پیش‌نویس:زیارت

زیارت؛ ملاقات پیشوایان دین یا حضور نزد قبر آنها یا اماکن مقدس با قصد تکریم.

زیارت در اسلام به‌معنای بازدید یا دیدار مشتاقانه و عاشقانه از مکان‌های مقدس یا مدفن افراد مقدسی مانند پیامبران، امامان، امامزادگان، صحابه و دیگر چهره‌های مورد احترام دینی است. این دیدار، همراه با احترام، تعظیم و انس گرفتن با شخص یا مکان مورد زیارت است و اغلب برای کسب فیض، برکت، وصل قلبی به حجت خدا و اعلام وفاداری انجام می‌شود. زیارت نه صرفا دیدار ظاهری، بلکه ارتباط قلبی و روحی با اهل‌بیت و بزرگان دین است و در منابع اسلامی فضیلت و آداب ویژه‌ای برای آن ذکر شده است.

مفهوم‌شناسی زیارت

زيارت، به‌معناى ميل به چيزى یا ملاقات كردن و به ديدار كسى رفتن و در اصطلاح به‌معنای ميل و حركت حسى، همراه با تمایل قلب، نسبت به زيارت‌شونده است که با اكرام و تعظيم قلبى و انس روحى همراه باشد. در قرآن كريم اين واژه فقط یک بار در معنای ملاقات كردن و روبه‌رو شدن آمده است.

زيارت از جمله مناسك دينى مسلمانان است که در اسلام و خصوصا تشيع، از جايگاه والایی برخوردار است و شامل زيارت خانۀ خدا، مرقد پيامبر اکرم، امامان، امام‌زادگان و صالحان می‌شود.

زیارت در اسلام

شیعه

در فرهنگ شیعی، زیارت از اهمیت بسیاری برخوردار است و شیعیان علاوه ‌بر زیارت پیامبر اسلام، به زیارت پیشوایان مذهبی خود نیز اهتمام می‌ورزند و زیارت آنها، جزئی از آیین‌های مذهبی محسوب می‌شود. شیعیان دربارۀ این انگاره، به مستندات زیر تمسک می‌کنند:

1. با تکیه بر احادیث متواتر نزد شیعه و اهل‌سنت، زیارت پیامبر خدا مستحب و پسندیده است؛
2. زیارت، بخشی از سیرۀ عملی بزرگان دین در تاریخ اسلام بوده است؛
3. یامبر اکرم بارها مسلمانان را به زیارت خود، خاندانش و مؤمنین دعوت می‌کرد.
4. پیامبر اسلام، قبر مادر خود را زیارت کرده، بر قبر مادر گریسته و اشخاص همراه خود را نیز گریانده و آنان را به ‌زیارت قبور سفارش کرده است؛
5. زیارت در فرهنگ اسلامی، عامل ارتباط و وابستگی انسان با خدا و اهل‌بیت دانسته شده و منشأ برکات و نزول فیض و ثواب تعریف شده است.
6. مسلمانان همواره به زیارت قبور بزرگان دینی می‌رفته‌اند. مرقد پیامبر اسلام از وفات او تاکنون زیارتگاه مسلمانان بوده است.
7. در روایات ائمه بر استحباب زیارت خانۀ خدا، انبیا، پیامبر اکرم، امامان، برخی امام‌زادگان، صالحان و مومنان تاکید شده است.
8. همچنین از زیارت‌های مهم در فرهنگ شیعیان، زیارت امام حسین در روز اربعین است و در برخی از روایات، این زیارت از نشانه‌های مؤمن شمرده شده است. شیعیان توجه ویژه‌ای به این زیارت دارند.

