پیش‌نویس:مسجد در افغانستان

مسجد در افغانستان؛ مکان‌ عبادت و گردهمایی‌های دینی و فرهنگی مردم افغانستان در سراسر کشور.

مسجد در افغانستان کانون اصلی حیات دینی و اجتماعی بوده و در حال‌حاضر نقش بی‌بدیلی در جامعه و سبک زندگی مردم این سرزمین دارد. این اماکن مقدس که از قرون نخستین اسلامی تاکنون پابرجا مانده‌ است، علاوه‌‌بر محل عبادت، مراکز آموزشی، اجتماعی و قضایی جامعه نیز محسوب می‌شود.

تاریخچه مسجد در افغانستان

تاریخ مسجدسازی در افغانستان به قرن اول هجری و همزمان با گسترش اسلام در این سرزمین بازمی‌گردد. نخستین مساجد اغلب با بهسازی و تغییر کاربری معابد پیشین (بودایی و زرتشتی) احداث شد. در دورۀ غوریان و تیموریان (قرون ۴-۷ هجری) مسجدسازی به اوج شکوفایی هنری و معماری رسید. مسجد جامع هرات با تزیینات پیچیدۀ کاشی‌کاری و گچبری، نمونۀ برجستۀ این دوره محسوب می‌شود. در دورۀ معاصر، مساجدی چون مسجد عبدالرحمن در کابل، با تلفیق سبک‌های سنتی و عناصر مدرن، ادامه‌دهندۀ این سنت کهن است.

ویژگی‌های مسجد در افغانستان

ویژگی‌های فرهنگی مساجد در افغانستان

مسجد در افغانستان به‌عنوان کانون‌های چندعملکردی، نقش حیاتی در حیات اجتماعی و فرهنگی مردم افغانستان دارد. این بناها علاوه‌بر محل عبادت مراکز آموزشی، اجتماعی و تصمیم‌گیری‌های جمعی نیز محسوب‌شود. بسیاری از مساجد شهری دارای کتابخانه‌ها و مدارس علوم دینی بوده و مراسم‌های ملی و مذهبی در آن برگزار می‌شود. آیین‌های خاصی مانند نذری و توزیع خیرات در مناسبت‌های مذهبی، بیانگر پیوند عمیق فرهنگی با باورهای مردمی است. این اماکن همچنین به‌عنوان محل برگزاری جرگه‌های مشورتی و اجتماعات سیاسی تاریخی عمل کرده‌ا است.

ویژگی‌های معماری مساجد در افغانستان

معماری مساجد تاریخی‌ افغانستان مانند مسجد جامع هرات تلفیقی از سبک‌های اسلامی، ایرانی و مغولی است. این بناها به‌طور معمول دارای گنبدهای عظیم، مناره‌های بلند و ایوان‌های وسیع بوده و تزیینات معماری شامل کاشی‌های معرق فیروزه‌ای، گچبری‌های اسلیمی پیچیده و خوشنویسی آیات قرآنی به خط نستعلیق است. مصالح به کار رفته به‌طور عمده شامل سنگ مرمر، خشت پخته و چوب‌های منبت‌کاری‌شده است که همزیستی سنت و هنر را نشان می‌دهد.

ویژگی مسجد روستایی در افغانستان

مساجد روستایی در افغانستان به‌طور عمده در مرکز روستا و با مصالح محلی مانند سنگ، خشت و چوب ساخته می‌شود و از سادگی معماری برخوردار است. این مساجد اغلب فاقد تزیینات هنری پیچیده و عناصر سازه‌ای مساجد شهری است. در سال‌های اخیر، با کمک مهاجران افغانستانی مقیم کشورهای دیگر، تحولی در ساخت مساجد روستایی نیز ایجاد شده است. به‌ویژه در مناطق شیعه‌نشین، مساجد جدید با مصالح مدرن مانند سیمان و گچ و با طراحی شامل گنبد و مناره ساخته می‌شود. این تغییرات، نمایانگر تأثیرپذیری از معماری مدرن و بهبود امکانات عبادی در مناطق روستایی است.

آمار مسجد در افغانستان

آمار رسمی مساجد ثبت‌شده

بر اساس آمار رسمی منتشر شده در ۱۴۰۲ش هم‌اکنون ۹۳٬۳۰۰ مسجد در سراسر افغانستان به ثبت رسیده است. این آمار که از سوی وزارت ارشاد، حج و اوقاف افغانستان اعلام شده، نشان‌دهندۀ جایگاه ویژۀ مساجد در حیات دینی و اجتماعی این کشور است. بر اساس گزارش‌های موجود، از این تعداد تنها حدود ۵٬۰۰۰ مسجد به‌صورت رسمی در وزارت حج و اوقاف ثبت شده‌اند. از مجموع مساجد کشور، ۱٬۳۷۵ مسجد در شهر کابل و ۴٬۹۳۸ مسجد در سایر ولایات به صورت رسمی ثبت شده‌ است.

مساجد ثبت‌نشده و مناطق روستایی

بسیاری از مساجد موجود در مناطق روستایی و دورافتاده که خارج از نظام ثبت رسمی فعالیت می‌کنند، در این آمار لحاظ نشده‌ است. فرهنگ مسجدسازی در افغانستان همواره به‌عنوان بخشی از بیان دینداری و تعهد مذهبی جامعه مطرح بوده است. حتی در دورافتاده‌ترین روستاها و کوچک‌ترین سکونتگاه‌ها، وجود مسجد به‌عنوان کانون حیات دینی و اجتماعی امری ضروری تلقی می‌شده و در حال‌حاضر نیز ضرورت تداوم دارد.

