پیش‌نویس:قندهار

قندهار؛ ولایتی در جنوب و جنوب‌شرق افغانستان.

ولایت قندهار از مراکز تاریخی و فرهنگی مهم افغانستان، از جایگاه ویژه‌ای در تحولات منطقه برخوردار است. این ولایت با دارابودن دشت‌های حاصل‌خیز و باغ‌های گسترده، به‌ویژه در تولید انار مرغوب شهرت جهانی دارد. قندهار از دیرباز نقش مهمی در تجارت منطقه داشته و به‌عنوان حلقۀ اتصال تمدن‌های مختلف عمل کرده است.

از منظر فرهنگی، قندهار خاستگاه سنت‌های غنی از جمله صنایع دستی، موسیقی محلی و آیین‌های باستانی است. مناسبت‌هایی چون نوروز و عید قربان با آیین‌های خاصی در این منطقه برگزار می‌شوند. این ولایت با دارابودن جاذبه‌های تاریخی متعدد از جمله مسجد خرقۀ شریفه، چهل‌زینه و آرامگاه احمدشاه درانی، به‌عنوان یکی از قطب‌های گردشگری افغانستان شناخته می‌شود. موقعیت راهبردی این ولایت و نقش آن در تحولات سیاسی معاصر، بر اهمیت این منطقه در صحنۀ ملی و بین‌المللی افزوده است.

نام‌گذاری قندهار

قندهار در منابع تاریخی با نام ها دارالقراء و دارالقرار یاد شده است. این ناحیه در اوستا با نام «هروئووتیش»،در سنگ نوشتۀ داریوش «هرخواتیش» و در نوشته‌های کلاسیک یونانی «آراخوزیا» معرفی شده است. به‌همین دلیل برخی نام قندهار را برگرفته از نام اسکندر می‌دانند و معقدند اسکندر پس از تصرف این مناطق، اسکندریه‌ای در اینجا بنا کرد که به زبان محلی «اسکندرهار» نامیده می‌شد و به‌مرور زمان به‌صورت اسکندریه، الکزندره، کندهاره و کندهار شد که معرّب آن قندهار می‌شود.

برخی دیگر آن را مترادف «معبد» و «پرستشگاه» می‌دانند، زیرا در سانسکریت کملۀ «هار» به‌معنی معبد است و به‌صورت پسوند در اسامی شهرها آمده مثل قندهار، ننگرهار. برخی دیگر نیز آن را از نام یونانی شهر گُندُفاریا، برگرفته از نام گُندُفَر، فرمانروای پارتیِ هند می‌دانند که سکه‌های آن در قندهار است. در کتاب اوستا از این منطقه به‌نام «هراوارتی» یاد شده و اسم «آراکوزیا» هم به آن اطلاق شده است.

تاریخچه قندهار

قندهار از دیرباز به‌عنوان یکی از کانون‌های تمدنی در جنوب افغانستان کنونی شناخته می‌شده و در زمان کوروش بزرگ به قلمرو هخامنشیان پیوسته است. در قرن اول میلادی، خاندان سورن از خاندان‌های برجسته دورۀ اشکانی بر این ناحیه حکمرانی می‌کردند و برخی مورخان، گندوفار از این خاندان را بنیان‌گذار شهر کنونی قندهار می‌دانند‌‌‌‌ اما برخی ساخت قندهار را به لهراسپ‌شاه نسبت داده‌اند. برخی نیز معتقدند اسکندر مقدونی در ۳۲۹قبل از میلاد و پس از فتح هرات و سپری‌کردن زمستان در سیستان، وارد ناحیه‌ای شد که به‌نام او اسکندریه (قندهار امروزی) نامیده شد. 

با ظهور اسلام، این شهر در منابع تاریخی با نام‌های القندهار ثبت شده است. مسلمانان در دوران خلافت معاویه و سپس در عهد عباسیان، این منطقه را فتح کردند. هرچند هجوم مغولان و تیموریان در قرون هفتم و هشتم قمری آسیب‌های جدی به قندهار وارد کرد اما موقعیت راهبردی و اقتصادی آن باعث شد تا در دوران حکومت‌های گورکانی و صفوی دوباره اهمیت یابد و به مرکز تنش‌های سیاسی بین این دو قدرت گرکانی و صفوی تبدیل شود. این تحولات تاریخی نشان‌دهندۀ نقش محوری قندهار به‌عنوان حلقۀ اتصال تمدن‌های مختلف در طول اعصار است.

در اوایل سدۀ شانزدهم میلادی بابریان هند قندهار را گرفتند و ۲۰۰ سال بر آن حکومت کردند. طی این مدت کابل، هرات و قندهار بارها میان مغول‌ها، صفویان و ترکان و ازبکان شمال دست‌ به‌ دست شد.

دولت صفوی که در جنوب و غرب خراسان حکومت می‌کرد در برابر مخالفت و قیام‌های محلی تضعیف شد و میرویس‌خان هوتک از قبیلۀ غلجایی پشتون به تسلط گرگین‌خان حاکم گرجی‌الاصل صفوی در ۱۷۰۹م در قندهار پایان داد و دولت مستقل هوتکی را بنیانگذاری کرد. قبل از آن نیز خوشحال‌خان ختک علیه سلطۀ بابری‌ها قیام کرده بود.

حکومت غلجایی قندهار در ۱۷۳۸م به‌دست نادر افشار پایان داده شد. پس از قتل نادر در ۱۷۴۷م، احمدشاه ابدالی، با نیروی ۶ هزار نفری به‌سوی قندهار آمد و لویه‌جرگه‌ای را در مزار شیرسرخ قندهار برای انتخاب یک رهبر ملی از میان خود افغان‌ها تشکیل داد و سرانجام بعد از ۹ روز، خود او به‌عنوان پادشاه خراسان تعیین شد. او در سال۱۷۵۳م یا ۱۷۵۴م شهر کنونی قندهار را ساخت و ‌نام آن را «احمدشاهی» گذاشت و به آن لقب «اشرف‌البلاد» داد.

