پیشنویس:گنبد
گنبد؛ سازهای حامل نمادهای عمیق فرهنگی و معنوی.
گنبد، سازهای معماری است که به شکل نیمکرهای توخالی طراحی شده و علاوه بر کارکرد سازهای، حامل نمادهای عمیق فرهنگی و معنوی است. فرم دایرهای و کروی گنبد نمادی از کمال، وحدت و بیکرانگی است که در بسیاری از فرهنگها، بهویژه در معماری ایرانی-اسلامی، نمایانگر آسمان و ارتباط میان زمین و عالم ملکوتی محسوب میشود. گنبد نهتنها پوششی فنی برای بنا بلکه زبان گویای باورهای متعالی و هویت فرهنگی ملتها است.
تعریف گنبد
گنبد سازهای معماری است که عمدتاً به شکل نیمکره یا اشکال کروی و چرخشی طراحی میشود و ویژگی اصلی آن انتقال یکنواخت نیروها به تمام زوایا و امکان پوشش دهانههای وسیع بدون نیاز به ستون است. معماری گنبد با بهرهگیری از هندسۀ دقیق، اصول مهندسی سازه و فرمهای مبتنی بر فلسفه و نمادگرایی، یکی از شاخصترین نمونههای ترکیب هنر و علم در معماری سنتی و مدرن بهشمار میآید. گنبدها بهدلیل شکل خاص هندسی خود، توانایی پوشش فضاهای وسیع را بدون نیاز به ستونهای میانی دارند که این ویژگی امکان خلق فضاهای باز و گسترده را برای معماری مساجد، آرامگاهها و تالارهای بزرگ فراهم میکند. فرم گنبد که نمادی از آسمان و کمال است، در بناهای مذهبی فضایی معنوی و نمادین خلق میکند و ارتباط معنوی میان انسان و عالم ملکوت را تقویت میکند. این فضاها اغلب با نقوش هندسی، مقرنسکاری و کاشیکاریهای زیبا تزئین میشوند تا تأثیر روحانی آنها بیشتر شود. ساختار گنبد بهگونهای طراحی شده که وزن سقف بهطور یکنواخت بر دیوارها و پایههای زیرین تقسیم میشود، که این امر موجب افزایش استحکام و پایداری سازه و جلوگیری از تمرکز تنش در نقاط خاص میشود. معماری گنبد بر اساس اصول و ساختاری مشخص شکل گرفته است که آن را به یکی از مهمترین عناصر معماری تبدیل کرده است.
اجزای اصلی معماری گنبد
- تهرنگ (پلان): طرح اولیه یا نقشه گنبد که مبنای طراحی است.
- بشن: فضای مکعبی یا چهارگوشی زیر گنبد که سطح زمینهای برای قرارگیری گنبد است.
- چپیره: تبدیل گوشههای مربع یا مستطیل به دایره برای تکیۀ گنبد که از طریق گوشهسازی انجام میشود.
- چنبره: حجم هشتوجهی که بخش میانی و پایۀ گنبد را تشکیل میدهد.
- آهیانه: پوستۀ درونی گنبد که معمولاً دارای ساختار پلکانی است.
- پوسته بیرونی (خود): بخش بیرونی گنبد که پوشش حفاظتکننده و تزئینی است.
- تبره: ضخامت یا فاصله بین پوسته داخلی و بیرونی در گنبدهای دوپوسته.
- دهانه: فاصله بین دو پایه یا دیوار که گنبد روی آن استقرار مییابد.
- توق: توق در گنبد به قطعهای از جنس آهن گفته میشود که در بلندترین قسمت گنبد نصب میشود. نقش اصلی توق جلوگیری از ورود آب باران به داخل گنبد است تا سازه از نفوذ رطوبت محافظت شود. علاوه بر این، به توق طنابی وصل میکنند که برای پاکسازی، بازدید و انجام مرمتهای لازم روی گنبد، از آن استفاده میشود.[۱]
ویژگیهای هندسی و ساختاری
- گنبدها دارای شکل هندسی چرخشی دو جانبه هستند که معمولاً از دوران تاریخی به شکل نیمکره، تخممرغی یا اشکال بیضی ساخته شدهاند.
- هندسۀ گنبد شامل بهکارگیری نسبتهای دقیق هندسی مانند مستطیل طلایی و استفاده از فرمهای مربع، دایره و چندضلعی است که هماهنگی و تناسبات زیباشناسی را ایجاد میکند.
- گنبد بهصورت تکپوسته یا دوپوسته ساخته میشود. گنبدهای دوپوسته شامل یک پوستۀ داخلی سازهای و یک پوستۀ خارجی محافظ و تزئینی هستند که هماهنگ عمل میکنند و استحکام و زیبایی بنا را افزایش میدهند.
اهمیت و کارکرد معماری گنبد
- پوشش فضاهای وسیع بدون نیاز به پشتیبانی ستون: گنبدها بهدلیل شکل خاص هندسیشان، قادر هستند سقف فضاهای بزرگ را بدون نیاز به ستونهای میانی بپوشانند. این ویژگی به معماران اجازه میدهد فضاهای باز و گسترده خلق کنند که برای مساجد، آرامگاهها و تالارهای بزرگ بسیار مناسب است.