تحولات اخیر در مسجدسازی

بر اساس گزارش رسانه‌های مختلف، در دورۀ اخیر، با تسلط دوبارۀ طالبان بر افغانستان، روند احداث مساجد در مناطق تحت نفوذ این گروه با اهداف سیاسی و ایدئولوژیک خاصی شدت یافته است. این مساجد جدید به‌طور عمده با هدف تربیت نیروهای همسو با ایدئولوژی طالبان و ترویج خوانش خاصی از اسلام احداث می‌شوند. این تحول، بیانگر تغییر در کارکردهای سنتی مساجد از کانون‌های خودجوش مردمی به نهادهای هدفمند ایدئولوژیک در نظام سیاسی فعلی افغانستان است.

کارکردهای مسجد در افغانستان

کارکرد عبادی و معنوی

• مسجد در افغانستان به‌عنوان اصلی‌ترین مکان مقدس، کارکردهای متعددی در حوزۀ جامعه‌پذیری عبادت دارد. پخش مستمر اذان‌های یومیه، برگزاری نمازهای پنجگانۀ روزانه به‌صورت جماعت، از مهم‌ترین کارکردهای عبادی مسجد به‌ویژه در مناطق شهری است. نماز جمعه، مهم‌ترین گردهمایی عبادی هفتگی در مساجد برگزار می‌شود.
• مراسم نمازهای تراویح اهل‌سنت در ماه رمضان از دیگر کارکردهای عبادی مساجد است. برگزاری نمازهای احیای شب‌های قدر در ماه رمضان نیز در مساجد انجام می‌پذیرد. مراسم نماز عید فطر و قربان با حضور گستردۀ مومنان در مساجد برگزار می‌شود. همچنین، مسجد به عنوان مکانی برای انجام مراسم دعا، ذکر و مناجات نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کارکرد آموزشی و تربیتی

1. پایگاه تاریخی آموزش دینی: مساجد در افغانستان از دیرباز به‌عنوان نخستین مراکز آموزشی عمل کرده‌ است. از این بناهای مقدس در ابتدا به‌عنوان مکتب‌خانه‌های سنتی استفاده می‌شد که پایه‌های ابتدایی سواد و معارف اسلامی را به کودکان می‌آموختند. در مناطقی مانند هزاره‌جات، مساجد تنها مراکز آموزشی قابل دسترس تا دهه ۱۳۲۰ش محسوب می‌شد. این نقش تاریخی باعث شد بسیاری از علمای برجستۀ دینی کشور تحصیلات ابتدایی خود را در مساجد آغاز کنند.
2. آموزش‌های بنیادین دینی و علمی: امروزه مسجد‌‌ در افغانستان به آموزش مباحث اساسی دینی و علمی می‌پردازند. برنامۀ آموزشی شامل تدریس قرآن (به‌ویژه در ماه رمضان)، اصول و فروع دین، نماز و احکام شرعی است. علاوه‌بر این، دروس زبان فارسی، ریاضیات مقدماتی و صرف و نحو عربی نیز تدریس می‌شود. این آموزش‌ها توسط امامان جماعت و روحانیون محلی ارائه می‌شود که نقش معلمی را ایفا می‌کنند.
3. مقاومت آموزشی در بحران‌ها: در دوران جنگ و ناامنی، مساجد پناهگاه امن آموزشی باقی ماندند. هنگام تجاوز شوروی و تعطیلی مدارس رسمی، مساجد به‌طور غیررسمی به آموزش ادامه دادند. این مراکز با وجود کمبود منابع و تهدیدات امنیتی، با مقاومت قابل تحسین به فعالیت خود ادامه دادند. این پایداری، نقش حیاتی مساجد در حفظ آموزش در بحران‌ها را نشان می‌دهد.
4. نقش مکمل در نظام آموزشی مدرن: امروزه مساجد به‌عنوان نهادهای مکمل آموزشی عمل می‌کنند. وزارت معارف افغانستان در ۱۳۹۹ش مساجد را به‌طور رسمی به محیط آموزشی وارد کرد. بر اساس این طرح، دانش‌آموزان پایه ابتدایی می‌توانند در مساجد محل خود تحصیل کنند. این همکاری نشان‌دهندۀ به رسمیت شناختن نقش آموزشی مساجد توسط نهادهای دولتی است.
5. تربیت نیروهای دینی و فرهنگی: در گذشته مساجد در افغانستان به پرورش طلاب علوم دینی و نیروهای فرهنگی می‌پرداختند. بسیاری از مدارس دینی و حوزوی در مجاورت مساجد فعالیت داشت. این مراکز به امامان جماعت، مبلغان دینی و معلمان مورد نیاز جامعۀ دینی را آموزش تربیت می‌کردند. امروزه نیز این نقش در برخی از مناطق روستایی ادامه دارد. این نقش تربیتی باعث حفظ و تداوم سنت‌های دینی و فرهنگی در جامعه افغانستان شده است.

نقش اجتماعی و همبستگی‌بخشی

• مسجد در افغانستان کانون تجمعات اجتماعی بوده و فضایی برای تعامل و همبستگی میان اقشار مختلف جامعه فراهم می‌آورد. در مناطق روستایی، مسجد اولین جایی است که مردم برای حل مشکلات محلی به آن مراجعه می‌کنند. به‌ویژه در فصل زمستان، بسیاری از روستاییان که کار کشاورزی را تعطیل می‌کنند، در مساجد گرد هم آمده و به بحث و تبادل نظر در مورد مسائل دینی، فرهنگی و اجتماعی می‌پردازند. این اماکن همچنین پناهگاهی برای مسافران و نیازمندان بوده و در بحران‌های طبیعی، به‌عنوان مراکز امدادرسانی عمل می‌کنند.
• امروزه مساجد در افغانستان به محل اصلی برگزاری انواع مراسم و آیین‌های اجتماعی یادبود درگذشتگان است. بیشتر آیین‌های مذهبی و فرهنگی مانند ختم قرآن و یادبودهای سوم، هفتم، چهلم و سالگرد درگذشت افراد در مسجد برگزار می‌شود. این کارکردهای اجتماعی مساجد به تقویت پیوندها و همبستگی اجتماعی کمک شایانی می‌کند و نقش محوری در ایجاد و حفظ ارتباط بین نسل‌های مختلف دارد.