جایگاه تشیع در قندهار

شواهد تاریخی حاکی از آن است که قندهار از نخستین سده‌های اسلامی، زمینه‌های مساعدی برای پذیرش تشیع داشته است. موقعیت جغرافیایی این شهر در مرزهای شرقی خلافت اسلامی و دوری از مراکز قدرت عباسی، به آن ویژگی یک پناهگاه امن برای علویان و مخالفان سیاسی داد. دو رویداد تاریخی بر این امر گواهی می‌دهند: نخست پناهندگی عبدالله اشتر (از نوادگان امام حسن مجتبی) به قندهار پس از شکست قیام وی علیه عباسیان در کوفه. او در این منطقه سکونت گزید و به فعالیت ادامه داد.

دوم، حضور عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر طیار در سیستان و قندهار بود که اگرچه پس از درگیری با خوارج به هرات رفت، ولی مدتی در این منطقه پایگاه داشت. این حوادث نشان می‌دهد که قندهار نه تنها به‌عنوان یک گذرگاه تجاری، بلکه به‌عنوان یک فضای امن برای گسترش تشیع در منطقه عمل می‌کرد. هرچند پس از دوران اولیه، تحولات سیاسی و مذهبی بعدی باعث کاهش نفوذ تشیع در این منطقه شد، اما این شواهد تاریخی بر حضور کهن آن در قندهار دلالت دارد. در حال حاضر در شهر قندهار و روستاهای اطراف آن شمار‌‌ زیادی از شیعیان هزاره، قزلباش و افغان (پشتون) زندگی می‌‌کنند.

پیوندهای تاریخی قندهار با ایران

قندهار در دوران هخامنشیان و اشکانیان بخشی از قلمرو ایران محسوب می‌شد و موقعیت جغرافیایی آن (قرارگرفتن در مرزهای سه امپراتوری گورکانی، صفوی و ازبک‌ها) همواره آن را به کانون توجه قدرت‌های منطقه تبدیل می‌کرد. تسلط بر قندهار علاوه‌بر تضمین امنیت هرات و شرق ایران، ثبات مناطق شمالی هند را نیز تحت تأثیر قرار می‌داد.  

اهمیت اقتصادی قندهار نیز به‌عنوان محل تلاقی راه‌های تجاری شرق و غرب، درآمدهای چشمگیری را برای حکومت‌های صفوی و گورکانی به همراه داشت. این عوامل موجب رقابتی طولانی‌مدت بین دو قدرت شد، به‌گونه‌ای که کنترل قندهار بارها میان ایران و هند دست‌ به‌ دست شد. در دورۀ صفوی، شاه عباس پس از تثبیت داخلی، با آگاهی از ارزش نظامی و اقتصادی قندهار، ابتدا از راه دیپلماتیک و سپس با لشکرکشی مستقیم، این شهر را در ۱۰۲۴ق به قلمرو ایران بازگرداند.  

منطقۀ قندهار در طول تاریخ، به‌ویژه در دورۀ صفویه، با وجود تمایل اکثر ساکنان آن به مذهب تسنن، تحت تأثیر حکومت صفویان قرار داشت. منابع تاریخی نشان می‌دهد که حاکمان پشتون محلی قندهار در برخی دوره‌ها، الگوهای حکومتی مشابه با نظام صفوی را پذیرفته بودند. این تعاملات مذهبی-سیاسی پس از افول صفویان و تحت حاکمیت مغولان هند دچار تحول شد.  

در عصر قاجار نیز سیاست‌های مشابه دورۀ صفوی در قبال قندهار دنبال می‌شد. منابعی مانند کتاب «روابط خارجی ایران و انگلیس» به تداوم این رویکرد تاریخی اشاره دارند. این روابط پیچیده، نشان‌دهندۀ نقش قندهار به‌عنوان منطقه‌ای مرزی است که همواره تحت تأثیر تعاملات مذهبی و سیاسی با ایران بوده است.

اهمیت و جایگاه قندهار در تاریخ معاصر

قندهار به‌عنوان یکی از شهرهای مهم و استراتژیک افغانستان، جایگاهی ویژه در تاریخ و فرهنگ معاصر این کشور دارد. این شهر را که پژوهشگران از لحاظ اهمیت با هرات مقایسه می‌کنند، خاستگاه حکومت احمدشاه درانی و پایتخت تاریخی او بود و به‌عنوان اولین پایگاه طالبان و مرکز حکومتی این گروه نیز شناخته می‌شود. قندهار با جذابیت‌های طبیعی و تاریخی خود، همواره مورد توجه جهانگردان و پژوهشگران نیز بوده است.  

در حال‌حاضر موقعیت جغرافیایی ممتاز قندهار، آن را به‌چهارراه تجاری شرق و غرب و شمال و جنوب تبدیل کرده است. در گذشته این شهر در مسیر تاریخی تجارت بین ایران و هند قرار داشت و امروزه نیز نقش مهمی در مبادلات کالا بین پاکستان، افغانستان و آسیای مرکزی ایفا می‌کند. همچنین قندهار به‌عنوان دروازۀ ورود به بلوچستان، همواره کانون توجه بازرگانان و کاروان‌های تجاری بوده است.  

