پیش‌نویس:الگوی مصرف

الگوی مصرف؛ مجموعه‌ای از عادات و رفتارهای مصرفی توسط فرد یا گروه در طول زمان.

الگوی مصرف، روش خاصی است که افراد یا گروه‌ها در جامعه، کالاها و خدمات را مصرف می‌کنند. این الگوها شامل مواردی مانند نوع و میزان مصرف، دفعات مصرف و نیز تأثیراتی است که این مصرف بر محیط‌زیست و جامعه دارد. درک الگوی مصرف به سازمان‌ها و سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا نیازهای مصرف‌کنندگان را بهتر شناسایی کرده و برنامه‌ریزی بهتری برای تولید و توزیع کالاها و خدمات داشته باشند. به‌همین دلیلT اصلاح الگوی مصرف نیازمند عزم ملی، برنامه‌ریزی دقیق و مشارکت تمام اقشار جامعه دانسته می‌شود و با اجرای راهکارهای فرهنگی، اقتصادی و مدیریتی می‌توان به جامعه‌ای متعادل و پایدار دست یافت.

تعریف الگوی مصرف

مصرف از رفتارهای فراگیر و گستردۀ آدمی است که در تمامی دوره‌های زندگی و در غالب شئونات حیاتی او جریان دارد. به‌همین دلیل، شناخت الگوی مصرف، یکی از تجلّی‌های عمومیِ رفتار آدمی است. ارضای نیازهای گوناگون زیستی و روانی، انسان‌ها را به‌سمت مصرف سوق داده و فرهنگ جوامع از عوامل اصلی تعیین‌کنندۀ کمیت و کیفیت آن به‌شمار می‌رود. تمایزات مصرفی، نشان‌دهندۀ تمایزات فرهنگی و سبک زندگی، مراحل و درجۀ رشدیافتگی جوامع بوده و بررسی مصرف، گامی در جهت شناخت فرهنگی جوامع تلقی می‌شود. الگوی مصرف به مجموعۀ ارزش‌ها و بینش‌هایی گفته می‌شود که به رفتار اقتصادی مانند انتخاب مصرف و پس‌انداز، عدم مصرف، نوع مصرف و میزان مصرف منتهی شده و ذیل نظام فرهنگی جامعه تعیین می‌شود. این الگو، از الگوهای تولید، توزیع و بازیافت نیز اثر می‌پذیرد.

رعایت الگوی مصرف نیز به‌معنای مصرفی متعادل، صحیح و منطقی از امکانات و منابعِ موجود بوده به‌گونه‌ای که علاوه بر تأمین شایستۀ نیازها، از هدررفت سرمایه‌های موجود جلوگیری شود. رعایت الگوی مصرف مستلزم برنامه‌ریزی برای مصرف مناسب در سطوح مختلف جامعه، اعم از افراد و خانواده‌ها، سازمان‌های دولتی و غیردولتی، بنگاه‌های اقتصادی و در سطح تراکمی و کلان اقتصاد است.

الگوی مصرف در جامعۀ ایران

الگوی مصرف در جامعۀ ایران، در سال‌های اخیر با چالش‌هایی مواجه شده است. کارشناسان، این الگو را ترکیبی از اسراف در برخی حوزه‌ها مانند انرژی و غذا و کم‌مصرفی در حوزه‌های ضروری مانند سلامت و آموزش می‌دانند. مصرف‌گرایی و گرایش به کالاهای لوکس و وارداتی، به‌ویژه در کلان‌شهرهای ایران، افزایش چشم‌گیری یافته است. این در حالی است که بسیاری از کالاهای مصرفیِ داخلی کیفیت و قیمت مناسبی دارند. همچنین، مصرف بی‌رویۀ برخی مواد غذایی مانند شکر، انواع نوشابه و فست‌فود، سلامت جامعۀ ایران را به خطر انداخته است.