کارکرد سیاسی و تصمیم‌سازی  

تاریخ افغانستان گواهی می‌دهد که مساجد همواره مراکز تحولات سیاسی و اجتماعی بوده‌ است. برای مثال در دوران جهاد اشغال شوروی، مساجد به پایگاه‌های فرماندهی و برنامه‌ریزی تبدیل و بسیاری از تصمیمات مهم در این مکان‌ها گرفته می‌شد. در حال‌حاضر نیز مساجد به‌عنوان بستر طبیعی برای تجمعات مردمی و بیان خواسته‌های اجتماعی عمل می‌کنند.

نقش فرهنگی و هویت‌سازی

• مساجد در افغانستان به‌عنوان نهادهای فرهنگی و معنوی، نقش اساسی در شکل‌دهی و تقویت هویت جمعی ایفا می‌کنند. در مناسبت‌های مختلف مذهبی و ملی، مراسم گوناگون در مسجد برگزار می‌شود که به تقویت همبستگی اجتماعی و هویت فرهنگی کمک می‌کنند. برای مثال برگزاری مراسم اعیاد فطر و قربان، مراسم‌‌ افطار و شب‌های قدر درماه رمضان، جشن‌های میلاد پیامبر اسلام و امامان (در میان شیعیان) در این فضاها، موجب تحکیم پیوندهای اجتماعی و تقویت باورهای دینی می‌شود.
• به‌ویژه در ایام محرم و عاشورا، مسجد به کانون اصلی برگزاری مراسم سوگواری تبدیل می‌شود. در این ایام، مجالس عزاداری، روضه‌خوانی و سینه‌زنی با حضور پرشور مردم در مساجد برگزار شده که علاوه بر جنبه‌های مذهبی، به حفظ و انتقال فرهنگ عاشورایی و ارزش‌های ایثار و شهادت نیز کمک می‌کند.
• از بعد معماری، مساجد تاریخی افغانستان خود گویای غنای هنری و فرهنگی این سرزمین بوده و سبک‌های معماری متنوع، تزئینات هنری ظریف و کتیبه‌های نفیس در مساجدی مانند مسجد جامع هرات و مسجد پل‌خشتی کابل نشان‌دهندۀ تلفیق هنر اسلامی با ویژگی‌های بومی افغانستان است. این آثار معماری نمادهای فرهنگی و میراث هنری برای نسل‌های آینده حفظ شده است.

کارکرد قضایی و حل اختلاف

در بسیاری از مناطق، مساجد به عنوان مراکز حل و فصل دعاوی و اختلافات محلی عمل می‌کنند. علمای دینی و موسفیدان محلی در این مکان‌ها به داوری و میانجی‌گری پرداخته و با استناد به احکام شرعی یا عرف محلی به حل اختلافات می‌پردازند. این نقش نشان‌دهندۀ اعتماد عمیق جامعه به نهاد مسجد و کارکردهای آن است.

نقش اقتصادی و امدادرسانی

مسجد در افغانستان در برخی موارد به‌عنوان مراکز جمع‌آوری و توزیع کمک‌های مردمی عمل کرده و در تأمین نیازهای نیازمندان جامعه مشارکت می‌کنند. همچنین، در زمان‌های بحرانی مانند حادثۀ وقوع سیل یا زلزله، این مکان‌ها به عنوان پایگاه‌های امدادی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

مسجدهای تاریخی و مهم در افغانستان

الف) مسجد نه‌گنبد

مسجد نه گنبد که با نام‌های نه گنبدان و مسجد حج پیاده نیز شناخته می‌شود، یکی از کهن‌ترین مساجد افغانستان محسوب می‌شود. این بنا در سه کیلومتری جنوب شهر بلخ در قریه «ده رازی» واقع شده و به باور بسیاری از مردم منطقه، نخستین مسجد ساخته شده در افغانستان است.

نام‌گذاری  مسجدنه گبند

وجه تسمیه این مسجد به تعداد نه گنبد آن اشاره دارد که در معماری اولیه وجود داشته‌اند. نام حج پیاده نیز به‌طور احتمالی به زیارتگاه بودن آن در ادوار تاریخی مربوط می‌شود.

تاریخچه  مسجدنه گبند

قدمت این بنا به دوره پیش از اسلام و به عنوان نیایشگاه بوداییان (نوبهار) بازمی‌گردد. پس از اسلام، این مکان به مسجد تبدیل شد. تاریخ دقیق ساخت آن مورد اختلاف است؛ برخی آن را به قرن دوم هجری و دوران ابوخالد برمک یا فضل پسر یحیای برمکی نسبت می‌دهند، برخی دیگر آن را مربوط به دوره سامانیان (قرن سوم و چهارم هجری) می‌دانند.

موقعیت جغرافیایی  مسجدنه گبند

مسجد نه گنبد در سه کیلومتری جنوب شهر بلخ در قریه «ده رازی» واقع شده است. این مکان در گذشته بخشی از مجموعه بزرگ نیایشگاه‌های بودایی بوده که حدود ۳۰۰ اتاق کوچک برای آموزش و اسکان زائران داشته است.

معماری  مسجدنه گبند

این مسجد با مساحتی حدود ۴۰۰ متر مربع، از خشت پخته، گل پخته، سنگ، گچ و چوب ساخته شده است. معماری آن تلفیقی از سبک‌های بودایی، ساسانی و اسلامی است و دارای ۱۶ ستون اصلی (۶ ستون داخلی و ۱۰ ستون متصل به دیوار) بوده است. تزئینات گچبری با نقش‌های گیاهی مانند برگ‌های توت، پیچک تاک و گل نیلوفر از ویژگی‌های بارز این بنا است. عمق برخی از این گچبری‌ها به بیش از دو سانتیمتر می‌رسد.