اهمیت ولایت‌های همجوار مانند هلمند و زابل نیز به ارتباط تنگاتنگ آنها با قندهار وابسته است، تا جایی که زابل تا ۱۹۶۳م بخشی از قندهار محسوب می‌شد. این پیوندهای تاریخی و جغرافیایی، قندهار را به شهری تأثیرگذار در تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی افغانستان در دوران معاصر تبدیل کرده است.

در‌‌ حال‌حاضر برای تحریک طالبان، شهر قندهار فراتر از یک موقعیت جغرافیایی، دارای جایگاهی بی‌بدیل تاریخی و معنوی است. این شهر به‌عنوان خاستگاه اولیه و کانون شکل‌گیری این گروه، نقش پایتخت مردمی و معنوی آن را دارد. تعلق خاطر عاطفی رهبران سنتی طالبان که به‌طور عمده ریشه در جنوب افغانستان دارند، به قندهار، موجب شده تصمیمات کلان و نمادین این گروه بیشتر در این شهر گرفته شود. ملا هبة الله، رهبر فعلی طالبان نیز در قندهار سکونت دارد.

جغرافیای قندهار

۱. موقعیت‌‌‌ جغرافیایی

قندهار در جنوب و جنوب‌شرق افغانستان واقع شده و از شمال با ولایت ارزگان، از جنوب و جنوب‌شرق با ایالت بلوچستان پاکستان، از شمال‌شرق با ولایت زابل و از غرب با ولایت هلمند هم‌مرز است. ولایت قندهار که ۵۴ هزار و ۸۴۴ کیلومتر مربع مساحت دارد، یکی از بزرگترین ولایات افغانستان محسوب می‌شود.

۳. منابع آبی قندهار

رودخانه‌های ارغستان، ارغنداب، ترنگ، دهله و رود معروف ناوه در ولایت جاری بوده و شریان‌های حیاتی ولایت قندهار محسوب می‌شود. این منابع آبی نه تنها زمینه‌ساز کشاورزی گسترده در منطقه بوده‌اند، بلکه پایه‌های اصلی اقتصاد محلی را تشکیل می‌دهد. مزارع حاصل‌خیز حاشیۀ این رودخانه‌ها، قندهار را به یکی از قطب‌های تولید محصولات کشاورزی از جمله انار، انگور و گندم تبدیل کرده است.

نظام آبیاری سنتی مبتنی بر این رودخانه‌ها، نشان‌دهندۀ دانش بومی و همزیستی دیرینۀ مردم با محیط طبیعی است. علاوه‌‎بر نقش کشاورزی، این رودخانه‌ها در تأمین آب شرب، توسعۀ صنایع کوچک محلی و حفظ اکوسیستم منطقه نیز تأثیر بسزایی دارد. حیات اجتماعی و فرهنگی بسیاری از جوامع محلی به‌طور مستقیم به این منابع آبی وابسته است، به گونه‌ای که الگوی سکونت و معیشت در قندهار را شکل داده‌ است.

۲. آب‌وهوای قندهار

قندهار دارای آب‌وهوای خشک بوده و تغییر دمای شب‌وروز در آن زیاد است. در بعضی روزهای فصل تابستان میزان گرما در قندهار به ۴۵درجه می‌رسد ولی به‌دلیل زمین‌های وسیع کشاورزی، باغ‌های فراوان و آب‌های جاری رود ارغنداب، هوای این منطقه معتدل‌تر شده و گرمای آن قدری قابل‌تحمل‌تر می‌شود. بارش برف در این ولایت به‌ندرت اتفاق می‌افتد اما باران فراوان دارد.

جمعیت‌شناسی‌ قندهار

طبق آمار مرکز احصائیۀ ملی کشور در ۱۳۹۹ش، ولایت قندهار ۱ میلیون و ۳۹۹ هزار و ۵۹۴ نفر جمعیت دارد که ۷۱۳ هزار و ۳۰۰ نفر آن را مردان و ۶۸۶ هزار و ۲۴۲ نفر آن را زنان تشکیل می‌دهند. ۵۲۳ هزار و ۲۵۹ نفر آن ساکن شهرها و ۸۷۶ هزار ۳۳۵ نفر هم در روستا زندگی می‌کنند.

اقوام ساکن در قندهار را پشتون‌‌، تاجیک، بلوچ، آیماق، هزاره و تعداد کمی هندو تشکیل می‌دهند. پشتون‌ها ۷۰درصد جمعیت را شامل می‌شوند.

دین و مذهب مردم قندهار

آیین‌های بودایی و زرتشتی، ادیان گذشتۀ رایج در قندهار بوده که آثار تفکر بودایی در کتیبۀ آشوکا و زرتشتی در بقایای آتشکده‌های مجوسی یافت شده است. امروزه نیز مردم قندهار پیرو مذهب تسنن و تشیع هستند.

زبان مردم قندهار

زبان مردم قندهار، پشتو و فارسی دری است.

تقسیمات کشوری قندهار

ولایت قندهار ١۷ ولسوالی (شهرستان) دارد و عبارت است از: شهر قندهار (مرکز)، ‌ارغنداب، ارغستان، دامان، پند، غورک، خاکریز، میوند، میانشین، معروف، نیش، پنجوایی، شاولیکوت، شورابک، ریگستان، تخته پل، ژری. شهر قندهار را به‌شکل یک مربع و بسیار منظم ساخته و به چند محله تقسیم شده و هر محله نیز متعلق به یک یا چند طایفه است. در اطراف شهر قندهار باغ‌های میوه انار و تاکستان بسیاری وجود دارد.