- ایجاد فضایی معنوی و نمادین در معماری مذهبی و تاریخی: فرم گنبد که نماد آسمان و کمال است، در بناهای مذهبی سبب ایجاد حس معنویتی عمیق و ارتباطی سمبلیک بین انسان و عالم ملکوت میشود. این فضاها معمولاً با نقوش هندسی، مقرنس و کاشیکاریهای زیبا تزئین شده تا تأثیر روحانی بیشتری داشته باشند.
- انتقال نیروها بهطور یکنواخت به پایهها و دیوارهای زیرین: ساختار گنبد بهگونهای است که وزن سقف روی تمامی قسمتهای دیوار و پایهها بهصورت مساوی تقسیم میشود. این پخش یکنواخت نیروها سبب افزایش استحکام و پایداری سازه و مانع از تمرکز تنش در نقاط خاص میشود.
- ترکیب مهندسی و هنر در ساختار و تزئینات: گنبدها جلوهای از پیوند تخصص مهندسی سازه و هنرهای دستی مانند کاشیکاری، مقرنسبندی، نقوش هندسی و خوشنویسی هستند. این ترکیب موجب خلق بنایی میشود که هم از نظر استحکام فنی و هم زیبایی هنری برجسته است و گاه به نمادی فرهنگی تبدیل میشود.
انواع گنبد
معماری گنبدها در ایران و معماری اسلامی دارای تنوعی از اشکال و سبکها است که هرکدام ویژگیهای سازهای، تاریخی و فرهنگی خاص خود را دارند. در معماری گنبدها، هندسۀ دقیق، تناسبات زیباشناسانه و استفاده از تزئینات پیچیده مانند کاشیکاری و مقرنسکاری نیز از ویژگیهای برجسته هستند که به هر نوع گنبد زیبایی و هویت ویژهای میدهند. همچنین گنبدهای ایرانی دارای انواع متنوعی با اشکال نیمکرهای ساده، مخروطی، تخممرغی و پلکانی هستند که هر کدام با توجه به کاربرد، اقلیم و فرهنگ منطقه شکل گرفتهاند. این گنبدها از لحاظ ساختاری نیز ممکن است تکپوسته یا دوپوسته باشند و در طراحی آنها، هم هنر و هم مهندسی به نحو احسن بهکار رفته است.
مهمترین و شناختهشدهترین انواع گنبدهای معماری ایرانی عبارتند از:
- گنبد نار: این مدل رایجترین و شناختهشدهترین نوع گنبد در ایران است که به شکل نیمکرهای ساده ساخته میشود. فرم آن کروی است و نمونههای برجستۀ آن در مساجدی مانند مسجد جامع اصفهان، مسجد امام اصفهان و مسجد جامع یزد دیده میشود. این گنبد بهدلیل سادگی فرم و کاربرد گستردۀ آن، در معماری ایران بسیار متداول است.
- گنبد رک: این نوع گنبد معمولا هرمی یا مخروطیشکل است و روی پایهای استوانهای یا منشوری قرار میگیرد. گنبد قابوس در استان گلستان مشهورترین نمونۀ این نوع است. گنبد رک بهدلیل شرایط اقلیمی مناطق شمالی ایران مرسوم است و به شکل بامهای شیبدار و مقاوم در برابر باران و برف ساخته میشود.
- گنبد ترکین: در این نوع گنبد، پوستۀ باربر بهصورت ترکتُرک ساخته میشود. نمونۀ آن در مسجد جامع اردستان وجود دارد و ساختار خاصی دارد که به زیبایی و استحکام بنا میافزاید.
- گنبد خاگی (خاکی): این گنبد به شکل تخممرغ بوده و فرم بیضی یا کشیده دارد. این سبک گنبد در ایران پیش و پس از اسلام رایج بوده است. نمونۀ خوبی از آن گنبد تاجالملک در مسجد جامع اصفهان است. این نوع گنبد با چرخش آرام حول محور عمودی ساخته میشود و ظاهری خاص و متفاوت به بنا میبخشد.
- گنبد اورچین (پلکانی یا مضرس): این نوع گنبد سهبعدی و پلکانی است و شبیه گنبد رک ولی با طراحی پلکانی خاصی ساخته شده است. این نوع منحصر بهفرد در ایران و عراق وجود دارد و نمونههای آن را میتوان در آرامگاهها و برخی امامزادهها مشاهده کرد.
- گنبد خرپشته: شبیه گنبد رک است اما سطوح جانبی هرم آن برابر نیستند و بهصورت سطحهای ناهموار ساخته شدهاند. نمونۀ بارز آن گنبد مشهد میر بزرگ است.
از نظر ساختاری، گنبدها به دو دستۀ کلی تقسیم میشوند:
- گنبدهای تکپوسته: که ساختار اصلی و پوشش آنها یک لایه است و عمدتاً برای بناهای کوچکتر استفاده میشود.
- گنبدهای دوپوسته: که دارای دو لایه (پوستۀ داخلی و پوستۀ خارجی) هستند. پوستۀ داخلی وظیفۀ تحمل وزن و سازه را دارد و پوستۀ خارجی برای زیبایی و مقاومت در برابر عوامل جوی ساخته میشود. این نوع گنبدها در بناهای بزرگ و مهم بیشتر دیده میشوند.
