پیشنویس:گنبد
گنبد؛ سازهای حامل نمادهای عمیق فرهنگی و معنوی.
گنبد، سازهای معماری است که به شکل نیمکرهای توخالی طراحی شده و علاوه بر کارکرد سازهای، حامل نمادهای عمیق فرهنگی و معنوی است. فرم دایرهای و کروی گنبد نمادی از کمال، وحدت و بیکرانگی است که در بسیاری از فرهنگها، بهویژه در معماری ایرانی-اسلامی، نمایانگر آسمان و ارتباط میان زمین و عالم ملکوتی محسوب میشود. گنبد نهتنها پوششی فنی برای بنا بلکه زبان گویای باورهای متعالی و هویت فرهنگی ملتها است.
تعریف گنبد
معماری گنبد بر اساس اصول و ساختاری مشخص شکل گرفته است که آن را به یکی از مهمترین عناصر معماری تبدیل کرده است. گنبد سازهای معماری است که عمدتاً به شکل نیمکره یا اشکال کروی و چرخشی طراحی میشود و ویژگی اصلی آن انتقال یکنواخت نیروها به تمام زوایا و امکان پوشش دهانههای وسیع بدون نیاز به ستون است. معماری گنبد با بهرهگیری از هندسۀ دقیق، اصول مهندسی سازه و فرمهای مبتنی بر فلسفه و نمادگرایی، یکی از شاخصترین نمونههای ترکیب هنر و علم در معماری سنتی و مدرن بهشمار میآید.
اجزای اصلی معماری گنبد
- تهرنگ (پلان): طرح اولیه یا نقشه گنبد که مبنای طراحی است.
- بشن: فضای مکعبی یا چهارگوشی زیر گنبد که سطح زمینهای برای قرارگیری گنبد است.
- چپیره: تبدیل گوشههای مربع یا مستطیل به دایره برای تکیۀ گنبد که از طریق گوشهسازی انجام میشود.
- چنبره: حجم هشتوجهی که بخش میانی و پایۀ گنبد را تشکیل میدهد.
- آهیانه: پوستۀ درونی گنبد که معمولاً دارای ساختار پلکانی است.
- پوسته بیرونی (خود): بخش بیرونی گنبد که پوشش حفاظتکننده و تزئینی است.
- تبره: ضخامت یا فاصله بین پوسته داخلی و بیرونی در گنبدهای دوپوسته.
- دهانه: فاصله بین دو پایه یا دیوار که گنبد روی آن استقرار مییابد.
- توق: توق در گنبد به قطعهای از جنس آهن گفته میشود که در بلندترین قسمت گنبد نصب میشود. نقش اصلی توق جلوگیری از ورود آب باران به داخل گنبد است تا سازه از نفوذ رطوبت محافظت شود. علاوه بر این، به توق طنابی وصل میکنند که برای پاکسازی، بازدید و انجام مرمتهای لازم روی گنبد، از آن استفاده میشود.[۱]
ویژگیهای هندسی و ساختاری
- گنبدها دارای شکل هندسی چرخشی دو جانبه هستند که معمولاً از دوران تاریخی به شکل نیمکره، تخممرغی یا اشکال بیضی ساخته شدهاند.
- هندسۀ گنبد شامل بهکارگیری نسبتهای دقیق هندسی مانند مستطیل طلایی و استفاده از فرمهای مربع، دایره و چندضلعی است که هماهنگی و تناسبات زیباشناسی را ایجاد میکند.
- گنبد بهصورت تکپوسته یا دوپوسته ساخته میشود. گنبدهای دوپوسته شامل یک پوستۀ داخلی سازهای و یک پوستۀ خارجی محافظ و تزئینی هستند که هماهنگ عمل میکنند و استحکام و زیبایی بنا را افزایش میدهند.
اهمیت و کارکرد معماری گنبد
- پوشش فضاهای وسیع بدون نیاز به پشتیبانی ستون: گنبدها بهدلیل شکل خاص هندسیشان، قادر هستند سقف فضاهای بزرگ را بدون نیاز به ستونهای میانی بپوشانند. این ویژگی به معماران اجازه میدهد فضاهای باز و گسترده خلق کنند که برای مساجد، آرامگاهها و تالارهای بزرگ بسیار مناسب است.
- ایجاد فضایی معنوی و نمادین در معماری مذهبی و تاریخی: فرم گنبد که نماد آسمان و کمال است، در بناهای مذهبی سبب ایجاد حس معنویتی عمیق و ارتباطی سمبلیک بین انسان و عالم ملکوت میشود. این فضاها معمولاً با نقوش هندسی، مقرنس و کاشیکاریهای زیبا تزئین شده تا تأثیر روحانی بیشتری داشته باشند.
- انتقال نیروها بهطور یکنواخت به پایهها و دیوارهای زیرین: ساختار گنبد بهگونهای است که وزن سقف روی تمامی قسمتهای دیوار و پایهها بهصورت مساوی تقسیم میشود. این پخش یکنواخت نیروها سبب افزایش استحکام و پایداری سازه و مانع از تمرکز تنش در نقاط خاص میشود.