اقتصاد قندهار

کشاورزی و باغداری

محصولات کشاورزی این ولایت پنبه، گندم، جو، ارزن، جواری (ذرت)، برنج، نخود، ماش، مُشُنگ، کنجد، بادرنگ (گوجه)، بادنجان است که در اقتصاد و زندگی روزمزه مردم این ولایت نقشم مهم دارد. از نظر باغداری قندهار به‌عنوان «باغستان افغانستان» شناخته می‌شود و جایگاه ممتازی در تولید انواع میوه‌جات دارد. این ولایت با برخورداری از محصولاتی همچون گردو، توت، شکرپاره، بادام، سیب، هلو، زردآلو، انجیر، انگور و انار، نقش حیاتی در تأمین امنیت غذایی و رونق اقتصادی منطقه ایفا می‌کند.

انار قندهار که به‌ویژه به‌دلیل شیرینی و کیفیت بی‌نظیر خود شهرت جهانی دارد، نمادی از غنای کشاورزی این دیار محسوب می‌شود. مرغوب‌ترین نوع این محصول در منطقۀ تگاب تحت عنوان «انار بی‌دانه» کشت می‌شود که نشان‌دهندۀ پیوند عمیق دانش بومی با شرایط اقلیمی منطقه است. تولید این میوه‌ها علاوه‌بر این‌که معیشت هزاران خانوار را تأمین می‌کند، پایه‌ای برای صنایع تبدیلی و صادرات غیرنفتی افغانستان به شمار می‌رود. این ظرفیت‌های کشاورزی، قندهار را به یکی از قطب‌های مهم اقتصادی کشور تبدیل کرده که نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعۀ پایدار منطقه دارد.

۲. دامداری

قندهار دارای ۳۰۴۶۴ هکتار مرتع و چراگاه بوده و وضعیت دامداری در ولایت قندهار از دیرباز به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از معیشت و سبک زندگی سنتی مردم این منطقه نقش حیاتی داشته است. در سال‌های اخیر، روش‌های مدرن دامداری به تدریج جایگاه خود را در این ولایت گسترش داده‌ است. بر اساس آمار رسمی، در حال‌حاضر ۹۵۰ فارم گاوداری مدرن در قندهار فعال است که روزانه ۱۲۰ هزار لیتر شیر تولید می‌کنند.

کارخانه مدرن میلکو به‌عنوان نمونه‌ای موفق، روزانه ۵۰ هزار لیتر شیر از گاوداری‌های این منطقه جمع‌آوری کرده و ۳۶ نوع فرآورده لبنی تولید می‌کند. با این وجود، برخی چالش‌ها از جمله نوسانات قیمت شیر، محدودیت‌های بازار فروش و نیاز به آموزش روش‌های استاندارد دامداری همچنان پابرجاست. تولیدات لبنی این منطقه علاوه‌بر تأمین نیازهای محلی، به ولایت‌های همجوار نیز ارسال می‌شود که نشان‌دهنده ظرفیت بالای اقتصادی این بخش است.

همچنین در برخی ولسوالی‌های قندهار پرورش کرم‌‌ و پرورش ماهی و زنبورداری از فعالیت‌های اقتصادی رو به رشد محسوب می‌شود. در حال‌حاضر، حدود ۸۰۰ فارم پرورش ماهی در این ولایت وجود دارد که سالانه مقدار قابل توجهی ماهی تولید می‌کنند و به دیگر ولایات صادر می‌شود. همچنین، صنعت زنبورداری نیز در قندهار در حال توسعه است و زنبورداران عسل با کیفیت تولید می‌کنند.

۳. معدن

ولایت قندهار از ذخایر معدنی قابل توجهی برخوردار است که نقش مهمی در فعالیت‌های اقتصادی این منطقه دارد. معادن آهن، سرب، روی، نقره، سیمان، طلا و اورانیوم از جمله منابع زیرزمینی این ولایت محسوب می‌شود. علاوه‌بر این، وجود سنگ‌های قیمتی نظیر شاه‌مقصود (لاجورد) و لعل پیازی، بر غنای معدنی قندهار افزوده است.

۴. صنایع دستی

صنایع دستی نقش مهمی در اقتصاد خانواده‌های قندهار دارد. خامک‌دوزی، پارچه‌بافی، کشمیره‌های نخی، ابریشم‌دوزی، کلاه‌دوزی، قالین‌بافی، گلیم‌بافی، نمدمالی، تسبیح‌سازی، کاشی‌کاری، سفال‌گری، زرگری و مس‌گری از صنایع دستی قندهار است.

فرهنگ و هنر در قندهار

رسانه‌ها

وضعیت رسانه‌ها در ولایت قندهار با چالش‌ها و محدودیت‌های معددی مواجه است. در حال‌حاضر، هیچ تلویزیون محلی در قندهار وجود ندارد و رادیو ملی نیز پس از تغییر ماهیت به رادیو، به فعالیت خود ادامه می‌دهد. علاوه‌بر این، ۱۱ رادیوی خصوصی در این ولایت فعال هستند. بعد از تسلط دوربارۀ طالبان محدودیت‌های جدیدی بر رسانه‌ها اعمال شده است که شامل ممنوعیت نشر صدای زنان و محدودیت‌های دیگر می‌شود.‌‌‌

مناسبت‌های ملی و مذهبی

۱.‌‌ آیین نوروز

درولایت قندهار علی‌رغم مخالفت عالمان اهل‌سنت، آیین تجلیل از نوروز برگزار می‌شود. مردم قندهار نوروز را با آیین‌های ویژه‌ای گرامی می‌دارند که از جمله آنها می‌توان به زیارت اماکن مقدس، برگزاری گردهمایی‌های خانوادگی در مکان‌هایی مانند بابا صاحب، خرقۀ مبارکه و اجرای مراسم نهال‌کاری اشاره کرد. نهال‌کاری به‌عنوان نماد آبادانی و ثواب معنوی، جایگاه ویژه‌ای در میان سنت‌های نوروزی این منطقه دارد.