اهمیت تاریخی و فرهنگی  مسجدنه گبند

این مسجد به دلیل پیشینه کهن و معماری منحصر به فرد، از مهم‌ترین آثار تاریخی افغانستان محسوب می‌شود. ابن بطوطه، جهانگرد مشهور، آن را از نظر زیبایی با مسجد الحمراء در اسپانیا مقایسه کرده است. همچنین، این بنا نمونه‌ای از تحول فرهنگی و مذهبی منطقه از دوران بودایی به اسلامی را نشان می‌دهد.

وضعیت کنونی  مسجدنه گبند

متأسفانه بخش‌های زیادی از این بنای تاریخی در اثر حوادث طبیعی و گذر زمان از بین رفته است. با این حال، بقایای به جا مانده، هنوز هم جلوه‌ای از هنر و معماری اصیل دوره‌های کهن را به نمایش می‌گذارد.

ب) مسجد جامع هرات

این مسجد که به مسجد جمعۀ هرات و «مسجد آبی» نیز شهرت دارد از مساجد قدیمی افغانستان محسوب می‌شود و در قسمت شمال شرق شهر قدیم هرات و در ناحیۀ دوم شهر فعلی هرات واقع شده است.

تاریخچه مسجد جامع هرت

برخی محققین معتقدند مکان فعلی مسجد جامع، معبد بزرگ آریایی‌ها و خانۀ اهورامزدا بوده و قدمتی چند هزار ساله دارد. پس از فتح هرات به دست مسلمانان در ۲۹ق و تشرف مردم به دین اسلام، این بنا، از حالت معبد خارج و به مسجد مسلمانان تبدیل ‌شده است. بنای اولیۀ مسجد در قرن‌های اول تا پنج هجری چوبین و منقّش بوده است.

در ۳۷۲ق به نقل از مؤلف کتاب حدود العالم، این مسجد از آبادترین مسجدها بوده و خواجه عبدالله انصاری نیز در آن کرسی تدریس داشته است. در سال ۴۱۴ق بر اثر آتش‌سوزی نیمی از مسجد که بیشتر از جنس چوب بوده، سوخته است.

مسجد جامع را به‌شکل کنونی سلطان غیاث‌الدین محمد غوری در ۵۹۷ق با استفاده از خشت پخته و گچ طرح‌ریزی کرد اما موفق به تکمیل آن نشد. مقبرۀ او در پشت ایوان شمالی مسجد قرار دارد. پسر او سلطان محمود کارهای باقی‌ماندۀ پدر را تکمیل کرد.

مرمت و بازسازی مسجد جامع هرات

این مسجد، در دوران‌های مختلف بارها تخریب و دوباره بازسازی و تعمیر شده است:

1. در قرن هفتم هنگام حملۀ چنگیزخان خسارت‌های زیادی بر آن وارد شد. در زمان ملوک آل‌کرت، ملک غیاث‌الدین (۷۰۷-۷۲۹ق) آن را تعمیر کرده و در سمت شمال آن مدرسه‌ای‌ به‌نام «غیاثیه» ساخت.
2. در دورۀ ملک معزالدین کرت (۷۳۲-۷۷۱ق) بعد از افزودن تزئینات، در کنار آن خانقاهی برای عبادت صوفیان ساخته شد.
3. در دورۀ شاهرخ میرزا (۸۰۷-۸۵۰ق) از امرای تیموری نیز بازسازی‌هایی صورت گرفت و نقش‌ونگار رواق‌ها و دیوار‌های مسجد ترمیم شد. در سال ۹۰۴ق امیر علی‌شیر نوائی، وزیر سلطان حسین بایقراء، مسجد جامع را تعمیرات اساسی کرد و تمام دیوارها و رواق‌های این مسجد با ستون‌های نفیس، سنگ‌های مرمر و کاشی‌های معرق تزئین شد. در همین دوره، منبری ۹ پله‌ای از سنگ مرمر طی شش سال در سال ۹۰۹ق توسط استاد شمس‌الدین سنگ‌تراش برای مسجد ساخته شد.
4. در سال 916ق با هجوم سپاهیان شاه اسماعیل صفوی، ویرانی‌هایی به مسجد جامع وارد شد تا این‌که در سال 1036ق حسن‌خان شاملو آن ویرانی‌ها را تعمیر کرد.
5. در زمان وزیر یارمحمد خان (1253ش) ایوان شمالی مسجد و قسمتی از شبستان‌های آن ترمیم شد. در دورۀ امیر حبیب‌الله خان مسجد ترمیم‌های بیشتری یافت. در سال 1324ش به‌همت عبدالله خان ملک‌یار نائب‌الحکومۀ هرات، خیابان‌های وسیع در اطراف و باغی به وسعت بیش از 25 هزار مترمربع در سمت شرق مسجد ایجاد شد.
6. تعمیرات و بازسازی‌های دیگری نیز طی سال‌ها در این بنا صورت گرفت. از جمله ساخت محراب عالی و نفیس از سنگ‌های گران‌قیمت به‌جای محراب سابق و منبری بزرگ از سنگ مرمر در کنار آن توسط محمدسعید مشعل، ساخت منارۀ یادگار شهدای مدافع هرات در وسط باغ شرقی مسجد، سنگ‌فرش کردن صحن مسجد، ساخت پنج عدد حوض آب برای وضو گرفتن مردم، حفر دو حلقه چاه عمیق و نیمه‌ عمیق در داخل پارک شرقی مسجد، ساخت کناره‌های آهنی در دیوارهای مسجد، ساخت یک باب وضوخانه در داخل پارک مسجد، توسعۀ کتابخانۀ مسجد، عایق‌سازی بام‌های مسجد در ۱۳۸۲ش، ترمیم غسال‌خانۀ مسجد و رنگ‌آمیزی با ۵۲۰ قطع سنگ مرمر سفید در صحن مسجد جامع.

