شده است. در حال حاضر این سازۀ تاریخی به میراث فرهنگی و جهانی تبدیل شده و گردشگران از آن دیدن می‌کنند.

جاذبه گردشگری

گنبد سلطانیه نقش برجسته‌ای در صنعت گردشگری و توسعۀ فرهنگی استان زنجان داشته است. این گنبد به‌عنوان بزرگترین گنبد آجری جهان و یکی از آثار مهم معماری دورۀ ایلخانی، نماد گردشگری استان زنجان و جاذبه‌ای تاریخی-فرهنگی بی‌نظیر شناخته می‌شود که سالانه گردشگران زیادی را جذب می‌کند.

از نظر گردشگری، وجود بازارچۀ صنایع دستی در مجاورت گنبد سلطانیه سبب شده تا علاوه بر بازدید تاریخی، بازدیدکنندگان با هنرهای سنتی ایران نیز آشنا شوند و صنعت صنایع دستی تقویت شود. این بازارچه به حفظ و ترویج هنرهای سنتی کمک کرده و مکان مناسبی برای آشنایی با فرهنگ بومی است. همچنین برگزاری کارگاه‌ها و نمایشگاه‌های هنری در این منطقه از دیگر رویکردهای فرهنگی توسعه است.

از منظر زیرساختی و توسعه گردشگری، شهرستان سلطانیه به‌دلیل وجود گنبد سلطانیه به عنوان قطب گردشگری در استان شناخته می‌شود و برنامه‌هایی برای ساخت هتل و بهبود خدمات رفاهی به گردشگران در حال انجام است تا میزان حضور توریست‌ها بیشتر شود.

گنبد سلطانیه همچنین به‌عنوان نماد فرهنگی-هنری، سرمایه‌ای مهم برای حفظ اصالت هنر و فرهنگ اسلامی-ایرانی و تقویت هویت تاریخی مردم منطقه است. این اثر موجب افزایش آگاهی مردم محلی و بازدیدکنندگان دربارۀ تاریخ و هنر ایران شده و توسعۀ فرهنگی منطقه را تقویت کرده است.

امکانات رفاهی

در محوطۀ این بنای تاریخی سرویس‌‌بهداشتی و نمازخانه وجود دارد. برای پارک وسایل نقلیه نیز می‌توان از خیابان‌های اطراف، استفاده کرد.

مسیر دسترسی

برای دسترسی به گنبد سلطانیه، از شهر زنجان در مسیر جادۀ زنجان–سلطانیه، 33 کیلومتر راه پیموده می‌شود و سپس از سه‌راهی سلطانیه، پایان راه به گنبد سلطانیه می‌رسد.

منابع

• «ایجاد شکافی در نمای داخلی گنبد سلطانیه»، وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 11 اردیبهشت 1391ش.
• «بزرگ‌ترین گنبد آجری دنیا، گنبد سلطانیه زنجان»، وب‌سایت گروه ساخارا و آژیانه، تاریخ بازدید: 29 شهریور 1404ش.
• بیگدلی، حامد و همکاران، «بررسي تاريخ شفاهي شهر سلطانيه بررسي آثار معماري شهر تاريخي سلطانيه بر اساس متون تاريخي و تاريخ شفاهي»، معماری‌شناسی، شماره 5، بهمن 1397ش.
• «سفر به شاهکار معماری دوره ایلخانان/ گنبد سلطانیه روایتگر اقتدار و عظمت معماری ایرانی»، وب‌سایت خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1401ش.
• شریفی، «گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد خشتی ایران»، وب‌سایت اتاقک، تاریخ درج مطلب: 29 شهریور 1404ش.
• «کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌های گنبد سلطانیه»، وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1399ش.
• کریمی‌پناه، «گنبد سلطانیه زنجان، تاریخچه، تصویر»، وب‌سایت آرچی لرن، تاریخ بازدید: 29 شهریور 1404ش.
• «گنبد جهانی سلطانیه به احترام زمین خاموش شد»، وب‌سایت خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ درج مطلب: 7 فروردین 1401ش.
• «گنبد سلطانیه»، وب‌سایت خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ درج مطلب: 15 فروردین 1400ش.
• «گنبد سلطانیه»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.
• «گنبد سلطانیه آئینه تمام نمای معماری ایرانی-اسلامی»، وب‌سایت فرهنگ امروز، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1391ش.
• «گنبد سلطانیه، بزرگ‌ترین گنبد آجری در جهان»، وب‌سایت گردشبان، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1400ش.
• «گنبد سلطانیه در زنجان، بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1398ش.
• «گنبد سلطانیه زنجان»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.
• «گنبد سلطانیه؛ سرآمد گردشگری زنجان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• «گنبد سلطانیه، شاهکار معماری اسلامی و بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.
• «گنبد سلطانیه؛ نماد هنر و معماری اسلامی در تاریخ ایران»، وب‌سایت ستاره، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1400ش.
• ملکی، محمد، سلطانيه در گذر تاریخ. زنجان، دانش زنجان، 1390ش، ص42.
• «همه‌ چیز درباره گنبد سلطانیه زنجان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1398ش.