اهل سنت

از نظر اهل سنت، زیارت قبور، به‌ویژه زیارت قبر پیامبر اسلام و دیگر بزرگان دینی، امری جایز و حتی مستحب است. اکثر علمای اهل سنت از جمله مالک، شافعی، احمد بن حنبل و ابوحنیفه بر استحباب زیارت پیامبر تأکید دارند. آن‌ها زیارت قبور را وسیله‌ای برای یادآوری آخرت، تقویت ایمان و نزدیکی به خدا می‌دانند و احادیث فراوانی از پیامبر نقل شده که به زیارت قبور امر کرده‌اند. اهل سنت بر این باورند که زیارت قبور سبب تذکر به انسان در مورد زندگی پس از مرگ و ایجاد فضای معنوی برای تقرب به خدا می‌شود. اما آنان نسبت به برخی اعمال مانند توسل یا درخواست شفاعت از درگذشتگان محتاط‌تر هستند و آن را در چارچوب شرعی خود بررسی می‌کنند. در مقابل، وهابیت که شاخه‌ای از سلفیه هستند، زیارت قبور را به شکل گسترده رد می‌کنند و آن را موجب شرک می‌دانند.

وهابیت

از دیدگاه وهابیت، زیارت قبور پیامبر اسلام، اهل‌بیت و اولیا و صالحین به‌طور کلی بدعت و حرام است و موجب شرک به خداوند دانسته می‌شود. آنان بر این باورند که هرگونه رفتن به زیارت قبر پیامبران و بزرگان دینی، به‌جز برای کبر و تکریم صرف، به‌معنای روی آوردن به غیر خدا و در نتیجه شرک است. ابن‌تیمیه، از بنیان‌گذاران فکری وهابیت، زیارت قبور را عملی ناپسند و شرک‌آمیز می‌شمارد و زیارت قبر پیامبر و اهل‌بیت را حرام اعلام می‌کند.

در مقابل به زیارت قبر برخی بزرگان مثل احمد بن حنبل در دیدگاه وهابیت اشکالی وارد ندانسته و آن را شرک نمی‌دانند، اما زیارت قبور پیامبر و اهل‌بیت را رد می‌کنند. زیارت از نظر وهابیت نباید میان زائر و اولیا به شکل توسل یا شفاعت تعبیر شود، زیرا چنین عملی نوعی شرک به خدا محسوب می‌شود.

این دیدگاه موجب شده وهابیت هرگونه مراسم زیارتی دارای بعد توسل و درخواست از اولیای خدا را محکوم کند و آن را زیر سوال ببرد و بگوید که زیارت توسط اهل تسنن و شیعیان به بدعت گراییده است. به‌همین دلیل زیارت در مکتب وهابیت محدود به ابعاد صرفاً تاریخی یا یادکردی است و جنبۀ عبادی، توسل و شفاعت را نفی می‌کند و آن را برخلاف توحید می‌داند.

ادلۀ حرمت زیارت قبور ائمه در وهابیت به این صورت پاسخ داده می‌شود که زیارت قبور، مخصوصاً زیارت قبور پیامبر و اهل‌بیت، شرک نیست بلکه اظهار ارادت، احترام و یادآوری عظمت ایشان است؛ زیارت وسیله‌ای برای نزدیک شدن به خداوند از طریق اهل‌بیت است نه پرستش یا توسل به جای خدا. بر اساس روایات معتبر، مانند حدیث امام رضا که فرموده‌ است: «بار سفر به سوی زیارت ما ببندید»، زیارت قبور اهل‌بیت مشروع و مستحب است و این حدیث علیه دیدگاه وهابیت است.

همچنین تعظیم شعائر دینی که شامل بزرگداشت قبور است در قرآن مورد تأکید قرار گرفته و شیعیان با نیت تعظیم و عبرت‌گیری از این اماکن مقدس به زیارت می‌روند، نه برای عبادت غیرخدا. بدعت‌انگاری وهابیت ناصواب است زیرا زیارت قبور اهل‌بیت ریشه در سنت پیامبر دارد و اعتقاد شیعیان بر سهولت توسل به خدا از طریق اهل‌بیت است، نه خدایی کردن آن‌ها یا شرک. به این ترتیب، پاسخ منطقی و مستند دینی به ادلۀ وهابیت، تفاوت عمده بین توحید حقیقی و نوعی توسل سالم و مشروع است که در زیارت اهل‌بیت وجود دارد.