- ترکیب مهندسی و هنر در ساختار و تزئینات: گنبدها جلوهای از پیوند تخصص مهندسی سازه و هنرهای دستی مانند کاشیکاری، مقرنسبندی، نقوش هندسی و خوشنویسی هستند. این ترکیب موجب خلق بنایی میشود که هم از نظر استحکام فنی و هم زیبایی هنری برجسته است و گاه به نمادی فرهنگی تبدیل میشود.
انواع گنبد
معماری گنبدها در ایران و معماری اسلامی دارای تنوعی از اشکال و سبکها است که هرکدام ویژگیهای سازهای، تاریخی و فرهنگی خاص خود را دارند. مهمترین و شناختهشدهترین انواع گنبدهای معماری ایرانی عبارتاند از:
- گنبد نار: این مدل رایجترین و شناختهشدهترین نوع گنبد در ایران است که به شکل نیمکرهای ساده ساخته میشود. فرم آن کروی است و نمونههای برجسته آن در مساجدی مانند مسجد جامع اصفهان، مسجد امام اصفهان و مسجد جامع یزد دیده میشود. این گنبد به دلیل سادگی فرم و کاربرد گسترده آن، در معماری ایران بسیار متداول است.
- گنبد رک: این نوع گنبد معمولا هرمی یا مخروطی شکل است و روی پایهای استوانهای یا منشوری قرار میگیرد. گنبد قابوس در استان گلستان مشهورترین نمونه این نوع است. گنبد رک به دلیل شرایط اقلیمی مناطق شمالی ایران مرسوم است و به شکل بامهای شیبدار و مقاوم در برابر باران و برف ساخته میشود.
- گنبد ترکین: در این نوع گنبد، پوسته باربر به صورت ترکتُرک ساخته میشود. نمونه آن در مسجد جامع اردستان وجود دارد و ساختار خاصی دارد که به زیبایی و استحکام بنا میافزاید.
- گنبد خاگی (خاکی): این گنبد به شکل تخممرغ بوده و فرم بیضی یا کشیده دارد. این سبک گنبد در ایران پیش و پس از اسلام رایج بوده است. نمونه خوبی از آن گنبد تاجالملک در مسجد جامع اصفهان است. این نوع گنبد با چرخش آرام حول محور عمودی ساخته میشود و ظاهری خاص و متفاوت به بنا میبخشد.
- گنبد اورچین (پلکانی یا مضرس): این نوع گنبد سهبعدی و پلکانی است و شبیه گنبد رک ولی با طراحی پلکانی خاصی ساخته شده است. این نوع منحصر بهفرد در ایران و عراق وجود دارد و نمونههای آن را میتوان در آرامگاهها و برخی امامزادهها مشاهده کرد.
- گنبد خرپشته: شبیه گنبد رک است اما سطوح جانبی هرم آن برابر نیستند و به صورت سطحهای ناهموار ساخته شدهاند. نمونه بارز آن گنبد مشهد میر بزرگ است.
از نظر ساختاری، گنبدها میتوانند به دو دسته کلی تقسیم شوند:
- گنبدهای تکپوسته: که ساختار اصلی و پوشش آنها یک لایه است و عمدتاً برای بناهای کوچکتر استفاده میشود.
- گنبدهای دوپوسته: که دارای دو لایه (پوسته داخلی و پوسته خارجی) هستند. پوسته داخلی وظیفه تحمل وزن و سازه را دارد و پوسته خارجی برای زیبایی و مقاومت در برابر عوامل جوی ساخته میشود. این نوع گنبدها در بناهای بزرگ و مهم بیشتر دیده میشوند.
در معماری گنبدها، هندسه دقیق، تناسبات زیباشناسانه، و استفاده از تزئینات پیچیده مانند کاشیکاری و مقرنسکاری نیز از ویژگیهای برجسته هستند که به هر نوع گنبد زیبایی و هویت ویژهای میدهند.
به طور خلاصه، گنبدهای ایرانی دارای انواع متنوعی با اشکال نیمکرهای ساده، مخروطی، تخممرغی و پلکانی هستند که هر کدام با توجه به کاربرد، اقلیم و فرهنگ منطقه شکل گرفتهاند. این گنبدها از لحاظ ساختاری نیز ممکن است تکپوسته یا دوپوسته باشند و در طراحی آنها هم هنر و هم مهندسی به نحو احسن به کار رفته است.
معماری گنبد به طور کلی به چه صورتی است
معماری گنبد به طور کلی به چه صورتی است
معماری گنبد به طور کلی بر اساس اصول و ساختاری مشخص شکل گرفته است که آن را به یکی از مهمترین عناصر معماری تبدیل کرده است. گنبد سازهای معماری است که عمدتاً به شکل نیمکره یا اشکال کروی و چرخشی طراحی میشود و ویژگی اصلی آن انتقال یکنواخت نیروها به تمام زوایا و امکان پوشش دهانههای وسیع بدون نیاز به ستون است.
پانویس
منابع
- «گنبد در معماری»، وبسایت فرگاه، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1404ش.