تاریخچه ساخت گنبد در ایران و جهان
نخستین گنبدهای شناخته شده در دنیا، نمونههایی از سازههای باستانی هستند که در خاورمیانه ساخته شدهاند. قدیمیترین گنبد شناخته شدۀ جهان، گنبد چهارطاقی بازه هور در نزدیکی مشهد ایران است که به دوران اشکانیان، حدود ۲۲۰۰ سال پیش، مربوط است و احتمالاً اولین گنبد ساخته شده با کاربردهای نجومی یا مذهبی بوده است. در معماری رومی مانند پانتئون در رم، یکی از پیشرفتهترین نمونههای گنبدهای بزرگ و دقیق ساخته شده است که در دورۀ انقلاب معماری رومی توسعه یافته است. گنبدها علاوه بر کاربرد در بناهای مذهبی اسلامی در معماری بیزانس، اروپایی در دورۀ رنسانس و باروک نیز به شکل گستردهای مورد استفاده قرار گرفتهاند.
مواد ساخت گنبدها از دورههای مختلف شامل گل، آجر، سنگ، چوب، بتن، فلز و شیشه بوده است و تکنیکهای ساخت و اصول هندسی و مهندسی سازههای گنبدی با گذشت زمان پیشرفت کردهاند. گنبدها در فرهنگهای مختلف جهان نمادی از آسمان، وحدت، کمال و معنویت بهشمار میروند و در بسیاری از کشورها، از بناهای مذهبی تا ساختمانهای حکومتی و عمومی استفاده شدهاند.
در ایران، تاریخچۀ گنبد به دوران پیش از اسلام و حتی پیش از اشکانیان باز میگردد. یکی از قدیمیترین نمونههای گنبد در ایران، گنبد چهارطاقی بازه هور است که بیش از 2200 سال قدمت دارد و به دوران اشکانیان باز میگردد. در آن دوران کاربرد گنبد بهدلیل کمبود چوبهای بلند و مقاوم برای سقفهای تخت، به یک هنر و فن معماری تبدیل شده بود و در دوران ساسانیان، گنبدسازی به اوج پیشرفت خود رسید. گنبد کاخ اردشیر بابکان و قلعه دختر در استان فارس از نمونههای مشهور گنبد در دوران ساسانیان هستند. همچنین در این دوره ساخت گنبدها به سبکهای مختلف دوپوسته و تزئینات ویژه رسید. آنها با استفاده از روش مهندسی چپیره، امکان حمایت از پایه دایرهای گنبد سنگین روی دیوارهای چهارضلعی را فراهم میکردند. این گنبدها که عمدتاً در بناهای مذهبی، قلعهها، معابد و کاخهای سلطنتی کاربرد داشتند، نمایانگر هنر و توان مهندسی بالای ایرانیان در آن دوره بودند. گنبدها از ایران به جهان منتقل شده و در معماری بیزانس، اسلامی و اروپایی تاثیرگذار بودهاند و امروزه نیز از نمادهای معماری کلاسیک و مدرن بهشمار میروند.
گنبدها پیش از اسلام نقش نمادین و معنوی داشتند. آنها در معماری ایرانی باستان حامل مفاهیمی همچون آسمان، کمال، وحدت و معنویت بودند و فضاهای معنوی و تشریفاتی را شکل میدادند. ساختار گنبدها و طاقهای پیش از اسلام بسیار مقاوم و مهندسیشده بود و از مواد مختلفی مانند آجر و سنگ ساخته میشدند که توزیع وزن و نیروها را به خوبی انجام میدادند. علاوه بر جنبههای سازهای، گنبدها در آن دوران نماد رشد فرهنگی، سیاسی و دینی بودند و ترکیبی از دانش فنی، هنر، فلسفه و مذهب را به نمایش میگذاشتند. پس از ورود اسلام به ایران، گنبدها جایگاه ویژهای در معماری مساجد، آرامگاهها و بناهای مذهبی یافتند و با هنرهای کاشیکاری، مقرنسکاری و تزیینات خاص ایرانی-اسلامی تکمیل شدند و همچنان بهعنوان نمادهای ارزشمند تاریخی و هنری باقی ماندند.
تفاوت گنبدهای ایرانی با گنبدهای دیگر در جهان
تفاوت اصلی گنبدهای ایرانی با گنبدهای رومی و دیگر گنبدهای جهان در چند جنبۀ مهم فنی، ساختاری و نمادین نهفته است:
1. فرم و پلان پایه: گنبدهای رومی مانند پانتئون، اغلب بر روی زمینه و پلان دایرهای ساخته میشوند. این کار اجرای گنبد را آسانتر میکند؛ زیرا دیوارهای گرد، شکل طبیعی گنبد نیمکرهای را به راحتی تحمل میکنند، اما گنبدهای ایرانی عمدتاً روی پایههای چهارگوش (مربع یا مستطیل) قرار میگیرند. گذر از مربع پایه به دایرۀ گنبد، با تکنیکهای گوشهسازی (فیلپوش یا سهکنج) انجام میشود. این انتخاب، ریشه در اعتقادات و سنتهای ایرانی دارد و نماد گذر از زمین (مربع) به آسمان (دایره) تلقی میشود.