ارکان زیارت

زیارت دارای سه رکن است:

1. زائر: کسی که میل و گرایش به کسی یا چیزی دارد؛
2. مَزُور: شخص یا چیزی که میل و گرایش زائر به‌سوی او است؛
3. صفت باطنی گرایش و میل (نیت زیارت) که با تکریم و تعظیم زائر همراه است.

مبانی تربیتی زیارت

اندیشمندان در بررسی زیارت به موارد زیر به‌عنوان مبانی تربیتی، توجه کرده‌اند:

1. تأثیر ظاهر بر باطن؛ امور مشهود مانند سخن گفتن و راه رفتن که از انسان سر می‌زند، بر امور باطن مانند فکر و نیت تأثیر می‌گذارد؛ در زیارت، شخص زائر با انجام اعمال ظاهری مانند طی‌کردن مسافت و تحمل سختی راه، اندیشۀ متعالی را در باطن خود استوار می‌کند.
2. تأثیر باطن بر ظاهر؛ بر اساس آموزه‌های دینی، زائر وقتی به زیارت می‌رود و در مکان مقدس یا پیشگاه بزرگان دینی قرار می‌گیرد، تلقی او از امور دگرگون شده و باطن وی پرورش پیدا می‌کند؛ همین امر سبب دگرگونی در رفتار و اعمال ظاهری او می‌شود.

آداب زیارت

به مجموعه‌ای از رفتارها و گفتارها که در احادیث بیان شده تا در هنگام زیارت رعایت شود، آداب زیارت گفته می‌شود؛ از جمله:

1. غسل کردن پیش از زیارت؛
2. پرهیز از کلام بیهوده در طول مسیر؛
3. با وضو و طهارت بودن؛
4. پوشیدن جامه‌های پاک و تمیز؛
5. حرکت با آرامش و وقار، همراه با خضوع و خشوع و تفکر دربارۀ عظمت زیارت؛
6. خوشبو کردن خود، مگر در زیارت امام حسین؛
7. گفتن ذکر تکبیر، تحمید، تسبیح، تهلیل و صلوات در حین راه رفتن؛
8. خواندن زیارت‌نامه‌های معتبر؛
9. آهسته زیارت خواندن؛
10. به‌جا آوردن نماز زیارت؛
11. تلاوت قرآن و خواندن دعا و هدیه آن به روح زیارت‌شونده.

اثرگذاری‌های زیارت

آثار معنوی و شناختی زیارت

در فرهنگ مسلمانان، علاوه بر فضیلت و پاداشی که برای زیارت قبر پیامبر اکرم و ائمه بیان شده، آثار شناختی و معنوی متعددی برای زیارت شمرده شده است، از جمله:

قطع وابستگی‌های مادی

انسان‌ها معمولاً با ترس از دست دادن داشته‌های مادی يا حسرت نسبت به نداشته‌ها، دچار ناامیدی می‌شوند و در رنج و افسردگى به‌سر می‌برند؛ اما زیارت با تقویت احساس دلبستگى به خدا و معنویت، حب دنیا را از انسان دور می‌کند و با کمرنگ شدن وابستگی مادی، آرامش به زندگی انسان باز می‌گردد.

امیدبخشی

انسان ناامید، انگیزه‌ای برای تلاش و فعالیت ندارد، اما زائر در حریم ائمه و مؤمنان، خود را متصل به خدا می‌بیند و این احساس یا باور در او تقویت می‌شود که خدا به واسطۀ انسان‌های والا، توبۀ او را می‌پذیرد. زائر با تکیه بر پشتوانه‌هاى الهى و الگوگيرى از انسان‌هاى كامل، با نشاط و اراده قوى به زندگى هدفمند باز می‌گردد و می‌کوشد که مشکلات را حل کند.

آرامش روحی

انسان، طالب سعادت و كمال است و اگر سعادت حقیقی خويش را نشناسد، گرفتار اضطراب می‌شود. شناخت مبدأ هستی و توكل و اعتماد بر او، اضطراب انسان را برطرف می‌کند. به‌همین دلیل ايمان را از مؤثرترين درمان‌های اضطراب دانسته‌اند که زیارت، يكى از مصاديق آن است و موجب می‌شود که آدمی بر اضطراب خود غلبه كند.