معماری مسجد جامع هرات

مسجد جامع ۴۶۷۶۰ متر مربع مساحت دارد و مشتمل بر ۴ ایوان بزرگ، ۶ دروازه، ۴۶۰ گنبد، ۱۳۰ رواق، ۴۴۴ ستون و ۱۲ مناره است که مناره‌های آن بین ۱۷ تا ۳۶ متر ارتفاع و ۷ تا ۱۰ متر قطر دارند و هر یک دارای ۸ رواق هستند که به‌همراه بام خود با کاشی فیروزه‌ای تزئین شده‌اند.

صحن مسجد که در وسط آن حوضی بزرگ قرار دارد، یک محوطۀ مستطیلی‌شکل به‌وجود آورده که چهار طرف آن را بنای مسجد احاطه کرده است. ۴ کتیبۀ بزرگ، سه سرای‌چه، یک منبر سنگی، یک کتابخانه (شامل ۴ هزار جلد کتاب)، یک وضوخانه و یک مدرسۀ علمیه در این مسجد وجود دارد.

در کتیبه‌های مسجد، آیات قرآن و اشعار شعرای نام‌دار حکاکی شده است. چنان‌که در کتیبۀ ایوان شرقی اشعاری از سنایی غزنوی، کتیبۀ ایوان غربی از بوستان سعدی، کتیبۀ ایوان شمالی از تحفة الاحرار جامی و کتیبۀ ایوان جنوبی از سبحة الاحرار جامی به خط نستعلیق قابل مشاهده است. در کتیبه‌های دیگر مسجد نیز آیاتی از قرآن و اشعار عرفانی از سعدی، جامی، خسرو دهلوی، شیخ ابوسعید، عطار و نیز از مقالات خواجه عبدالله انصاری حکاکی شده که بر زیبایی مسجد افزوده است.

اهمیت و جایگاه مسجد جامع هرات

مسجد جامع هرات علاوه بر کاربردهای دینی و برگزاری فرایض مذهبی، دارای امکاناتی جهت تدریس، گردهمایی و فعالیت‌های اجتماعی مختلف بوده است. علمای بزرگی چون خواجه عبدالله انصاری، خواجه محمد تاکی و فخر رازی در آن هم به موعظه مردم پرداخته و هم دروس مختلف را تدریس می‌کردند. در حال حاضر نیز مراسم عبادی و نمازهای عید و جمعه در آن برگزار می‌شود و با توجه به وسعت آن در یک زمان گنجایش بیش از یک‌صد هزار نمازگزار را دارد.

دیگ هفت‌جوش

دیگ بزرگ فلزی هفت‌جوش و منقشی در گوشه‌ای از صحن مسجد با قطر یک‌ونیم و عمق ۲ متر وجود دارد. این دیگ وقف مسجده بوده و در گذشته، در روزهای متبرک در آن شربت درست کرده و بین مردم توزیع می‌کردند. در حاشیۀ بیرونی دیگ اسم محمد بن محمد بن محمد کرت حکاکی شده و این دو بیت در مدح پادشاه وقت و تاریخ اتمام آن دیده می‌شود: هزار سال جلالی بقای ملکش باد *** شهور او همه اردیبهشت و فروردین به‌سال هفت‌صد و هفتاد و شش بعد از هجرت *** که نقش بند حوادث نمود صورت این

ج) مسجد عیدگاه افغانستان

مسجد عیدگاه از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد شهر کابل است که سبک معماری آن نیز گویای قدمت مسجد و میراث غنی مسلمانان است. این مسجد در طول تاریخ، میزبان مراسم‌ها، اعیاد و اجتماعات سیاسی بوده است. عیدگاه، سالانه در دو عیدِ فطر و قربان، میزبان جمعیتی در حدود 2 میلیون نفر به‌منظور اقامۀ نماز است.

نام‌گذاری مسجد عیدگاه

مؤسس دولت مدرن افغانستان، احمدشاه درانی، نماز عید قربان (عید اضحی) را در سال 1756م در این مکان اقامه کرد و به‌همین دلیل این مسجد را «عیدگاه» می‌خوانند.

تاریخچه‌ مسجد عیدگاه

ساخت مسجد به‌شکل کنونی آن توسط امیر عبدالرحمن خان صورت گرفته است. پس از آن، سنگ بنای محراب، توسط امیر حبیب‌الله خان در سال 1893م گذاشته شد. در دیوار این مسجد کتیبه‌ای سنگی قرار دارد که تمام ویژگی‌های این بنا در آن بیان شده است.

موقعیت جغرافیایی مسجد عیدگاه

این مسجد بین باغ علیمردان و چمن حضوری واقع‌ شده است. زمین بزرگی که در حال‌حاضر مسجد عیدگاه در آن قرار دارد، در گذشته، فضای سبزی بوده که توسط ساکنان بالاحصار (ارگ عُلیا) کابل برای اقامۀ نماز در جشن‌های مهم مذهبی استفاده می‌شده است. این مکان، در میانۀ جوی مستان در غرب، رودخانۀ کابل در شمال و باغ اردو در غرب قرار گرفته است.

معماری مسجد عیدگاه

مسجد در یک طبقه با استفاده از سنگ، آجر و ملات آهک ساخته ‌شده است. طرح مسجد عیدگاه شامل دو ردیف موازی از فضاهای گنبدی شکل است که در جهت شمالی- جنوبی قرار گرفته‌ و در مجموع 230 متر طول دارد. علاوه بر آن، این مسجد دارای 76 گنبد کوچک‌تر است که در 2 ردیف 19 تایی در شمال و به‌تعداد مساوی در جنوب کشیده شده‌اند. یک گنبد مرکزی بزرگ به ارتفاع 13 متر نیز در قسمت مرکزی قرار دارد. گنبد اصلی با آهن پوشیده شده و باقی گنبدها کاهگل است. دو پلکان در انتهای ساختمان واقع‌ شده و کل مساحت مسجد، در حدود 2800 متر مربع است.