صنایع دستی و پوشاک محلی نیز در ایام نوروز رونق خاصی می‌یابند. بانوان و دختران قندهاری با تهیه لباس‌های رنگارنگ به استقبال سال نو می‌روند. همچنین، تهیه غذاهای سنتی مانند سمنک (سمنو) که با آیین‌های خاصی پخته می‌شود، از دیگر آداب مراسم نوروز در این ولایت است.

برنامه‌های فرهنگی و ورزشی از جمله اجرای اتن ملی، سنگ‌اندازی و نیزه‌بازی (بزکشی)، فضای شاد و پویایی را در ایام نوروز ایجاد می‌کنند. علاوه‌بر این، مراسم نذر و اطعام به نیازمندان، به‌عنوان بخشی از سنت‌های دیرینه، در همبستگی اجتماعی نقش مهمی ایفا می‌کند.

۲. عید‌ فطر‌

مردم قندهار عید فطر را با آداب و رسوم خاصی گرامی می‌دارند. این مراسم شامل خانه تکانی، خرید لباس نو، تهیه غذاهای مخصوص و انواع شیرینی‌ها، برگزاری نماز عید، زیارت اهل قبور و دید و بازدید از اقوام و آشنایان است. همچنین، در این روزها، مردم به دیدن بزرگان خانواده رفته و از آنها طلب حلالیت می‌کنند و با فقرا و نیازمندان نیز همدردی و کمک می‌کنند.

۳. عید قربان

مردم ولایت قندهار، عید قربان را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اعیاد اسلامی با آیین‌های خاصی گرامی می‌دارند. این مراسم که یادآور وفاداری ابراهیم و اسماعیل به فرمان الهی است، با آماده‌سازی گسترده از هفته‌ها پیش آغاز می‌شود. باشندگان قندهار با خانه‌تکانی، نظافت عمومی و آراستگی شخصی، فضایی پاک و معنوی برای استقبال از این عید فراهم می‌کنند.  

محور اصلی مراسم، انتخاب و قربانی حیوانات (گوسفند، گاو یا شتر) مطابق معیارهای شرعی است. حیوانات با شرایط ویژه‌ای نگهداری و آراسته می‌شوند تا برای ذبح آماده شود. پس از قربانی، گوشت آن به‌عنوان تبرک در سه بخش مساوی میان خانواده، خویشاوندان و نیازمندان توزیع می‌شود که نمادی از همبستگی اجتماعی و توجه به محرومان است.  

مردم قندهار در روز عید با پوشیدن لباس‌های نو، ابتدا به اقامه نماز عید در مصلی‌های عمومی می‌پردازند و سپس با دیدوبازدیدهای خانوادگی، تجلیل از این مناسبت را تداوم می‌بخشند. بازی‌های محلی و ارسال هدایا به‌ویژه برای تازه‌عروسان، از دیگر آیین‌های شادی‌بخش این ایام است. این مراسم نه تنها جلوه‌ای از عمق باورهای دینی جامعه را نمایش می‌دهد، بلکه نقش مهمی در تقویت پیوندهای اجتماعی و حفظ میراث فرهنگی منطقه دارد.

رقص‌ اتن‌‌ ملی

رقص اتن ملی در قندهار، بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و جشن‌های این منطقه است. اتن یک رقص گروهی و دایره‌وار است که با موسیقی طبل و سرنا همراه می‌شود و نماد همبستگی، شادی و شور و شعف است. این رقص در مراسم مختلفی از جمله عروسی‌ها، جشن‌های ملی و مذهبی و گردهمایی‌های خانوادگی اجرا می‌شود.

ورزش‌های محلی

در ولایت قندهار مجموعۀ از بازی‌های محلی از قدیم رایج بوده است. از جمله سنگ‌اندازی به‌عنوان یکی از این بازی‌ها، نه تنها آزمونی برای مهارت و قدرت که نمایشی از روحیه پهلوانی است. در این رقابت که با گردهمایی ده تا بیست جوان برگزار می‌شود، شرکت‌کنندگان باید سنگی مشخص را به سوی هدفی معین پرتاب کنند و برنده کسی است که دقیق‌ترین پرتاب را انجام دهد.  

نیره‌بازی (بزکشی محلی) نیز از دیگر بازی‌های شاخص منطقه است که با شور و هیبت خاصی اجرا می‌شود. این بازی که نماد دلاوری و سوارکاری است، در جشن‌ها و مناسبت‌های مهم به نمایش گذاشته می‌شود و حضاری پرشور را گرد هم می‌آورد. در کنار اینها، بازی‌های دیگری نیز در جشن‌های محلی اجرا می‌شوند که هر یک بازتاب‌دهندۀ بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی این خطه محسوب می‌شود.

کرکت به‌عنوان یک ورزش جدید در قندهار شناخته می‌شود، اما با استقبال قابل توجهی به‌ویژه جوانان مواجه شده است. این ورزش که ریشه در فرهنگ بریتانیایی دارد، به تدریج در میادین ورزشی این منطقه نفوذ کرده و جای خود را در میان علاقمندان محلی باز کرده است. تشکیل تیم‌های محلی و برگزاری مسابقات غیررسمی، نشان‌دهندۀ رشد تدریجی این رشته ورزشی در قندهار است.

موسیقی محلی

موسیقی محلی قندهار متأثر از موسیقی هندی است و هنرمندان آن از آلات موسیقی مانند هارمونیه، رباب و طبله استفاده می‌کنند و معروف‌ترین آوازخوان قندهاری عبدالرئوف قندهاری بود که با رادیو تلویزیون هم همکاری داشت.