الگوپذيرى

انسان برای داشتن زندگی همراه با سعادت نیازمند الگوی رفتاری مناسب است. یکی از کارکردهای زيارت را آشنا کردن انسان با الگوهاى مناسب دانسته‌اند. زائر با حضور در اماكن مقدس، ارتباط با انسان‌هاى كامل را تجربه کرده و تلاش می‌کند ایشان را در رفتار و گفتار، الگوى خود قرار دهد.

تقویت باورهای مذهبی

اجتماع در زيارتگاه‌ها و آموختن معارف دينى و عمل به دستورات دينى، سبب تقويت دين زائران مى‌شود. زیارت‌نامه‌ها حاوی مسائل اعتقادی و باورهای دینی است که خواندن آن‌ها، در معرفت‌افزایی و آشنایی زائر با معارف دینی و تعمیق اعتقادات او بسیار مؤثر است. سایر مناسک زیارت مانند تلاوت قرآن، دعا و نماز نیز موجب تقویت دین‌داری می‌شود. زیارت، نشانۀ ولایت‌پذیری، احترام به جایگاه خاندان پیامبر، پیروی از راه آنها و زنده نگهداشتن نام، فرهنگ و آموزه‌های آنان است.

ایجاد محورهای ساختار فرهنگی و تمدنی در تشیع

زیارتگاه‌ها و به تبع آن سازمان حج و زیارت، نمادهای مهم تولید ساختارهای فرهنگی، دینی و اجتماعی در تشیع هستند و نقش اساسی در حفظ، تقویت و گسترش فرهنگ اسلامی-شیعی ایفا می‌کنند.

زیارتگاه‌ها

اهمیت زیارت در فرهنگ تشیع موجب شده است که شیعیان در محل دفن امامان، امامزادگان و بزرگان دینی، مزار و بارگاه برپا کنند. سالانه میلیون‌ها نفر به زیارت این مزارها می‌روند و آن‌ها را «بقاع متبرکه» می‌نامند. این مکان‌ها در طول تاریخ از محورهای گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بوده و هستند؛ برای مثال، در کنار مزار امام علی در نجف، حرم امام رضا در مشهد و مزار فاطمۀ معصومه در قم، حوزه‌های علمیۀ بزرگ و مجموعه‌های فرهنگی تشکیل شده که محل تربیت هزاران عالم دینی بوده است.

سازمان حج و زیارت

زیارت، سبب شکل‌گیری سازمان‌هایی شده است که در جمهوری اسلامی ایران، «سازمان حج و زیارت» نامیده می‌شود؛ این سازمان وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و مسئولیت اجرا و نظارت بر سفرهای زیارتی حج تمتع، عمره مفرده و زیارت عتبات عالیات عراق و سوریه را بر عهده دارد.

کنش‌های اجتماعی

کنش‌های اجتماعی زیارت موجب انسجام و همبستگی میان افراد با اعتقادات مشترک شده و از طریق ایجاد شبکه‌های گستردۀ ارتباطی، نقش مهمی در تقویت ارزش‌ها، فرهنگ دینی و روحیۀ اجتماعی جوامع شیعی ایفا می‌کند.

تعامل اجتماعی و تقویت هویت ملی و مذهبی

بنابر نظر برخی از پژوهشگرانِ حوزۀ فرهنگ و تمدن، پیوند و ارتباط با دیگران، از نیازهای روانی انسان است. زيارت، زمینۀ نزدیکی و الفت بين انسان‌ها و اجتماعى‌شدن آنها را فراهم می‌کند تا افراد، اعتقادات، گرايش‌ها، ارزش‌ها، هنجارها و عادت‌ها را از فرهنگ جامعه فراگرفته و دارای هویت و شخصيت ویژه‌ای ‌شوند.