مصرف‌گرایی مدرن در جامعۀ ایران

از مهم‌ترین جنبه‌های مصرف‌گرایی مدرن در جامعۀ ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

مواد غذایی؛ مدیریت مصرف خرید و استفادۀ مواد غذایی در ایران مطلوب نبوده و این موضوع با دورریز مواد غذایی در خانوارهای ایرانی به اثبات می‌رسد. برخی آمارها نشان داده‌اند که ایران، یکی از بالاترین نرخ‌های ضایعات غذایی در جهان را داشته و حدود 30 درصد از مواد غذایی در ایران به‌ویژه در تالارها و رستوران‌ها دورریز می‌شوند. ایرانیان، در سال‌های اخیر، نه‌تنها در ابعاد فنی و تخصصی بلکه در بُعد فرهنگی نیز با نارسایی‌هایی مواجه هستند که به تحمیل ضرر و خساراتی به سرزمین ایران منتهی شده و از نظر اقتصادی، جبران‌ناپذیر هستند. از سوی دیگر، بسیاری از دستگاه‌ها و تجهیزات تولید مواد غذایی در کارخانجات مرتبط با این حوزه، به‌روز نبوده و با نوسازی آنها می‌توان به کاهش دورریز موادغذایی کمک شایانی کرد.

انرژی؛ ایران، یکی از کشورهای پرمصرف جهان در حوزۀ انرژی‌ است. امروزه، ایران سومین تولیدکننده و چهارمین مصرف‌کنندۀ بزرگ گاز جهان پس از آمریکا، روسیه و چین است. هر سه کشوری که پیش از ایران قرار دارند، از نظر جمعیت، وسعت و قرارگرفتن در منطقۀ سرد و نیمه‌سرد جهان با ایران قابل مقایسه نیستند. از سوی دیگر، شرکت ملی گاز ایران اعلام کرده که مصرف گاز در ایران از مجموع 12 کشور ثروتمند و سردسیر اروپایی بیشتر است. از جمله مصادیق بارز اتلاف انرژی در جامعۀ ایران می‌توان به هدررفت بنزین موقع سوخت‌گیری و روشن بودن بی‌دلیل سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی در منازل و پاساژها اشاره کرد. از جمله دلایل اسراف انرژی در ایران می‌توان به پایین بودن کیفیت وسایل و عدم امکان به‌روزرسانی آنها، رویکرد نادرست و سوبسیدی و عدم برابری آنها با نرخ واقعی انرژی در دنیا، وجود تحریم‌ها علیه ایران، سخت‌گیری در ورود خودروهای کم‌مصرف و به‌روز، سیستم قدیمی موتورخانه‌های ساختمان‌ها و شرکت‌ها اشاره کرد.

پوشاک؛ امروزه، رشد چشم‌گیر خرید لباس‌های فصلی و زودگذر تحت تأثیر شبکه‌های اجتماعی، تقلید از مدهای غربی بدون تطابق با فرهنگ بومی، افزایش خرید پوشاک خارجی به‌جای حمایت از تولید داخلی و نیز هدر رفت منابع ملی برای تولید منسوجات کم‌کیفیت با عمر مصرف کوتاه از مصادیق بارز اسراف و الگوی مصرف ناصحیح در ایران هستند.

سرگرمی؛ گرایش به مراکز خرید و رستوران‌های لوکس به‌عنوان اصلی‌ترین تفریح، هزینۀ بالای مسافرت‌های داخلی و خارجی بدون برنامه‌ریزی مالی، رشد قهوه‌خانه‌های لوکس و کافه‌گردی‌های افراطی و نیز مصرف غیرمنطقی اینترنت و بازی‌های دیجیتالی از مصادیق بارز الگوی مصرف نادرست در جامعۀ ایران هستند.

محصولات فرهنگی و فکری؛ مانند کاهش مطالعه و رشد مصرف محتوای زودگذر در فضای مجازی، تمایل به کتاب‌های زرد و ترجمه‌های کم‌کیفیت، هدر رفت استعدادهای فکری در تولید محتوای غیرمفید، کمرنگ شدن تولیدات فرهنگ اصیل در سینما، تئاتر و موسیقی.

خدمات و کالاهای دیجیتال؛ که از آن با عنوان اسراف نامرئی نیز یاد می‌کنند مانند خرید اپلیکیشن‌ها و خدمات غیرضروری، تعویض زودهنگام گوشی‌های هوشمند و لوازم الکترونیکی، مصرف بی‌رویۀ پهنای باند اینترنت.

سلامت و زیبایی؛ از جمله مصادیق بارز تجمل‌گرایی پرهزینه در دنیای مدرن به‌شمار می‌رود؛ مانند رشد جراحی‌های زیبایی غیرضروری، مصرف افراطی مکمل‌ها و داروهای غیرضروری، هزینه‌کردهای کلان برای آرایشگاه‌های لوکس.

حمل‌ونقل؛ وابستگی شدید به خودروهای شخصی، عدم استقبال از حمل‌ونقل عمومی و خرید خودروهای پرمصرف به‌جای مدل‌های بهینه.