آموزش و تحصیلات عالی در قندهار

۱. معارف

قندهار طبق آمار سال ۱۳۹۸ش مرکز احصائیه، ۴۷۰ مکتب و لیسه (دبیرستان) دولتی و ۳۹ مکتب خصوصی داشته و بیش از ۱۰۰ هزار شاگرد در آنها مشغول به تحصیل بودند.

۲. آموزش عالی

قندهار دارای یک دانشگاه دولتی با ۸۶۲۱ دانشجو و ۲۴۲ استاد و چهار دانشگاه خصوصی به‌نام‌های ملالی، بینوا، سبا و میرویس نیکه است.

۳. مدرسه دینی و مسجد

بر اساس آمار رسمی، ولایت قندهار شاهد رشد چشمگیر تعداد مدارس دینی اهل‌سنت بوده به‌گونه‌ای که هم‌اکنون ۱۷۰۰‌‌‌ باب مدرسۀ دینی در این ولایت فعال است. این مراکز آموزشی میزبان حدود ۲۰۰ هزار طلبۀ اهل‌سنت است که به فراگیری علوم دینی مشغول‌اند.‌ این گسترش کمی پس از به قدرت رسیدن طالبان شتاب قابل توجهی گرفته است. مقامات طالبان‌هدف اصلی این سرمایه‌گذاری آموزشی را پرورش روحیه دینی و زدودن باورهای غربی‌از ذهن نسل جوان افغانستان عنوان می‌کنند.

کارشناسان‌این رویکرد آموزشی‌را‌‌‌ دارای اهداف مذهبی خاصر پیامدهای اجتماعی و فرهنگی گسترده‌ای ارزیابی می‌کنند. از یک سو، افزایش دسترسی به آموزش دینی را برای جامعه محافظه‌کار قندهار فراهم می‌کند و از سوی دیگر، نگرانی‌هایی درباره محتوای آموزشی و محدودیت‌های احتمالی در ارائه آموزش‌های مدرن ایجاد کرده است.

همچنین در این ولایت ۸۶۲۹ مسجد وجود دارد که از این تعداد ۸۵۲۳ غیررسمی و مابقی رسمی است.

۴. مراکز دینی شیعیان در قندهار

در ۱۳۴۶ش محمدآصف محسنی، عالم دینی تحصیل‌کردۀ حوزه نجف، با بازگشت به زادگاه خود در قندهار، اقدام به تأسیس حوزه علمیه‌ای کرد که به کانونی برای احیای فرهنگی و دینی جامعۀ شیعۀ این منطقه تبدیل شد. در آن دوران، شیعیان قندهار به‌دلیل تعصبات مذهبی حاکم، از کمترین امکانات و مراکز عبادی محروم بودند.

وی با پشتیبانی مالی جامعۀ محلی، مجموعه‌ای متشکل از حوزه علمیه، حسینیه و مسجد را بنا نهاد که افزون بر نیازهای عبادی، ضرورت‌های آموزشی و فرهنگی جامعه را پاسخ می‌داد. این مجموعه به سرعت به محفلی برای تبیین معارف اهل‌بیت و آموزش احکام دینی تبدیل شد و بزرگترین گردهمایی‌های مذهبی منطقه را سازماندهی کرد.  

جاذبه‌های گردشگری قندهار

قندهار دارای آثار باستانی و گردشگری بسیاری است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. «تپۀ مَنْدی‌گَک»: در 50 کلیومتری شمال‌غربی شهر قندهار واقع شده که حاکی از تمدن ۵ هزار سالۀ این قسمت دارد.
2. پنْجوایی: به معنی پنج رود، مجموعۀ دهکده‌های سرسبز و آباد در جنوب‌غرب قندهار فعلی و در سمت چپ رودخانۀ ارغنداب است.
3. شمشیر غار: غاری که در ناحیۀ پنجوایی و در حدفاصل دو قریۀ صالحان و شیخ قلندر در کمرگاه کوه واقع شده است.
4. کتیبۀ آشوکا: کتیبه‌ای که منسوب است به آشوکای بزرگ (۲۷۳ تا ۲۳۲ق.م) و به دو زبان یونانی و آرامی در ورودی شهر کهنۀ قندهار کشف شد.
5. مسجد خرقۀ شریفه: از مشهورترین و مهمترین مساجد افغانستان و شهر قندهار است که خرقۀ منسوب به پیامبر اسلام در آن نگهداری می‌شود.
6. زیارت بابا ولی: منسوب به سیدحسن ابدال از سادات سبزوار که به قندهار مهاجرت کرد. این زیارت در کنار رودخانه ارغنداب در قندهار است.
7. مقبرۀ احمد شاه ابدالی، میرویس هوتکی، تور غار، شهر کهنۀ قندهار، کوهک، مسجد جامع، جادۀ عیدگاه، دروازۀ عیدگاه، دروازه‌ی احمد شاه بابا، از دیگر جاذبه‌های تاریخی و گردشگری این ولایت هستند.
8. چهل زینه: طبق سنگ‌نوشتۀ حک‌شده بر دیوار غربی رواق، ظهیرالدین محمد بابر پس از فتح دوم قندهار، در سال ۹۲۸ق دستور احداث چهل‌زینه را صادر کرد. مدت زمان ساخت این رواق را برخی ۲۵ سال و عده‌ای دیگر بین ۹ تا ۱۳ سال ذکر کرده‌اند. سید معصوم بکری از نویسندگان کتیبۀ رواق آورده است که در مدت ۹ سال هشتاد نفر سنگ‌تراش هر روز در آن‌ مکان کار می‌کردند، اما همگی اتفاق‌نظر دارند که در سال ۹۵۳ق ساخت این بنا به اتمام رسیده است.