همچنین به نظر پژوهشگران، زيارت صحنۀ حضور مردم در متن جامعه است؛ زیرا پديدۀ زيارت با حرکت مردم آغاز شده و اجتماع عظيم مردمي را در شهرهاي زيارتي به‌وجود می‌آورد که از مؤلفه‌های مهم قدرت نرم و پایه‌های امنیت در جهان امروزی محسوب می‌شود. به‌طور مثال توصیه به زیارت اربعین سبب شده است شیعیان همه‌ساله از سراسر جهان به‌سوی کربلا حرکت کنند و باشکوه‌ترین راهپیمایی در جهان را رقم بزنند. در اربعین 1401ش جمعیت این گردهمایی، به بیست‌ویک میلون نفر رسیده و این رویداد مهم به‌عنوان نماد هویتی شیعه تبدیل شده و نقش مهمی را در تقویت هویت مذهبی و ملی ایفا کرده است.

ایجاد اعتماد اجتماعی

سفرهای زیارتی موجب افزایش اعتماد اجتماعی، بروز تبادلات فرهنگی، آشنایی خرده‌فرهنگ‌های مختلف می‌شود. زيارت در شکل‌گیری ارتباط و پيوند متقابل میان کشورهای ميزبان و ميهمان، مؤثر است.

کارکردهای زیارت

تربیتی و فرهنگی

1. افزایش معرفت زائر و آموختن معارف دینی از خلال زیارت‌نامه‌ها؛
2. آشنایی با مقام امامان و تحکیم رابطه انسان با اولیای خدا؛
3. ارائۀ الگو و اشاعه فرهنگ معنوی در جامعه؛
4. زمینه‌سازی برای ترک گناهان و کسب فضائل.

اجتماعی و سیاسی

1. زنده نگه‌داشتن و تقویت روح جمعی و هویت مذهبی؛
2. تقویت امیدواری در شرایط سخت و بحرانی در میان شیعیان؛
3. زنده نگه‌داشتن، ترویج و تداوم روحیات حماسی و دلاوری و شجاعت در افراد؛
4. ترویج روحیۀ حق‌طلبی و عدالت‌خواهی به‌عنوان مهم‌ترین آرمان مذهب تشیع؛
5. احیای روحیۀ مبارزه با ستمکاران؛
6. توجه به جامعه و حکومت آرمانی مهدوی.

اقتصادی

مقولۀ زیارت و وجود زیارت‌گاه‌ها در شهرهای مختلف، کارکرد اقتصادی داشته و موجب جذب گردشگر مذهبی شده است. برای مثال، ظرفیت‌های گردشگری مذهبی استان خراسان رضوی باعث شده است که سالانه حدود ۳۰ میلیون زائر و گردشگر مذهبی از این استان دیدن کنند و 42 درصد اشتغال این استان در حوزۀ خدمات گردشگری مذهبی سازمانددهی شود. همچنین، ۵۰ درصد هتل‌ها و اقامتگاه‌های ایران در مشهد واقع شده و اقتصاد این استان در اقتصاد کل ایران اثرگذار است.

چالش‌های زیارت در زندگی معاصر

چالش‌های زیارت در زندگی امروزی شامل مسائل متعددی است که از لحاظ اجتماعی، فرهنگی و معنوی قابل بررسی است. این چالش‌ها نه‌تنها بر خود تجربۀ زیارت تأثیر دارند بلکه می‌توانند بر نگاه معنوی و پایبندی به آداب زیارت و سبک زندگی مرتبط با آن اثرگذار باشند. مهم‌ترین چالش‌های زیارت در زندگی امروز عبارتند از:

