پیش‌نویس:گنبد بیگم

گنبد بیگم در السوالی جِیغتُوی غزنی

گنبد بیگم، از آثار تاریخی و گردشگری در ولایت غزنی.

گُنبَد بِیگُم، بنایی تاریخی با معماری اسلامی در ولایت غزنی افغانستان است که به‌عنوان نماد حضور و نقش‌آفرینی زن در فرهنگ و تمدن دورۀ غزنویان محسوب می‌شود.

معرفی گنبد بیگم

گنبد بیگم اثری تاریخی برجسته مربوط به دوره غزنویان است که در فاصلۀ حدود ۱۵ کیلومتری شهر غزنی در افغانستان و نزدیک روستای خوش آبدال واقع شده است. این گنبد به نام دختری به اسم بیگم (بیگم کلمه‌ای ترکی و بعضا مغولی است) که پس از کشته شدن برادرش به ریاست روستا رسیده بود، ساخته شده و بر آرامگاه برادر شهیدش قرار دارد.

ساختار و مواد استفاده شده در ساختمان گنبد نشان‌دهندۀ معماری اسلامی در عصر غزنویان است. اندازۀ قطر گنبد 22 متر و ارتفاع آن 10 متر است. این بنا از خشت‌ پخته ساخته شده و به‌مرور زمان یک ردیف از خشت‌های آن آسیب دیده است. گنبد بیگم، یک دروازۀ کوچک شبیه پنجره دارد که در تمامی گنبدهای آن دوره دیده می‌شود. به گفتۀ ساکنان محلی، کتیبه‌هایی نیز در بنای گنبد وجود داشته که در زمان سلطنت ظاهرشاه، به سرقت رفته است. داخل بنای گنبد، یک قبر قدیمی دیده می‌شود و پایین‌تر از گنبد، انبار خشت‌های پخته و یک سرداب وجود دارد که برای مرمت آسیب‌های گنبد در نظر گرفته شده است. بالاتر از گنبد نیز چمنزاری وجود دارد که به‌نام «چمن بیگم» مشهور است.

تاریخچه گنبد بیگم

گفته می‌شود که «سلطان محمود غزنوی» هنگامی که قصد عبور از این محل را داشته، دختری را در لب جوی می‌بیند و از او آب می‌خواهد. دختر، آب گل‌آلود به سلطان می‌دهد و در جواب سلطان که از علت این کار می‌پرسد، می‌گوید آب صاف موجب بیماری شما می‌شد و شفا در آب گل‌آلود است. محمود غزنوی تحت‌تأثیر هوش و خرد دختر قرار می‌گیرد و به او لقب «بیگم» داده و زمینی به او پاداش می‌دهد و برای او گنبدی می‌سازد که به گنبد بیگم مشهور می‌شود.

بر اساس روایت شفاهی دیگر، حدود 700 سال قبل، در آن منطقه پهلوانی به‌نام «ماکو» زندگی می‌کرده که عاشق بیگم دختر حاکم آنجا می‌شود. برادران بیگم که از ماجرا باخبر می‌شوند، ماکو را در همین محل می‌کشند. بعد از این حادثه، مردم محل بر ضد حاکم قیام می‌کنند و حاکم و پسرانش را از بین می‌برند و قدرت را به بیگم می‌دهند. بیگم گنبدی بر سر قبر ماکو می‌سازد که به گنبد بیگم شهرت پیدا می‌کند. همچنین روایت دیگری نیز وجود دارد که برادر بیگم، به نام ماکو، توسط رقبایش کشته می‌شود و بیگم پس از وفات پدر و کشته شدن برادرش، ریاست روستا را برعهده می‌گیرد و این گنبد را بر آرامگاه برادرش می‌سازد که به گنبد بیگم معروف می‌شود.

گنبد بیگم نماد حضور اجتماعی زن مسلمان

گنبد بیگم نمادی از قدرت، هوشیاری و نقش مهم زن در جامعه است، به‌ویژه در قالب زنان تاثیرگذار و رهبران محلی. بر اساس روایت محلی، دختر حاکم منطقه با زیرکی و هوشمندی در مواجهه با سلطان محمود غزنوی رفتار می‌کند و این کار موجب می‌شود سلطان به احترام خردمندی و تدبیر او لقب «بیگم» به او بدهد و زمین و گنبدی به نامش بسازد. این نشان‌دهندۀ این است که زن در جامعه نه فقط موجودی تابع، بلکه فردی با انتخاب‌های مهم و توانایی‌های مدیریتی و تاثیرگذار است.

همچنین، در روایت دیگر، بیگم پس از کشته شدن برادر و وفات پدر، ریاست روستا را برعهده می‌گیرد و گنبد را بر قبر برادر بنا می‌کند؛ این بیان‌گر این است که زن می‌تواند در جایگاه رهبری و قدرت قرار گیرد و نقش تعیین‌کننده‌ای در زندگی و تاریخ محلی داشته باشد.

نما و ساختار اسلامی گنبد و تزئینات معنوی و الهام‌بخش آن و نام‌گذاری گنبد با عنوان احترام‌آمیز «بیگم»، بازسازی نقش نمادین زن مسلمان و تأثیر او در حوادث سیاسی و تاریخی و شکوه فرهنگ و تمدن دورۀ غزنویان است.

منابع

• ذکریا، «گنبد بیگم ترمیم می‌شود»، وب‌سایت کلید، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1395ش.
• «گنبد بیگم آبدۀ تاریخی کمتر دیده‌شده از دوران غزنویان در افغانستان»، وب‌سایت آی‌فیلم 2، تاریخ بازدید: 18 بهمن 1401ش.
• «گنبد بیگم؛ بنایی با معماری اسلامی در غزنی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1395ش.
• «گنبد تاریخی بیگم در ولایت غزنی ترمیم می‎شود»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 9 اسفند 1395ش.
• محمود، شاه‌محمود، «گنبد بیگم ولایت غزنی و پیشینۀ تاریخی آن»، وبلاگ افغانستان فردا، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1394ش.
• نظیری، شیرین، «گنبد بیگم»، وب‌سایت جام غور، تاریخ درج مطلب: 25 اکتبر 2019م.