در قسمت غربی شهر قندهار افغانستان و بر فراز کوه «سر پوزه»، طاقِ سنگیِ تراشیده شده‌ای وجود دارد که در بین مردم به «چهل‌زینه» معروف است. در کتیبه‌های داخل بنا، نام «رواق جهان‌نما» درج شده است. همچنین از این بنای تاریخی با نام‌های «پیش طاق» و «چهل پله» نیز یاد می‌شود.

چهل‌زینه تلفیقی از معماری اسلامی و هندی است و رواقی به‌سمت شمال دارد که از 3 قسمت تشکیل شده است:

الف) قسمت داخلی رواق، سرپوشیده و مستطیل‌شکل به طول 3 متر و عرض و ارتفاع 2 متر است. این قسمت، اتاقی کوچک و ساده با سقف هموار است که به استثنای چند کتیبه با متن واقعه‌نگاری به زبان فارسی، بسیار ساده و با کمترین اشکال و نگاره‌ها ساخته شده است.

ب) قسمت بیرون رواق، به‌صورت تخت یا صفحه‌ای سرگشاده به طول 5 متر و عرض 4 متر که جلو روی آن نیز کنده شده است.

ج) راه‌پله به تعداد 44 پله که این رواق را به قسمت پایین دامنۀ کوه وصل می‌کند. فاصلۀ بین هر پله ۷۰ سانتی‌متر است.

در دو طرف پله‌ها، پرتگاه وجود دارد. به‌همین دلیل، به‌دستور ملکه ثریا، همسر امان‌الله خان، حصارها و نرده‌‌های آهنی برای آن ساخته شد.

در فضای داخل چهل‌زینه سنگ‌نوشته‌ای به خط فارسی وجود دارد که تاریخ ساخت آن نوشته شده است. بر روی خود طاق چهل‌زینه نیز نوشته‌هایی به خط نستعلیق در مورد احترام به حقوق انسان‌ها، بزرگ‌ترها، موجودات زنده، شکار نکردن حیوانات و صید نکردن ماهی و امثال آن دیده می‌شود.

قرار گرفتن این طاق در مکانی سرسبز و نزدیک به رودخانۀ ارغنداب، باعث زیبایی این مکان تاریخی شده و یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری و فرهنگی افغانستان در ولایت قندهار به شمار می‌رود.

بر اثر چندین سال جنگ‌ در افغانستان، بخشی از قسمت‌های داخلی و خارجی این اثر تخریب شده است. بخش‌هایی از آن نیز به‌صورت عمدی مورد اصابت گلوله قرار گرفته است. کارشناسان بر این باورند که این مکان تاریخی بر اثر تردد بازدیدکنندگان و روشن کردن آتش در معرض خطر جدی قرار دارد.

زیرساخت‌های قندهار

میدان هوایی (فرودگاه)

میدان هوایی بین‌المللی قندهار به‌عنوان میدان هوایی اصلی جنوب افغانستان برای پروازهای داخلی و خارجی فعالیت می‌کند. همچنین به‌عنوان پایگاه بزرگ نظامی حمل‌ونقل و دریافت تجهیزات برای نظامیان مستقر در قندهار کاربرد دارد.

راه زمینی

قندهار از کابل 595 کیلومتر و از هرات 647 کیلومتر فاصله دارد. از طریق بزرگراه کابل - قندهار به کابل، از طریق شاهراه قندهار - هرات به هرات و از طریق شهر مرزی چمن به کویته پاکستان متصل می‌شود.

مراکز صحی

قندهار دارای 3 شفاخانه (بیمارستان)، ۲۷ مرکز صحی جامع، ۲۹ مرکز صحی اساسی و ۴۸ مرکز صحی فرعی است. بر اساس آمار ۱۳۹۹ش تعداد ۵۴۷ دکتر، ۳۲۳ دکتر مرد و ۲۲۴ دکتر زن هم در این بخش‌ها مشغول به طبابت هستند.

قندهار در ادبیات و هنر

اشعار شاعران

اقبال لاهوری، قندهار را چنین وصف کرده است: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

شاعر دیگری در وصف قندهار چنین سروده است: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

ضرب‌المثل

ضرب‌المثل «سفر قندهار» در ادبیات فارسی به‌عنوان استعاره‌ای از سفری پرمخاطره، طولانی و نیازمند تدارکات گسترده به کار می‌رود. این عبارت به موقعیت دورافتاده و راه‌های صعب‌العبور قندهار در گذشته اشاره می‌کند که طی آن مسافران با چالش‌های طبیعی و امنیتی متعددی رو به رو می‌شدند.

بر اساس مستندات تاریخی، خاستگاه این ضرب‌المثل به لشکرکشی‌های نظامی به‌ویژه حمله نادرشاه افشار به قندهار در قرن هجدهم میلادی بازمی‌گردد. این لشکرکشی که با آماده‌سازی نیروهای عظیم و پیچیده همراه بود، در حافظۀ جمعی به نمادی از آمادگی برای انجام مأموریت‌های دشوار تبدیل شد.