• مصرف‌زدگی و نگاه اقتصادی به زیارت: تبدیل شدن زیارت به یک صنعت گردشگری صِرف و نگاه مادی به آن، کاهش ارزش معنوی و عبادی زیارت را به همراه دارد. سفرهای زیارتی، گاه با هدف کسب درآمد و جذب توریست تبدیل شده‌اند که این امر به کاهش عمق و خلوص معنوی این عمل منجر می‌شود.
• فشارهای زیست‌محیطی و زیرساختی: افزایش بی‌رویۀ تعداد زائران و تمرکز آنان در برخی مناطق زیارتی سبب بروز مشکلات زیست‌محیطی، ترافیک، کمبود خدمات رفاهی و فشار بر زیرساخت‌ها شده است که می‌تواند تجربۀ زیارت را مختل کند.
• بدعت‌ها و خرافات: رواج برخی اعمال و رسوم بدون پشتوانۀ شرعی و عقلی، مانند سینه‌خیز رفتن در زیارتگاه‌ها، دخیل بستن به ضریح‌ها یا رفتارهای ناپسند در اماکن مقدس، موجب تحریف و آسیب به ارزش حقیقی زیارت می‌شود.
• چالش‌های فرهنگی و اجتماعی: تنوع فرهنگی میان زائران، اختلاف‌های مذهبی و قومیتی، نیاز به مدیریت هماهنگ و ایجاد همدلی میان گروه‌های مختلف برای جلوگیری از بروز تنش‌های احتمالی دارد.

زیارت در یهودیت و مسیحیت

زیارت اماکن مقدس از دیرباز، جزء تجربه‌های دینی و فرهنگی بسیاری از جوامع و ادیان دیگر بوده است؛ اما شكل، اماكن و اشخاص زیارت‌شونده تفاوت دارند.

یهودیت

در یهودیت زیارت معبد سلیمان (مرکز مذهبی یهودیان در اورشلیم)، در ابتدا واجب بود؛ اما پس از نابودی معبد، زیارت برای یهودیان یک واجب شرعی نیست بلکه تنها یک رسم آئینی است. در حال حاضر دیوار حائل غربی کوه معبد، معروف به دیوار ندبه که به اعتقاد یهودیان، از هیکل سلیمان یا معبد دوم یهودیان در شهر قدیمی اورشلیم باقی مانده، مقدس‌ترین مکان زیارتی برای یهودیان است.

مسیحیت

زیارت در مسیحیت برخاسته از عقیده‌ای دینی است که شامل ادای نذورات و قربانی، شرکت در مراسم مذهبی و بازدید از اماکن مذهبی و مقدس می‌شود. مقصد مسیحیان برای زیارت، ابتدا اورشلیم یا مکان‌های مربوط به مصلوب شدن و رستاخیز مسیح بوده است. اسناد نشان می‌دهد زیارت اورشلیم از ابتدای قرن دوم میلادی شکل گرفت و از قرن ۴، رواج پیدا کرد و گسترش یافت. در مسیحیت هدف از زیارت، ملاقات با خدا در مکانی است که خود را آشکار کرده است.

زیارت در آیین زرتشت

در دین زرتشت، اولین آتشکده‌ها در ایران باستان، جهت نگهداری آتش مقدس برای رفع نیاز روزمره مردم بود، ولی با گذشت زمان، این عنصر نزد مردم احترام یافت تا جایی که از گوشه و کنار به زیارت آن می‌آمدند. هم اکنون نیز در ایران مکان‌هایی به نام «پیر» در چند استان از جمله استان یزد وجود دارد که مقصد زیارتی زرتشتیان است.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• قرآن کریم.
• «استاندار خراسان ‌رضوی گفت: با توجه به ظرفیت‌های استان در حوزه زیارت و گردشگری، تا قبل از شیوع ویروس کرونا سالانه پذیرای حدود ۳۰ میلیون زائر و گردشگر بودیم.»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1400ش.
• «ابعاد و آثار تربیتی زیارت مأثور أهل‌بیت»، وب‌سایت فصلنامۀ میقات حج، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• احمدى، محمدرضا، بررسی ابعاد روانشناختی حج و اثربخشی آن بر سطح دین‌داری و سلامت روانی حجاج، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1388ش.
• «ادله وهابيت در مورد حرمت زيارت قبور و شد رحال چيست؟»، وب‌سایت معاونت تبلیغ و امور فرهنگی حوزه‌های علمیه، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1393ش.
• امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق.
• «اهمیت و ارزش زیارت»، وب‌سایت آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه، تاریخ درج مطلب: ۱۱ خرداد ۱۳۹۸ش.

• ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
• ابن‌قولویه، جعفر ‌بن محمد، کامل الزیارات، نجف، المطبعة المبارکة المرتضویه، بی‌تا.
• ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن أبی‌داود، تحقیق محمد محی الدین، بیروت، مکتبة العصریة، بی‌تا.
• بابایی، حبیب‌الله، «درآمدی بر شاخصه‌های تمدنی در اربعین»، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی لقاء الحسین، تهران، دانشگاه امام صادق، 1396ش.
• «بدعتی به نام دخیل بستن به ضریح»، وب‌سایت مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1395ش.
• جلالی، غلام‌رضا، «زیارت در تمدن‌ها و ادیان دیگر»، نشریه زائر، سال نهم، شماره 12، 1381ش.
• جیمز، ویلیام، دین و روان، ترجمه مهدی قائنی، تهران، آموزش انقلاب اسلامی، 1372ش.
• «چرا اربعین نشانه مؤمن بودن است؟ برای اربعینی شدن از راه دور چه باید کرد؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۹ش.
• چراغی، مریم، «تبیین جایگاه و جغرافیای زیارت در دیانت مسیحی»، قم، هفت آسمان، شماره 97، 1399ش.
• حر‌ عاملی، محمد ‌بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
• دادستان، پريرخ، روان‌شناسى مرضى تحوّلى، تهران، سمت، 1380ش.
• «رسانه‌های جدید و اربعین به‌عنوان نماد هویت بین‌المللی شیعی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۵ مهر ۱۴۰۰ش.
• رهبر، محمدتقی و مؤمن، ماجده، «حج در آیین یهود»، فصلنامه میقات حج، دوره 10، شماره 40، 1381ش.
• راغب اصفهانی، حسین ‌بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت،‌ دار الشامیه، ۱۴۱۲ق.
• رفیعی، حمیدالله، «زیارت قبور از دیدگاه اهل سنت»، وب‌سایت الشیعه، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1401ش.
• «زیارت»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• «زیارت قبور بزرگان و پاسخ به شبهات وهابیت برگرفته از آثار حضرت آیت‌الله جوادی آملی»، وب‌سایت معارج، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1396ش.
• سبحانی، اسرافیل «آثار روانشناختی زیارت در سلامت روانی و زندگی انسان»، ماهنامه معرفت، شماره 205، 1393ش.
• شیخ عباس قمی، مفاتیح ‌الجنان.
• طباطبایی، سیدمهدی، «معنای زیارت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• طبرسی، فضل ‌بن حسن، مجمع ‌البیان، قم، اسماعیلیان.
• طریحی، فخرالدین، مجمع ‌البحرین و مطلع ‌النیرین، تهران، مرتضوی، 1375ش.
• غیاثی، هادی، «ابعاد تمدني نهاد زيارت در فرهنگ شيعي»، پژوهشنامۀ حج و زيارت، شماره 6، دی 1397ش.
• فتاحی، نسرین، «تحلیل و نقد دیدگاه وهابیون پیرامون زیارت اهل قبور توسط زنان بر اساس آراء فریقین»، وب‌سایت دانشگاه رازی، تاریخ درج مطلب: 8 خرداد 1402ش.
• کلینی، محمد ‌بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
• کلینی، محمد ‌بن یعقوب، فروع کافی، قم، قدس، ۱۳۸۸ش.
• «مبانی تربیتی زیارت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 13 آبان 1396ش.
• محدثی، جواد، الگوهای تربیی در زیارت، تهران، فرهنگ زیارت، 1395ش.
• مصباح یزدی، محمد‌تقی، اخلاق در قرآن، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380ش.
• «معرفی سازمان حج و زیارت»، وب‌سایت سازمان حج و زیارت، تاریخ بازدید: 28 خرداد 1402ش.
• موسوی، محمد، «زیارت در سیره اصحاب پیامبر خدا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
• نجفی، حافظ، «زیارت در ادیان توحیدی و نقش معنوی و تمدنی»، وب‌سایت سامانه نشریات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1401ش.
• «نگاهی به نقش زیارت در تحولات اجتماعی و فرهنگی معاصر»، وب‌سایت مبل زیبا، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1404ش.