رفتارهای اجتماعی؛ تبدیل مصرف به نماد طبقاتی، کاهش فرهنگ پس انداز و سرمایه گذاری و نیز جایگزینی «داشتن» به‌جای «بودن» در ارزش‌های اجتماعی.

الگوی مصرف در طبقات مختلف جامعۀ ایران

الگوی مصرف طبقۀ مرفه

ایرانیان حاضر در این طبقه که حدود 10 درصد از جامعۀ ایرانی را شکل می‌دهند، به کالاهای وارداتی، برندهای خارجی و تجملاتی همچون خودروهای گران‌قیمت، پوشاک مارک‌دار و مسافرت‌های خارجی تمایل دارند. استفادۀ بی‌رویه از خودروهای پرمصرف و مصرف بالای انرژی‌هایی همچون برق و گاز در ویلاها و منازل بزرگ نیز از دیگر مصادیق الگوی مصرف در این گروه اجتماعی هستند.

الگوی مصرف طبقۀ متوسط

این طبقه که حدود 40 تا 60 درصد از جامعۀ ایرانی را شکل داده، بخشی از درآمد خود را صرف تفریحاتی همچون کافه‌گردی و رستوران می‌کنند. براساس آمار و اطلاعات منتشر شده، بخشی از مردم در این طبقۀ متوسط اجتماعی، ترکیبی از مصرف منطقی در برخی حوزه‌ها و اسراف در حوزه‌های دیگر مانند فست‌فود و کالاهای غیرضروری دارند. گروهی دیگر نیز به تقلید از الگوهای مصرف در طبقات بالاتر اجتماعی پرداخته یا تحت تأثیر اینفلوئنسرها به خرید کالاهای خارجی تمایل پیدا کرده‌اند. از دیگر نمونه‌های عینی اسراف و الگوی مصرف ناصحیح در این طبقۀ میانی می‌توان به تشکیل صف خرید برای گوشی آیفون 15 و 16، در انتظار روز عرضۀ آنها در ایران اشاره کرد.

الگوی مصرف طبقۀ پایین

بیشتر ایرانیانی که در این طبقۀ اجتماعی قرار گرفته‌اند، بر کالاهای اساسی با کمترین هزینه مانند نان، برنج و روغن تمرکز کرده‌اند. هزینه‌های درمانی و آموزشی در برخی از گروه‌های کمتر برخوردار اجتماعی در این طبقه نیز کاهش یافته و بسیاری تلاش می‌کنند تا از بازارهای محلی و فروشگاه‌های تخفیفی خرید کنند. همچنین، مطالعات انجام شده نشان داده است که فقیر شدن خانوارها، به کاهش مخارج مصرفی کالاهای خوراکی و افزایش مخارج غیرخوراکی آنها منجر شده است. از سوی دیگر، با توجه به اثر نامطلوب فقر بر الگوی مصرف موادغذایی و پیامدهای منفی آن بر امنیت غذایی و در نهایت سلامت فقرا، دولت می‌تواند با اجرای سیاست‌های حمایتی مطلوب و نیز پرداخت کمک هزینه‌هایی با هدف حمایت از اقشار آسیب‌پذیر، به‌خصوص خانوارهایی که به دلایلی از جمله جهش‌های ارزشی و افزایش قیمت مواد غذایی ناشی از آن به زیر خط فقر کشیده شده‌اند، نقش مؤثری در معیشت آنها داشته باشد.

اصلاح الگوی مصرف در ایران

اصلاح الگوی مصرف به‌معنای نهادینه کردن روش‌های درست و متعادل در استفاده از منابع است که منجر به کاهش هزینه‌ها، افزایش بهره‌وری، توزیع عادلانه‌تر ثروت و پایداری اقتصادی می‌شود. این امر نه‌تنها ضرورتی اقتصادی بلکه تکلیف دینی و اخلاقی به‌شمار می‌رود که با فرهنگ‌سازی، مدیریت صحیح و مشارکت همگانی محقق می‌شود. در جامعۀ ایران، با توجه به چالش‌هایی مانند اسراف، تجمل‌گرایی و مصرف‌گرایی بی‌رویه، ضرورت بازنگری در الگوی مصرف بیش از پیش احساس می‌شود.