فیلم‌‌ سینمایی 

فیلم سینمایی «سفر قندهار» (متولد ۱۳۷۹ش) به کارگردانی محسن مخملباف، اثری سینمایی با همکاری تولید ایران و فرانسه است که داستانی به‌طور عمیق انسانی را در بستر بحران افغانستان روایت می‌کند. فیلم داستان «نفس» را دنبال می‌کند؛ زنی افغانستانی‌تبار مقیم کانادا که برای نجات خواهر خود که در قندهار قصد خودکشی دارد به افغانستان سفر می‌کند.  این سفر او را به قندهار می‌کشاند که در زمان جنگ داخلی افغانستان، شهری بسیار خطرناک و دورافتاده و یادآور ضرب‌المثل معروف سفر به قندهار بود.‌

مشاهیر قندهار

نور‌جهان همسر جهانگیرشاه، میرویس هوتک (بنیانگذار سلسلۀ هوتکیان)، احمد شاه درانی (بنیانگذار امپراتوری درانی)، دوست‌محمد خان (بنیانگذار سلسله بارک‌زائی)، محمد‌ایوب خان (فاتح نبرد میوند)، عبدالحى حبيبى، مولوى احمد قندهارى، محمدحسین طالب قندهاری، علامه عبدالحق قندهارى، غلام‌محمد طرزی، محمدآصف محسنی قندهاری، حامد کرزی و محمدحسن مولوی‌قندهاری از چهره‌های نامدار قندهار هستند.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «اختلافات داخلی طالبان در افغانستان؛ پایتخت در کابل و قدرت در قندهار/ گزارش شفقنا»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
• استرآبادی، سیدحسین، تاریخ سلطانی از شیخ صفی تا شاه صفی، تهران، علمی، 1366ش.
• اقبال لاهوری، محمد، «پس چه باید کرد؟»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین ۱۴۰۲ش.
• انصاری، قندهار بعد از اسلام تا پایان عصر صفوی، قم، مجلسی، ۱۳۸۰ش.
• بارتولد، واسیلی، تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ حمزه سردادور، تهران، چاپخانه اتحادیه تهران 1308ش.
• برهمن، چندربهان، چهارچمن، دهلی نو، مرکز تحقیات راینی فرهگی جمهوری الامی ایران، 1385ش.
• «تجلیل عید سعید فطر در قندهار»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• تقی‌زاده، محمدرضا، «قندهار؛ ولایتی با معماری زیبا در افغانستان»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 3 اسد ۱۴۰۰ش.
• «توسعه صنعت پرورش ماهی در قندهار»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۳۹۹ش.
• «جغرافیای تشیع در افغانستان»، وب‌سایت افق نوین، تاریخ درج مطلب: ۶ آذر ۱۴۰۳ش.
• جهان‌بخت، سیدحمید، سفر قندهار، تهران، صراط‌المستقیم، نورالعطیه، ۱۳۸۹ش.
• جیلانی، غلام، جغرافیای ولایات افغانستان ، کابل، اریک، ۱۳۷۹ش.
• حمیدی، سمیه و یوسف‌زهی ناصر، «ایران و مسأله هرات و قندهار در دورۀ قاجار )طی سال‌های 1856-1794 م.)»، مجلۀ تاریخ روابط خارجی، شمارۀ ۶۴، ۱۳۹۴ش.
• «خدمات فرهنگی - اجتماعی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۳ دی ۱۴۰۰ش.
• «رسم و رواج مردم قندهار در سال نو»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «روزانه ۱۵۰ هزار لیتر شیر در ۱۰۰۰ فارم گاوداری در هلمند و کندهار تولید می‌شود»، وب‌سایت سلام وطندار، تاریخ درج مطلب: ۱۴ شهریور ۱۴۰۳ش.
• «ساخت مدارس دینی به‌جای مکتب»، خبرگزاری صدای شهروند، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، الهدی، ۱۳۹۰ش.
• علی آبادی، علی‌رضا، جامعه و فرهنگ افغانستان، تهران، موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین‌المللی الهدی، ۱۳۹۵ش.
• «عید قربان از اعیاد گرامی مسلمانان است/ این عید با آیین خاص و شکوه ویژه تجلیل می‌شود»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۶ تیر ۱۴۰۲ش.
• «فیلم سینمایی سفر قندهار‏»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۳ دی ۱۳۹۹ش.
• «گذری در قندهار، اشرف‌البلاد شاه احمد‌ابدالی»، و‌ب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۳۹۲ش.
• گروسه، رنه، امپراطوری سحرانوردان، ترجمۀ عبدالحسین میکده، تهران، علمی و فرهنگی، 1364ش.
• «لایق اداره ولایت قندهار چه کسی است؟»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۵ دی ۱۳۹۳ش.
• ماهوره، ثریا، «معرفی ولایت قندهار افغانستان»، هم‌صنفی سایت دانشجویان افغانستان، تاریخ درج مطلب: 24 جدی۱۳۹۹ش.
• «محمدآصف محسنی قندهاری»، ویکی‌شیعه، تاریخ درج مطلب: ۷ اوت ۲۰۱۹م.
• محمدی، احمد، «معرفی ولایت قندهار»، وب‌سایت سیستم‌معلوماتی و گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۲۸ حوت ۱۳۹۶ش.
• مددی، عبدالوهاب، سرگذشت موسیقی معاصر افغانستان، تهران، عرفان،۱۳۹۰ش.
• «مرکز خبرنگاران افغانستان: صدای زنان در رسانه‌های قندهار به گونه کامل منع شد»، وب‌سایت آمو تی وی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اسفند ۱۴۰۳ش.
• «معرفی ولایت قندهار»، خبرگزاری بریا، تاریخ درج مطلب: ۱۵ خرداد ۱۴۰۱ش.
• «معنی ضرب المثل سفر قندهار»، وب‌سایت مجلۀ اینترنتی ماگرتا، تاریخ بازدید: ۲۸ مرداد ۱۴۰۴ش.
• منصوری مقدم، محمد و دیگران، «اهمیت استراتژیک قندهار و تاثیر آن بر روابط صفویان با گورکانیان هند (دوره سلطنت شاه‌ عباس اول)»، مجلۀ تاریخ روابط خارجی، شمارۀ ۸۹، 1400ش.
• یمین، محمدحسین، افغانستان تاریخی، کابل، سعید، ۱۳۸۰ش.
• «ولایت قندهار»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: ۲۷ مرداد ۱۴۰۴ش.