2. فرم هندسی و استاتیک: گنبدهای رومی اکثراً نیمکره هستند. این فرم، اگرچه هندسۀ زیبایی دارد، اما نیروهای افقی بزرگی در کنارهها ایجاد میکند و نیاز به دیوارهای ضخیم و سنگین دارد تا این نیروها را تحمل کند. در معماری ایرانی، بیشتر از اشکال تخممرغی، بیضوی یا هلوچینی استفاده میشود. این حالت موجب هدایت بهتر نیروهای رانشی به سمت پایین و افزایش مقاومت سازه میشود و امکان ساخت گنبدهایی باریکتر، بلندتر و حتی دوپوسته را فراهم میکند.
3. تکنیک ساخت: گنبدهای ایرانی معمولاً بدون قالب و با استفاده از نظم دقیق آجری ساخته میشوند که امکان مقاومت بیشتر در برابر زلزله و رانش جانبی را میدهد. در گنبدهای رومی، قالببندی نقش مهمی داشته و دیوارها بیشتر نیروی وزن را تحمل میکنند.
4. گوشهسازی: در ایران تکنیک فیلپوش یا سهکنج ابداع شد که از دیرباز از عناصر منحصربهفرد گوشهبندی گنبدهای ایرانی است، در حالی که رومیها از لچکیهای مثلثی ساده استفاده میکردند.
5. جنبه زیباییشناسی و نمادین: گنبد ایرانی علاوه بر جنبۀ سازهای، نمادی از جهانبینی ایرانی و اسلامی و مفاهیم عمیق فلسفی و عرفانی است (تبدیل مربع به دایره، گذر از عالم خاکی به عالم ملکوت). بسیاری از گنبدهای ایرانی در بیرون و درون با کاشیکاری، مقرنس و نقوش اسلیمی تزئین میشوند که باعث جلوۀ معنوی و هنری خاص آنها است. همچنین گنبد ایرانی را میتوان بهدلیل شیوۀ خاص عبور از پایههای چهارگوش به دایرهای، انتخاب فرمهای تخممرغی و هلوچین بهجای نیمکره، عدم استفاده از قالب، گوشهسازی فنی و همچنین بار معنوی و هنری ویژهاش، از گنبدهای رومی و سایر مناطق جهان متمایز دانست.
معروفترین گنبدهای جهان
در میان مشهورترین گنبدهای جهان، هر یک به دلایل معماری، تاریخی و زیباییشناختی اهمیت ویژهای یافتهاند. برخی از این گنبدهای معروف و دلایل شهرت آنها عبارتند از:
- گنبد کلیسای جامع سنت باسیل در روسیه: بهخاطر رنگهای خیرهکننده و معماری چشمگیر آن در میدان سرخ مسکو مشهور است. این گنبدها نماد فرهنگ روسیه و یکی از منحصربهفردترین نمونههای گنبد در جهان هستند.
- گنبد تاج محل در هند: این گنبد مرمری سفید و بزرگ که مشرف بر آرامگاه تاج محل است، بهعنوان سمبل عشق و شاهکار معماری مغولی مطرح شده و با ظرافت و تقارن بینظیرش شهرت جهانی یافته است.
- گنبد ایاصوفیه در ترکیه: یکی از قدیمیترین و فنیترین گنبدهای ساختهشده در جهان است که هم در دورۀ مسیحیت و هم اسلام مورد توجه قرار گرفت و بهخاطر ساختار ترکیبی و بزرگ خود، الگویی برای دیگر گنبدهای جهان شد.
- گنبد باسیلیکای سنت پیتر در واتیکان، ایتالیا: بلندترین گنبد جهان که حدود ۱۳۶ متر تا نوک صلیب است و شاهکار رنسانس بهشمار میآید. طراحی آن توسط میکل آنژ انجام شد و الهامبخش معماری دینی در سراسر اروپا بود.
- گنبد پانتئون در رم، ایتالیا: قدیمیترین گنبد بتنی بدون آرماتور جهان و از لحاظ تکنیکی، شاهکاری بینظیر محسوب میشود که بیش از هزار سال معیار معماری گنبدی در دنیا بود.
- گنبد قبه الصخره در اورشلیم: نخستین گنبد شاخص معماری اسلامی، با تزئینات طلایی و نمادین که نقش موثری در گسترش معماری اسلامی داشت.
- گنبد مسجد امام اصفهان در ایران: بهدلیل کاشیکاریهای معرق و معماری منحصر بهفرد و وسیعش، یکی از برجستهترین آثار معماری اسلامی جهان است.
- گنبد مسجد شیخ لطفالله در ایران: به ظرافت تزئینات هندسی و رنگآمیزی کمنظیر شهرت دارد و نماد نوآوری در معماری ایرانی–اسلامی است.
- گنبد سلطانیه در ایران: از بزرگترین گنبدهای آجری جهان و شاهکار دوره ایلخانی، که هم از نظر حجم و هم از لحاظ فنآوری ساخت در جهان جایگاه ویژهای دارد.
- گنبد رایشستاگ در آلمان: نماد معماری مدرن و هنر بازیابی بناهای تاریخی است و سازه شیشهای آن توجه جهانیان را جلب کرده است.