مراحل اصلاح الگوی مصرف

فرهنگ‌سازی؛ زمینه‌سازی ذهنی و فرهنگی برای اقشار مختلف جامعه، از پیش‌نیازهای اصلاح الگوی مصرف در جامعۀ ایران بوده و فرهنگ‌سازی پایدار، بستر اصلی نهضت اصلاح الگوی مصرف است. در این میان، نخستین نهاد تأثیرگذار در تربیت مصرف صحیح، خانواده است. آموزش کودکان از سنین پایین، مبتنی بر آموزه های دینی مانند قناعت و پرهیز از اسراف، نقش کلیدی دارد. علاوه بر آن، گنجاندن مفاهیم اصلاح الگوی مصرف در کتب درسی و برنامه های آموزشی مدارس و نیز تولید برنامه های آموزشی و تبلیغاتی در صداوسیما، شبکه های اجتماعی و مطبوعات برای ترویج مصرف بهینه، در این زمینه بسیار تأثیرگذار هستند.

مدیریت قوی و برنامه‌ریزی راهبردی؛ مدیریت مدبرانه و عاقلانه، از دیگر ضروریات اولیۀ اصلاح الگوی مصرف است. در این زمینه، تدوین سیاستهای کلان اقتصادی با محوریت مصرف بهینه، نظارت بر اجرای قوانین مرتبط با جلوگیری از اسراف در دستگاه های دولتی و عمومی، استفاده از فن‌آوری‌های نوین برای بهینه سازی مصرف انرژی و منابع بسیار تأثیرگذار هستند.

طراحی سازوکارهای اجرایی؛ مانند تعیین شاخص‌های دقیق برای سنجش مصرف در بخش‌های مختلف، ارائۀ مشوق‌های مالیاتی و اقتصادی به صنایع و خانوارهایی که الگوی مصرف بهینه را رعایت می‌کنند.

جلب مشارکت مردم؛ از طریق ترویج فرهنگ مسئولیت‌پذیری اجتماعی در مصرف و تشویق مصرف کالاهای داخلی و حمایت از تولید ملی.

احساس مسئولیت در مصرف؛ این احساس، اصلاح رفتار انسان و تنظیم آن براساس عقل و شرع را به‌دنبال دارد. انسانی که خود را مسئول می‌بیند، از وجدانی بیدار و آگاه برخوردار بوده و در تلاش است تا نه به خود و نه به دیگران، آسیبی نرساند. به‌همین دلیل، در راستای اصلاح الگوی مصرف خود و جامعه تلاش می‌کند. در این میان، مسئولیت‌پذیری کارمندان دولتی در این زمینه بسیار تأثیرگذار است. به‌همین دلیل، دولت و نهادهای عمومی می‌توانند در اصلاح الگوی مصرف پیشگام بوده و هزینه‌های اداری غیرضروری را کاهش داده و با فساد مالی مبارزه کنند.

نقش رسانه و فضای مجازی؛ کارآمدترین عامل زمینه‌سازی اصلاح الگوی مصرف را برعهده دارند. رسانه‌های جمعی، مطبوعات، مساجد، تشکل‌ها و اتحادیه‌ها می‌توانند با برنامه‌ریزی دقیق و مناسب و نیز تبلیغات به‌موقع و مؤثر، تجمل‌گرایی و مصرف‌گرایی را دور کرده و افراد، به‌خصوص زنانِ جامعه را در این زمینه تشویق کنند؛ برای مثال، رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند با تولید محتوای جذاب و آموزشی، الگوی مصرف صحیح را ترویج کنند. از سوی دیگر، سلبریتی‌ها و چهره‌های تأثیرگذار نیز می‌توانند به‌جای تبلیغ مصرف‌گرایی، الگوهای صحیح مصرف را آموزش دیده و معرفی کنند.

حمایت از تولید داخلی؛ این حمایت، از ارکان اصلی پیشرفت اقتصادی در هر جامعه به‌شمار می‌رود. در صورتی‌که کالاهای تولیدی جامعه، توسط مردم حاضر در همان اقتصاد خریداری و پشتیبانی نشود، آن اقتصاد رونق نخواهد گرفت. نهادینه شدن حمایت از تولید ملی در خانواده‌ها، نیازمند برنامه‌ریزی دقیقی است که تلاش بسیاری را در زمینۀ ارتقای کیفیت محصولات داخلی و پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه طلب می‌کند. در این زمینه، زنان، به‌عنوان مهم‌ترین افراد متقاضی تأمین کالاهای خانگی، در صورت مصرف و حمایت از تولید داخلی می‌توانند به کاهش بیکاری، اشتغال‌زایی و پویایی اقتصادی ایرانِ اسلامی منجر شوند.