رواق‌ها و مناره‌های مسجد منقش به نقوش اسلامی است. نمای مسجد به رنگ سفید و کرِم بوده و دارای چهار منارۀ بزرگ در جلو و پشت و یک مناره نیز در مرکز بام است. مسجد حدود یک متر بالاتر از صحن ساخته ‌شده و سه دروازۀ بزرگ در سمت شرقی آن، با طاق‌های طلاکاری و تزئین شده، وجود دارد. از جذابیت‌های طراحی این مسجد که آن را منحصر به فرد کرده، طول زیاد و عرض کم آن است. سبک معماری این مسجد از نوع اسلامی- مغولی است.

در زمان نادرخان (1933-1929م) مسجد تعمیر شد و یک تراس روباز بزرگ به آن اضافه شد. در جریان سال‌هایی که افغانستان تحت اِشغال شوروی قرار گرفته بود، در سال 1986م، درختان این مسجد قطع شده و محوطۀ باغ با بتن سنگفرش شد تا زمینه برای رژۀ نظامی فراهم شود. پس از آن و در خلال سال‌هایی که افغانستان درگیر جنگ‌های داخلی بود، با توجه به موقعیت مسجد و اینکه ساختمان‌های مجاور آن به‌شدت آسیب ‌دیده بودند، مسجد عیدگاه از تخریب جدی و گسترده در امان ماند. در آپریل 2016م یک انفجار بزرگ در سمت ادارۀ امنیت ملی به درهای شیشه‌ای در طاق مسجد آسیب زد که بقایای این درها اکنون برداشته‌ شده است.

کارکردهای مسجد عیدگاه

این مکان، محل برگزاری اعیاد و مراسم‌های مذهبی و ملی همچون تاج‌گذاری بوده است. چندین جُرگۀ بزرگ مشورتی و دستور آغاز جنگ دوم انگلیس و افغانستان در سال 1878م نیز از این مسجد داده‌ شد.

همچنین، دستور آغاز سومین جنگ افغانستان توسط امان‌الله خان، در سال 1919م، از همین مسجد صادر شد. تا مدتی قبل، جرگه‌های قومی و فیصله‌های عمومی نیز در این مسجد صورت می‌گرفت. علاوه بر آن، مسجد عیدگاه، محل جمع شدن زائرانی است که در مراسم حج شرکت می‌کنند. نماز تراویح در ماه رمضان نیز در همین مسجد خوانده می‌شود.

حملات تروریستی در مسجد عیدگاه

از جمله حوادث تروریستی که در این مسجد رخ ‌داده مربوط به ۸ اردیبهشت 1387ش است که در جریان آن به رئیس‌جمهور وقت افغانستان، حامد کرزی، تیراندازی شد. همچنین در حملۀ انتحاری نزدیک به دروازۀ مسجد در 2021م، آسیب جزئی به طاق زینتی دروازۀ ورودی مسجد وارد شد.

ج) مسجد شاه دو شمشیره

مسجد شاه دو شمشیره، از قدیمی‌ترین مساجد شهر کابل است که در مرکز شهر واقع شده و اکنون از آن به‌عنوان مکانی برای برگزاری نماز‌‌ و سایر مراسم‌های عبادی استفاده می‌‌شود.

نام‌گذاری شاه دو شمشیره

این مسجد که در مرکز شهر کابل در سَرَک (خیابان) عمومی اندرابی در کنار رودخانۀ کابل قرار گرفته منتسب به یکی از سرداران سپاه اسلام به‌نام «لیث بن قیس» است که هنگام جنگ با سپاه «رَتْبیل‌شاه» حاکم کابل با دو شمشیر می‌جنگید. وقتی او در این جنگ کشته ‌شد، وی را در همین مکان دفن کردند و مسجدی نیز در جوار آن ساختند و آن را «مسجد شاه دوشمشیره» نام‌گذاری کردند. از این مسجد، گاهی به‌عنوان «نگین شهر کابل» نیز یاد می‌شود.

تاریخچه مسجد شاه دو شمشیره

تاریخ ساخت این مسجد به سال ۸۱ق برمی‌گردد که مسلمانان در جنگ با «رتبیل‌شاه» پیروز شده و کابل را فتح کردند. آنها در کنار مقبرۀ لیث بن قیس، این مسجد را ساختند. برخی از مورخین معتقدند که این مسجد در جایگاه معبد ویران‌شدۀ هندوها ساخته شده و کوه آسمایی که در کنار آن هست، نام الهۀ بزرگ طبیعت بوده است.

معماری مسجد شاه دو شمشیره

مسجد شاه دوشمشیره ۱۲ متر طول، ۱۲ متر عرض و ۸ متر ارتفاع دارد که در دو طبقه و بر چهار پایۀ استوانه‌ای استوار است. این مسجد دارای یک گنبد فیروزه‌ای، دیوارهای کرمی‌رنگ مایل به سفید و دو منارۀ بسیار زیبا است. در سقف آن از چوب‌های مخصوصی استفاده شده که موقع ورود به مسجد، انسان را به خود جذب می‌کند. در سمت راست ورودی مسجد تابلویی نصب است که آیۀ ۷۷ سورۀ حج و تاریخ بازسازی آن نوشته شده است.

مرمت و بازسازی مسجد شاه دو شمشیره

این مسجد در ابتدا فقط یک چهار دیواری کوچک و ابتدایی داشت که چندین مرتبه تعمیر و بازسازی شد. نخستین‌بار، این مسجد، توسط نصیرالدین همایون پسر شاه بابر (۱۵۰۸–۱۵۵۶م) تعمیر شد. در سال ۱۱۲۶ش نیز وقتی احمدشاه وارد کابل می‌شود پس از خواندن نماز در این مسجد، به سردار جهان‌خان توصیه کرد این مسجد را توسعه دهد.

ساختمان مسجد با سبک فعلی به‌ درخواست مادر شاه امان‌الله (۱۸۹۲ –۱۹۶۰م) و هزینۀ شخصی او به مبلغ صد لَکْ یا لگْ (صد هزار) روپیه در سال ۱۳۰۶ش با کمک مهندسان ترکیه‌ای در دو طبقه بازسازی شد. چون مبلغ مذکور در آن‌ زمان پول زیادی بود مردم کابل تا مدت‌ها از آن به‌نام مسجد «لَکی» یاد می‌کردند. با گذشت سالیان متمادی و چندین دهه جنگ‌ در کابل، قسمت‌هایی از این مسجد آسیب دیده است.