- گنبد سانتا ماریا دِل فیوره در فلورانس، ایتالیا: با طرح مهندسی نوآورانه برونلسکی، نقطۀ عطف معماری رنسانس و الهامبخش معماران غربی شد.
- گنبد عمارت کنگره ایالات متحده در آمریکا: نماد دموکراسی و معماری نئوکلاسیک که معرفِ اقتدار سیاسی این کشور است.
هر یک از این گنبدها به واسطۀ نوآوری مهندسی، زیبایی هنری، مفاهیم مذهبی یا فرهنگی و نقش تاریخی، شهرت جهانی یافتهاند و در معماری هر منطقه الهامبخش بناهای دیگر بودهاند.
تأثیر گنبدها بر فرهنگهای محلی و جهانی
تأثیر فرهنگی و مذهبی گنبدهای مشهور جهان بر فرهنگهای محلی و جهانی بسیار گسترده و چندلایه بوده است. این گنبدها نهتنها بهعنوان دستاوردهای فنی و هنری، بلکه بهعنوان نمادهای معنوی و فرهنگی شناخته شدهاند و نقشهای زیر را ایفا کردهاند:
- نماد وحدت و معنویت: فرم گنبد، بهویژه در بناهای مذهبی، نقطۀ اتصال نمادین میان زمین و آسمان است و در معماری ادیان مختلف (اسلام، مسیحیت، یهودیت و بودایی) همواره معنای عرفانی و وحدت با نیروی برتر را تداعی کرده است. این نمادگرایی بر برداشت مردم محلی از معنویت و قداست فضای عبادی تاثیر عمیق گذاشته است.
- الهامبخشی در هنر و معماری: گنبدها با تزیینات هنری و ساختارهای منحصربهفرد خود الهامبخش معماران، هنرمندان و صنعتگران در فرهنگهای مختلف شدهاند. بسیاری از گنبدهای بزرگ جهان الگویی برای ساخت بناهای مذهبی و حتی غیرمذهبی در مناطق دیگر شدهاند.
- پیدایش سبکهای معماری مشترک: گسترش معماری گنبدی از طریق تبادل فرهنگی و مذهبی باعث شد سبکهای ترکیبی منطقهای شکل بگیرند؛ برای مثال، تأثیر گنبد ایاصوفیه و قبهالصخره را میتوان در بناهای اسلامی امپراتوری عثمانی و معماری قفقاز و آسیای مرکزی دید. تاثیر باسیلیکای سنت پیتر و پانتئون در اروپا نیز سبکهای رنسانس و باروک را دگرگون کرد.
- تقویت هویت و غرور ملی و دینی: گنبدها بهدلیل ابعاد، شکوه و تزئینات، همواره مورد افتخار مردم قرار گرفتهاند و نقش مهمی در ایجاد و تقویت هویت ملی، منطقهای و دینی داشتهاند. نمونۀ بارز آن گنبد سلطانیه برای ایرانیان است که نماد هنر و قدرت عصر ایلخانی است.
- مراکزی برای تعامل فرهنگی: گنبدها و بناهای زیر آن، همواره محل تجمعات مذهبی، آیینها و گردهماییهای فرهنگی محلی و فرا محلی بودهاند. بازدیدکنندگان و حتی هنرمندان و معماران سایر سرزمینها تحت تاثیر معماری و نمادپردازی این گنبدها قرار گرفته و اندیشهها، سبکها و نمادهای نو را به سرزمین خود بردهاند.
- انتقال مفاهیم عرفانی و مذهبی: آثار خوشنویسی، نقوش هندسی، رنگآمیزی و معماری باشکوه گنبدها بهنوعی انتقالدهندۀ مفاهیم عمیق مذهبی و عرفانی بودند؛ این هنرها موجب انتقال نمادها و پیامهای دینی، حکمی و حتی فلسفی به نسلهای بعدی و فرهنگهای دیگر شدهاند.
به همین دلیل گنبدهای بزرگ و باشکوه بهعنوان پل ارتباطی میان فرهنگها و ادیان، شکوه معنوی و هنری معماری و عامل خلق هویتهای محلی و جهانی، نقشی اثرگذار و ماندگار بر تمدنهای انسانی داشتهاند.
مهمترین گنبدهای ایران
مهمترین گنبدهای ایران که هرکدام نمایانگر دورهای خاص از تاریخ، هنر، فرهنگ و تکنیکهای معماری ایرانی هستند و بهدلیل نوآوریهای فنی، زیباییشناسی و ارزش فرهنگی برای گردشگران و پژوهشگران اهمیت فراوانی دارند، عبارتند از:
- گنبد قابوس در گنبد کاووس: ساخت این بنا به دستور قابوس بن وشمگیر، پادشاه سلسله زیاریان، در سال ۳۷۵ هجری شمسی کلید خورد و ساخت آن حدود ۲۷ سال طول کشید تا در سال ۴۰۲ هجری شمسی به پایان رسید. ارتفاع این برج آجری بلند مخروطیشکل حدود ۵۵ متر است و بهعنوان بلندترین برج آجری جهان شناخته میشود و به احتمال زیاد آرامگاهی برای قابوس بن وشمگیر بوده است. برخی منابع معتقدند که این برج ممکن است کاربردهایی دیگر همچون رصدخانه یا نمادی از قدرت و پادشاهی این سلسله را نیز داشته باشد. معماری برج بسیار پیشرفته و محکم است؛ برای نمونه ساختمان برج چنان مقاوم ساخته شده که زمین لرزههای شدید هم نتوانسته آسیبی به آن برساند. هنر ویژۀ ساخت دیوارهای آجری با ملات ساروج و استفاده از آجرهای ریشهدار، مقاومت و دوام برج را تضمین کرده است. نکتۀ جالب دربارۀ ساخت این برج، عدم استفاده از داربست بوده است. معماران برای بالا بردن برج از خاک متراکم شده بهصورت پلکانی و مارپیچی استفاده کردند که بعد از پایان ساخت بنا این خاکها بهراحتی برداشته شده است. نام گنبد کاووس نیز از نام این پادشاه حکایت دارد و برج مظهر شکوه، دانش و مهندسی زمان خود است که بهعنوان یکی از مهمترین میراثهای تاریخی ایران و جهان به ثبت یونسکو رسیده است و هنوز هم الهامبخش معماران و پژوهشگران است.