رعایت اولویت‌ها در مصرف؛ اولویت‌بندی، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر در دست‌یابی به الگوی مصرف صحیح و جلوگیری از نارسایی‌ها و تضییع حقوق افراد است. در صورتی‌که فرد، درآمد محدودی داشته باشد، این امر ضرورت بیشتری پیدا می‌کند. کارشناسان، تعیین اولویت‌های تخصیص درآمد را از دو جنبه بررسی می‌کنند: 1. از نظر نوع و مقدار کالاهای مصرفی و خدمات؛ برخی از نیازمندی‌های انسان، از جمله نیازهای اساسی و ضروری در زندگی بوده و برخی دیگر نیز تنها برای تأمین یا افزایش رفاه و آسایش زندگی هستند. 2. تأمین اولویت‌ها براساس افراد و گروه‌های مصرف‌کننده؛ در شرایط عادی، براساس آموزه‌های دینی، تأمین نیازمندی‌های شخصی انسان در اولویت بوده و پس از آن، رفع نیازهای والدین، فرزند، همسر و خویشاوندانِ نیازمند و سپس سایر نیازمندان و نیز مشارکت در خدمات اجتماعی و امور خیریه در اولویت قرار می‌گیرند.

تعمیق باورهای دینی؛ آموزه‌های دینی از ابعاد گوناگونی، مسئلۀ مصرف افراطی و آفات آن را مورد توجه قرار داده‌اند. آیات کتاب وحی و سخنان پیشوایان دین همواره مسلمانان را از رفتارهای ناصحیحی که با صرفه‌جویی در مصرف در تعارض است، نهی نموده‌اند؛ مانند نهی از اسراف در خوراکی‌ها که در قرآن کریم، بارها تکرار شده است. دیگر آموزۀ اصلاح‌گرِ الگوی مصرف در فرهنگ اسلامی، مفهوم اقتصاد است که در زبان عربی به‌معنای میانه‌روی در مسائل مالی آمده است؛ برای مثال، در روایتی از امام علی بیان شده هنگامی‌که خدا خیر بنده‌ای را بخواهد، به او اقتصاد و حسن تدبیر الهام نموده و او را از سوء‌تدبیر و اسراف دور می‌کند. به‌همین دلیل، الگوی صحیح مصرف را دارای بُعد توحیدی نیز می‌دانند که در رابطۀ میان انسان و خداوند، دارای جایگاهی ارزشمند است.

فاصله گرفتن از آداب‌ورسوم نادرست؛ امروزه، در ایران برخی، هنوز به آداب‌ورسومی پایبند هستند که با سبک زندگی و منابع محدود امروزی سازگار نیست. به‌همین دلیل، ایرانیان نیاز دارند تا با بازنگری در سبک برگزاری مهمانی‌ها، مراسم عروسی و عزا برای کاهش هزینه‌های غیرضروری و نیز جایگزینی تجملات با ساده‌زیستی و قناعت اقدام کنند.

سطوح فرهنگی اصلاح الگوی مصرف در ایران

1. سطح سازمانی

استاندارسازی مصرف در ادارات و نهادهای دولتی و نیز حذف مصادیق اسراف مانند استفادۀ بی رویۀ کاغذ، آب و برق در این سازمانها.

2. سطح خانوادگی

مدیریت بودجه‌بندی خانوار براساس اولویت‌ها و نیز کاهش مصرف انرژی در منازل با استفاده از وسایل کم‌مصرف در اصلاح الگوی مصرف تأثیرگذار است. سبد مصرف در نهاد خانواده تنظیم می‌شود و مقابله با جریان مسرفانه در زندگی، نیازمند دقت در تنوع‌ فرهنگی مصرف خانواده در مناطق و اقوام مختلف ایرانی است. اصلاح نگرش خانواده و تواناسازی آنها براساس الگوی مصرف در اسلام و سنت نبوی و علوی، نسبت به مفاهیمی همچون مصرف، اسراف و پرهیز از مدگرایی افراطی؛ توسعۀ آگاهی والدین و هدایت آنها در راستای اولویت‌بخشی در تأمین حقوق مادی و معنوی فرزندان در زمینۀ تغذیه، بهداشت روانی، جسمانی، ورزش، تفریحات سالم، تحصیل و ازدواج و نیز استفادۀ بهینه از محصولات فرهنگی- رسانه‌ای و تصویری در ساعات مختلف شبانه‌روز؛ توسعۀ فرهنگ قناعت، ساده‌زیستی، اعتدال و تعدیل روحیۀ تنوع‌طلبی به‌منظور تقویت امنیت روانی اعضای خانواده و نیز تهیۀ کتب و منابع فرهنگی و آموزشی لازم در این زمینه؛ توسعۀ فرهنگ عفاف و پایبندی‌های اخلاقی در خانواده به‌منظور پرهیز از ظاهرگرایی صرف و زیاده‌روی در مصرف اقلام آرایشی و پوششی از جمله راهبردهای اصلاح الگوی مصرف در سطح خانواده است.