در ۱۳۹۸ش اشرف غنی، رئیس‌جمهور وقت افغانستان، دستور به بازسازی این مسجد داد که شرکت خصوصی «انکشاف ملی» بازسازی آن را بر عهده گرفت. این شرکت، بازسازی مسجد را طی دو سال زیر نظر وزارت شهرسازی و اراضی، در ماه ثور (اردیبهشت) سال ۱۴۰۰ش به اتمام رساند.

کارکردهای مسجد شاه دو شمشیره

این مسجد از قدیم‌الایام تا کنون مورد توجه مردم کابل بوده است. نمازهای عید فطر و قربان و نیز نماز جمعه در آن برگزار می‌شود. علاوه‌بر آن، روزهای چهارشنبه جمعیت زیادی از مردم عادی، بیماران، زنان و نیازمندان به این مسجد آمده و برای برآورده شدن حاجات خود دعا خوانده و نذر می‌کنند که اگر حاجات آنها برآورده شود به کبوتران اطراف مسجد دانه و گندم بدهند. عکس این مسجد در اسکناس‌های ۵۰ افغانی در افغانستان چاپ شده است.

جاذبه‌های گردشگری مسجد شاه دو شمشیره

قرار گرفتن مسجد در یک مکان پرتردد، کنار رودخانۀ کابل، نمای زیبا، باستانی و تاریخی بودن زیارتگاه آن و وجود کبوتران رنگارنگ که بر زمين یا بر گرد گنبد در حال پرواز هستند، باعث می‌شود هر گردشگری که به کابل بیاید از این مسجد دیدن کند. همچنین بازارهای محلی کوچک و بزرگ در اطراف مسجد وجود دارد که انواع قالیچه‌های دست‌بافت، کیف‌های دست‌ساز چرم طبیعی و محصولاتی ساخته شده با پوست گوسفند، لباس‌های محلی و وسائل باستانی در آنها به‌فروش رسیده و گردشگران داخلی و خارجی را به خود جذب می‌کنند.

ه) مسجد جامع پل‌خشتی کابل

مسجد جامع پل خشتی یکی از بزرگ‌ترین و تاریخی‌ترین مساجد شهر کابل است که گنبد و مناره‌های آن پیش از ساخت ساختمان‌های مرتفع جدید، از بیشتر نقاط شهر قابل مشاهده بود. این مسجد دارای پیشینه تاریخی غنی و روایت‌های متعدد است.

نام‌گذاری مسجد پل‌خشتی

این مسجد به نام‌های «مسجد نورالاسلام» و «مسجد لب دریا» نیز شناخته می‌شود. وجه تسمیه پل خشتی به‌دلیل ساخت پلی از خشت در مجاورت مسجد بر روی رودخانه کابل بوده است.

تاریخچه مسجد پل‌خشتی

بر اساس روایت‌های شفاهی، محل کنونی مسجد عبادتگاه سلیمان پیامبر بوده که حدود سه هزار سال قدمت دارد. پس از فتح کابل توسط مسلمانان، سنگ بنای اولیه مسجد در کنار رودخانه کابل نهاده شد. این مسجد پس از مسجد شاه دوشمشیره، دومین مسجد بزرگ ساخته شده در کابل محسوب می‌شود.

موقعیت جغرافیایی مسجد پل‌خشتی

مسجد در مرکز شهر کابل واقع شده و توسط گذرهای تاریخی مانند چهارچته، گذر قصاب کوچه، گذر کتابفروشی و مرادخانی احاطه شده است. همچنین بازارهای معروفی چون سرای شازده و طلافروشی‌های اطراف میدان کابل در مجاورت آن قرار دارند.

معماری مسجد پل‌خشتی

مسجد کنونی دارای مناره‌ای به ارتفاع ۶۲ متر و گنبدی سبزرنگ با ۱۸ متر ارتفاع از سطح زمین است. ساختمان مسجد با سنگ مرمر نماکاری شده و گنبد آن با کاشی‌های آبی و سبز تزئین گردیده است. مسجد ظرفیت پذیرش سه هزار نمازگزار را دارد و دارای سیستم‌های پیشرفته صوتی، آبرسانی و روشنایی است.

کارکردها مسجد پل‌خشتی

این مسجد علاوه‌بر کاربرد عبادی، دارای مدرسه‌ای برای اطفال نوآموز بوده و در طول تاریخ میزبان مراسم مذهبی و اجتماعی مختلفی بوده است. مسجد دارای امکاناتی شامل سقاخانه، وضوخانه و سیستم روشنایی با ۷۰ چراغ آویز بلوری است.