- گنبد سلطانیه در زنجان: گنبد سلطانیه که از شاهکارهای معماری ایران و جهان بهشمار میرود در شهر سلطانیه در نزدیکی زنجان واقع شده و به دستور سلطان محمد خدابنده، معروف به اولجایتو، هشتمین پادشاه ایلخانی طی سالهای ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری ساخته شده است. نظارت بر ساخت این بنا بر عهدۀ خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی بود و معماری آن توسط سید علیشاه انجام شد. در ابتدا قرار بود این گنبد بهعنوان آرامگاه امام علی ساخته شود و حتی محمد خدابنده تصمیم داشت پیکر امام علی را از نجف به سلطانیه منتقل کند تا این مکان به یک مرکز مذهبی مهم تبدیل شود. اما این طرح با مخالفت علمای شیعه روبرو شد و رئیس فقهای شیعی، علامه حلّی، مخالفت خود را اعلام کرد. در نتیجه، ساخت گنبد طبق تصمیم اولجایتو بهعنوان آرامگاه خودش پیش رفت و او نیز چند سال پس از پایان ساخت در این بنا دفن شد. گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان و سومین گنبد بزرگ دنیا است که معماریاش نمایانگر اوج هنر و فناوری دورۀ ایلخانیان است. این ساختمان هشتضلعی با هشت مناره که عدد هشت در طراحی آن نمادی از هشت بهشت است، ترکیبی از هنر کاشیکاری، معماری دوپوسته و طراحی دقیق است. در طول تاریخ، گنبد سلطانیه بارها مورد آسیب قرار گرفت اما در دورۀ پهلوی توسط فرح پهلوی مرمت شد و تا امروز یکی از میراثهای جهانی یونسکو و نماد هنر و معماری ایرانی باقی مانده است.
- گنبد هارونیه در مشهد: گنبد هارونیه یکی از کهنترین و شاخصترین بناهای تاریخی ایران است که در نزدیکی مشهد واقع شده است و تاریخ دقیق ساخت آن هنوز بهطور قطعی مشخص نیست. بسیاری بر این باورند که این بنا در قرن هفتم یا هشتم هجری ساخته شده و معماری آن به دورۀ ایلخانیان نسبت داده میشود، اگرچه برخی شواهد نشان میدهد که پایههای بنا ممکن است به دوران پیش از اسلام و آتشکدههای ساسانی برگردد. داستان مشهور دربارۀ نام این گنبد این است که برخی مردم آن را به هارونالرشید، خلیفۀ عباسی، نسبت میدهند و معتقدند که گنبد هارونیه در دوران او ساخته شده و حتی بهعنوان زندان برای سرکوب مخالفانش استفاده میشده است. اما تاریخدانان تأکید میکنند که هارونالرشید هرگز در توس بنایی نساخته و او در مسیر سفر به خراسان در توس درگذشته است. بنابراین این داستان بیشتر یک افسانه است. از سوی دیگر، برخی معتقدند که این بنا خانقاه یا مدرسهای متعلق به امام محمد غزالی، فیلسوف و متکلم برجستۀ اسلامی، بوده است که در این منطقه تدریس میکرده و حتی ممکن است مدفن او نیز باشد. فضای گنبد هارونیه ساده و آجری است و برخلاف بسیاری از بناهای رنگارنگ ایرانی، تزئینات رنگی ندارد، اما استحکام و معماری دقیق آن قابل توجه است. گنبد هارونیه از لحاظ ساختاری مکعبی شکل است با گنبدی دوپوسته و بلندای بیش از ۲۰ متر که فضای داخلی آن شامل ایوان، اتاقهای متعدد و گنبدخانه است. این بنا بهعنوان یکی از نمادهای فرهنگی و تاریخی ایران شناخته شده و مورد بازدید گردشگران و پژوهشگران قرار گرفته است.
- گنبد سرخ مراغه: گنبد سرخ مراغه از بناهای تاریخی و مهم دورۀ سلجوقیان است که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده است. این گنبد در جنوبغربی شهر مراغه در استان آذربایجانشرقی قرار دارد و قدیمیترین مزار این شهر محسوب میشود. دستور ساخت گنبد به عبدالعزیز بن محمود بن سعد یدیم، رئیس آذربایجان در دورۀ سلجوقیان، داده شده و ساخت آن توسط معمار بنیبکر محمد بن بندان بن محسن انجام شده است. گنبد سرخ مراغه نقطۀ عطفی در معماری ایران بهشمار میرود، زیرا با شروع ساخت آن، دورۀ سبک معماری رازی به پایان رسید و سبک معماری آذری در ایران آغاز شد. ویژگی بارز این بنا ترکیب آجرهای قرمز رنگ با کاشیهای فیروزهای است که در تزئین ورودی گنبد دیده میشود و به آن جلوهای خاص بخشیده است. ساختار این گنبد دوپوسته بوده و پوشش بیرونی هرممانند آن بهمرور زمان فرو ریخته است، اما گنبد داخلی هنوز پابرجا است. وجود کتیبههای کوفی بر سردر و بدنۀ آن نام بانی و معمار و تاریخ ساخت آن را نشان میدهد. همچنین این گنبد در دورۀ سلجوقیان نمادی از انتقال هنر و معماری به سبک آذری بوده و در منطقۀ مراغه یکی از بناهای شاخص و جذاب گردشگری فرهنگی است. گنبد سرخ مراغه بهعنوان یکی از اولین بناهای اسلامی در منطقۀ آذربایجان، در تاریخ معماری ایران اهمیت زیادی دارد و یکی از گنبدهای ارزشمند دورۀ سلجوقی محسوب میشود که نمادی از شکوه و پیشرفت معماری آن دوران است.
- گنبد مسجد امام اصفهان: گنبد مسجد امام اصفهان یکی از شاهکارهای برجستۀ معماری اسلامی ایران است که در دورۀ صفویه به دستور شاه عباس اول ساخته شده است. ساخت این مسجد در سال ۱۰۲۰ هجری قمری شروع شد و بیش از ۲۸ سال طول کشید تا بخشهای اصلی آن کامل شود. مسجد امام که گاهی به نام مسجد شاه یا مسجد جامع عباسی نیز شناخته میشود، در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد و به همراه این میدان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. گنبد این مسجد یک قوس نیمبند دوپوسته با ارتفاع حدود ۲۷ متر است که بهعنوان یکی از مهمترین گنبدهای دوپوستۀ ایران شناخته میشود. فضای بین دو پوستۀ این گنبد توسط چوببستهایی پر شده و به آن «گنبد ناری» نیز گفته میشود. این گنبد دارای طراحی دقیق هندسی و تزئینات کاشیکاری خشتی هفترنگ و معرق است که جلوهای بینظیر به آن بخشیده است. معماری مسجد امام اصفهان شامل چهار ایوان بزرگ، دو شبستان، چهار مناره (دو مناره بلند ۴۳ متری کنار گنبد و دو مناره کوتاهتر) و محرابی مرمرین است. کتیبههای مسجد با خطوط نستعلیق و ثلث توسط هنرمندان برجستهای از جمله علیرضا عباسی تزئین شدهاند. از جاذبههای ویژۀ مسجد امام، انعکاس صدای بینظیر در گنبد جنوبی است که به واسطۀ معماری دقیق آن، کوچکترین صدا را میتوان از نقطۀ مرکزی شنید. همچنین سنگ سادهای در محلی مشخص در این مسجد وجود دارد که توسط شیخ بهایی، دانشمند برجستۀ دورۀ صفویه طراحی شده و زمان ظهر حقیقی در چهار فصل سال را نشان میدهد.
- مسجد امام اصفهان نماد اوج هنر هزار سال مسجدسازی ایران است و علاوه بر عملکرد مذهبی، تأثیر شگرفی بر معماری شهری اطراف، بازارها و فضاهای عمومی داشته است. به طور خلاصه، گنبد مسجد امام اصفهان با معماری نوآورانه، تزئینات عالی و طراحی مهندسی دقیق، یکی از شاهکارهای معماری جهان اسلام است که نمایانگر هنر و فرهنگ بینظیر دوره صفوی و تاریخ معماری ایران میباشد.
دلیل شهرت: شاهکار معماری اسلامی ایران با کاشیکاریهای بسیار زیبا و ظریف، جلوهای از هنر و تکنیکهای معماری دوره صفوی. - ویژگیها: تناسبات دقیق هندسی، گنبد دوپوسته و طرحهای معرق و مقرنسکاری.
- گنبد مسجد شیخ لطفالله اصفهان
- دلیل شهرت: یکی از زیباترین و هنریترین گنبدهای جهان به دلیل تزئینات کاشیکاری ویژه و رنگهای شگفتانگیز.
- ویژگیها: معماری ظریف، ترکیب رنگهای گرم و سرد و طراحی بینظیر اسلیمی.
- گنبد قابوس (قابوسبن وشمگیر)
- داستان: ساخته شده در دوران زیاریان در شهر گنبد قابوس (گرگان) بهعنوان بلندترین برج آجری جهان، داستانهای زیادی درباره ساخت این برج وجود دارد، از جمله داستانهایی که درباره تلاشهای سازنده برای خلق این شاهکار مهندسی بیان شده است.
- اهمیت: نمادی از مهندسی پیشرفته و هنر ایرانی، ثبت شده در میراث جهانی یونسکو.