منابع

• آبدات نفیسه هرات، گویا اعتمادی، سرور، کابل، انجمن تاریخ، ۱۳۴۳ش.
• آثار باستانی افغانستان، بهبودی، مرتضی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان، 1392ش.
• آثار هرات، خلیلی،‌ خلیل‌الله، هرات، مطبعه فخریه سلجوقی ۱۳۰۹ش.
• آشنایی با مسجد جامع 5 هزار ساله هرات، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۹۶ش.
• آغاز دو پروژۀ بازسازی در مسجد جامع بزرگ هرات، وب‌سایت ماندگار روزنامه صبح افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۲۶ حمل (فروردین) ۱۳۹۳ش.
• «آیا شهرِ پر از مسجد، اسلامی‌تر است؟»، وب‌سایت ۸صبح، تاریخ درج مطلب: ۲۲ آبان ۱۴۰۳ش.
• اصغری، محمدجواد، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، مجلۀ جریان‌شناسی دینی معرفتی در عرصه بین الملل، شمارۀ 7، 1390ش.
• افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، عظیمی، محمدعظیم، کابل، الهدی، 1390ش.
• افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، عظیمی، محمدعظیم، کابل، الهدی، ۱۳۹۰ش.
• پویان، رسول، جغرافیۀ عمومی هرات، مشهد، ترانه، ۱۳۸۸ش.
• تاریخچه مسجد عیدگاه در کابل، زارع، بابک، در وب‌سایت تاریخِ ما تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1398ش.
• توحیدی، صدیق‌الله، شاه‌ دوشمشیره، در دایرةالمعارف آریانا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۸۸ش.
• خلیلی،‌ خلیل‌الله، آثار هرات، هرات، مطبعه فخریه سلجوقی ۱۳۰۹ش.
• «دانش‌آموزان ابتدایی افغانستان در مساجد درس می‌خوانند»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۱۷ آذر ۱۳۹۹ش.
• رهنما، مهسا، «مسجد جامع عیدگاه افغانستان»، وب‌سایت سفیران سفر، تاریخ بازدید: 25 آبان 1401ش.
• سیرت، فضل‌الرحمن، «شمار سیاحین مسجد شاه دو شمشیره کابل افزایش یافته است»، وب‌سایت تلویزیون صدای صلح، تاریخ درج مطلب: ۱ جولای ۲۰۲۲م.
• شاه دو شمشیره کابل آرزوها را برآورده می‌کند، وب‌سایت ایران هتل، تاریخ درج مطلب: ۳ آبان ۱۳۹۷ش.
• عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، الهدی، 1390ش.
• فدائیان، مجید، هرات دیروز، امروز، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۸۵ش.
• کهگداری، عزیز، «مسجد شاه دوشمشیره و پیامد‌های آن»،‌ وب‌سایت افغان جرمن آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ آگوست ۲۰۱۵م.
• «مساجد در افغانستان، کارکردها و ویژگی‌ها»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۳۱ مرداد ۱۳۸۲ش.
• «مساجد قديمی افغانستان؛ كانون آموزش علوم اسلامی»، خبرگزاری بین‌امللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۵ مهر ۱۳۸۸ش.
• «مسجد‌‌‌‌ پل خشتی کابل، نگین معماری اسلامی در افغانستان+عکس»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• مسجد جامع بزرگ شهر هرات، وب‌سایت دوربین دانشنامه هرات، تاریخ درج مطلب: ۶ مارس ۲۰۱۸م.
• «مسجد جامع پل خشتی نگینی بر انگشتری کابل»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۳ فروردین ۱۳۹۵ش.
• مسجد جامع هرات، اوج هنر معماری اسلامی در افغانستان، وب‌سایت تبیان، تاریخ انتشار: ۱۵ آذر ۱۳۹۵ش.
• مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۱۴ فروردین ۱۴۰۱ش.
• مسجد جامع هرات، وب‌سایت مصلای امام خمینی تهران، تاریخ درج مطلب: ۲ تیر ۱۳۹۶ش.
• مسجد جامع شاه دوشمشیره، وب‌سایت شهرداری کابل، تاریخ درج مطلب: ۲۰ آذر ۱۴۰۱ش.
• مسجد شاه دوشمشیره اولین و قدیمی‌ترین مسجد در کابل، وب‌سایت گردش‌بان، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۴۰۰ش
• مسجد شاه دوشمشیره، خبرگزاری اطلس، تاریخ درج مطلب: ۵ حوت(اسفند) ۱۳۹۹ش.
• مسجد عیدگاه، مسجد سیاسی کابل، کابل شاروالی، وب‌سایت شاروالی کابل، تاریخ بازدید: 23 آبان 1401ش.
• محمدی، احمد، «مسجد جامع هرات، مسجد آبی»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان (Atis)، تاریخ درج مطلب: ۲ قوس (آذر) ۱۳۹۶ش.
• محمدی، احمد، «مسجد شاه دوشمشیر، مسجدی با سقف‌های آبی و دیوارهای زردرنگ»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان (Atis)، تاریخ درج مطلب: ۱۸ جدی (بهمن) ۱۳۹۶ش.
• محمود، شاه محمود، «مسجد شاه دوشمشیره، اولین مسجد مسلمانان در کابل»، وبلاگ افغانستان فردا، تاریخ درج مطلب: ۷ تیر ۱۳۹۲ش.
• «مسئولان وزارت حج و اوقاف: ۹۳ هزار و ۳۰۰ مسجد در کشور وجود دارد»، وب‌سایت سلام وطن‌دار، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۴۰۲ش.
• نصیری، «مسجد شاه دوشمشیره (نگین شهر کابل) به بهره‌برداری سپرده شد»، وب‌سایت وزارت شهرسازی و اراضی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ خرداد ۱۴۰۰ش.
• نظری، سمیه، «مسجد عیدگاه کابل»، در وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان(atis)، تاریخ درج‌‌ مطلب: 23 حوت 1396ش.
• «نقش مساجد در افغانستان نیاز به بازنگری دارد»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۴۰۱۴ش.
• نوری‌زاده قمصری، سمانه، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۴۰۰ش.
• «همایش "تحول در نظام آموزشی مکتب‌خانه‌های مساجد افغانستان" با حضور جمعی از اهالی حوزه و دانشگاه، در سالن شهید مطهری مدرسه حجتیه شهر مقدس قم برگزار شد.»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ بهمن ۱۳۹۸ش.

• "At least 5 civilians were killed in the deadliest attack on Kabul since the U.S. exit", npr, updated: 3 october 2021.
• “Id Gah Mosque”, ARCHNET, last visited: 14 November 2022.
• “Id Gah Mosque”, budowle, last visited: 14 November 2022.
• “Id Gah Mosque”, Kabul, GPSMYCITY, last visited: 14 November 2022.
• “Id Gah Mosque”, tourist link, last visited: 14 November 2022.
• “Kabul”, LETUS EXPLORE, last visited: 15 November 2022.
• "What do you know about Kabul Eidgah Mosque?", PIXSTORY, ast visited: 14 November 2022.