- گنبد سلطانیه (زنجان)
- داستان: این گنبد بزرگ که آرامگاه اولجایتو پادشاه ایلخانی است، گفته میشود که عدد هشت در طراحی آن نمادی از هشت بهشت است و همچنین گفته میشود منارههایش نیروی رانشی گنبد را کنترل میکرده است.
- اهمیت: بزرگترین گنبد آجری دوپوسته جهان با کاشیکاریهای رنگارنگ و شکوه معماری دوره ایلخانی.
- گنبد هارونیه (مشهد)
- داستان: با وجود تاریخ ساخت نامشخص، افسانههایی وجود دارد که این بنا جایگاه اسرارآمیز و احتمالا زندان هارون است. معماری خاص و فضای رمزآلود این گنبد باعث جلب توجه بازدیدکنندگان شده است.
- اهمیت: یکی از بناهای تاریخی مهم مشهد با معماری مکعبی و گنبد آجری.
- گنبد سرخ مراغه
- داستان: آغازگر سبک آذری در معماری اسلامی ایران که با آجر و کاشی لعابدار ساخته شده و در افسانهها بهعنوان یکی از پنج مزار بزرگ مراغه شناخته میشود.
- اهمیت: بازتابدهنده هنر معماری سلجوقیان و ترکیب مصالح و رنگها.
- گنبد باز نطنز
- داستان: بنا به روایتی، این گنبد یادبود باز شکاری «لَوَند» مورد علاقه شاه عباس صفوی است که سفیران کشورهای مختلف آن را به شاه هدیه میکردند. مقبره این گنبد یادآور عشقی است که شاه عباس به بازهای شکاری داشت.
- اهمیت: نمونه برجسته دوره صفوی با معماری خاص و تاریخچهای داستانی.
این گنبدها نه تنها شاهکارهای معماری ایران هستند بلکه با داستانها و افسانههایشان به میراثی فرهنگی و تاریخی تبدیل شدهاند که نسلها درباره آنها سخن میگویند و الهامبخش هنر و فرهنگ ایرانی بودهاند.
این گنبدها چه تأثیری بر فرهنگ و هویت ملی ایرانیان داشتهاند
این گنبدها چه تأثیری بر فرهنگ و هویت ملی ایرانیان داشتهاند
گنبدهای تاریخی ایران تأثیر عمیقی بر فرهنگ و هویت ملی ایرانیان داشتهاند. این سازهها فراتر از کارکردهای معماری و سازهای، نمادهای فرهنگی، معنوی و تاریخی برجستهای هستند که هویت و پیوند نسلی ایرانیان را شکل دادهاند.
- نمادی از شکوه و تمدن ایرانی: گنبدهای باشکوه ایرانی همچون گنبد سلطانیه و گنبد قابوس نماد تمدن و هنر بینظیر ایرانیان در طول تاریخ هستند. این سازهها نمایانگر خلاقیت، فناوری و دانش پیشرفته معماری ایرانی بوده و باعث افتخار ملی و هویت فرهنگی جامعه شدهاند.
- رابطه معنوی و دینی عمیق: گنبدها به عنوان نماد آسمان و ارتباط میان انسان و عالم ملکوتی در معماری مساجد و آرامگاهها به کار رفتهاند. رنگ فیروزهای گنبدها، که یادآور آسمان بیکران است، حس معنویت، آرامش و اتصال به خداوند را در بازدیدکنندگان ایجاد میکند و هویت دینی ایرانیان را تقویت میکند.
- بستر حفظ سنت و هنر ایرانی: ساخت گنبدها با هنر کاشیکاری، مقرنسکاری و نقوش هندسی، تداوم سنتهای باستانی و بومی ایرانی را حفظ کرده و نسلها را به هویت اصیل خود پیوند زده است.
- ایجاد هویت محلی و منطقهای: هر شهر یا منطقهای در ایران با گنبدهای خاص خود شناخته میشود؛ مثلاً گنبد مسجد شیخ لطفالله اصفهان نمایانگر هنر و سبک معماری صفوی است که هویت محلی اصفهان را شکل داده است.
- الگویی برای معماری جهانی: گنبدهای ایرانی با ابداع روشها و فرمهای خاص، الهامبخش معماری اسلامی و جهانی شدهاند و بخشی از هویت فرهنگی ایران را به عرصه جهانی معرفی کردهاند.
- عامل وحدت و اتحاد ملی: گنبدها و بناهای مرتبط با آنها محل تعاملات فرهنگی و مذهبی بوده و نقش مهمی در ایجاد وحدت فرهنگی و تاریخی مردم ایران داشتهاند.
در کل، گنبدهای ایرانی به عنوان نمادهای فرهنگی و هنری ماندگار، سهم بسزایی در شکلدهی و حفظ هویت ملی و مذهبی ایرانیان داشتهاند و همچنان به عنوان میراثی ارزشمند مورد حفاظت و احترام قرار میگیرند. این گنبدها پلی میان تاریخ، فرهنگ، هنر و دین ایران باستان و معاصر هستند که هویت ایرانیان را تا نسلهای آینده حفظ میکنند.
پانویس
منابع
- «گنبد در معماری»، وبسایت فرگاه، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1404ش.