3. سطح فردی

اغلب ارزش‌های اخلاقی و هنجارهای رفتاری، ابتدا در سطح فردی و شخصی نهادینه می‌شوند. به‌همین دلیل، توجه به این سطح در ابعاد مختلفی نیازمند برنامه‌ریزی است. افزایش درک آحاد جامعه نسبت به منابع کشور، ابعاد مختلف تأثیر موازنۀ تولید و مصرف در رشد ملی و تقویت آینده‌نگری و دوراندیشی از جمله اهداف مدنظر در این سطح از اصلاح الگوی مصرف هستند.

نقش زنان در روند اصلاح الگوی مصرف در ایران

زنان آغازگر ترویج فرهنگ اصلاح الگوی مصرف در جامعه بوده و نقش مهمی در مدیریت مصرف انرژی برعهده دارند. در صورتی‌که رفتار مصرفی بانوان در خانه و خانواده تغییر کند، به‌تنهایی می‌تواند نقشی تأثیرگذار در تغییر رفتار مصرفی در دیگر اعضای خانواده به‌ویژه فرزندان داشته باشد؛ زیرا این امر به آموزش و انتقال غیرمستقیم بهینه‌سازی مصرف در خانواده و در نهایت جامعه منجر می‌شود.

اگر زنان الگوی مصرف را در مسائل مختلف منزل، از خوراکی و پوشاک گرفته تا تهیۀ وسایل خانه، براساس الگوی اسلامی مصرف رعایت کنند این موضوع به‌عنوان الگوی عملی برای فرزندان خواهد بود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که اگر مادران، مدیریت داخلی منزل را به عهده داشته باشند و در زندگی خود صرفه‌جویی کنند، در عمل نیز زندگی موفق‌تری داشته و حتی در صورت بالا بودن سطح اقتصادی زندگی، دچار اسراف و ریخت‌وپاش‌های اضافی نخواهند شد.

امروزه، ثروت ملی به‌جای صرف در زیرساخت‌های جامعه، صرف بی‌توجهی‌ها، خودپسندی‌ها، تجمل‌گرایی‌ها و عدم آینده‌نگری شده که اهمیت فرهنگ‌سازی و نقش زنان و مادران در تبیین صرفه‌جویی را هویدا می‌کند. به‌همین دلیل، برنامه‌ریزی‌های دقیق از سوی مسئولین امر می‌تواند علاوه بر آگاه‌سازی و توانمندسازی زنان، در راستای کنترل اقتصاد خانواده به بهترین شیوه‌ها، زمینه را برای جلوگیری از اسراف در تمامی دستگاه‌ها و نهادهای کشوری فراهم کند.

نقش دانش آموزان و مربیان در اصلاح الگوی مصرف

از آن‌جایی‌که دانش‌آموزان مدارس با خانواده و جامعه در ارتباط هستند، با رعایت معیارهای لازم، بر اصلاح الگوی مصرف در سطح جامعه تأثیر می‌گذارند. از جملۀ این معیارها می‌توان به رعایت اعتدال و میانه‌روی در زندگی، دوری از الگوهای نادرست رفتاری و کرداری، شناخت صحیح معلمان از الگوی صحیح مصرف و انتقال آن به دانش‌آموزان، مطالعه و بازنگری نقش مدیریت منابع انسانی، مدیریت زمان، مدیریت فرهنگی و اجتماعی، مدیریت منابع جغرافیایی و اقتصادی، توسعۀ فرهنگ امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر به‌عنوان سازوکاری در جهت اصلاح الگوی مصرف، ارائۀ تعاریف و مصادیق اصلاح الگوی مصرف در سطح کلاس و مدرسه، ارائۀ تجارب موفق در ارتقای بهره‌وری و مدیریت بهینۀ منابع مختلف انسانی و اقتصادی در داخل و خارج از کشور، با تأکید بر اصلاح الگوی مصرف اشاره کرد. از سوی دیگر، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که آموزش‌های غیرمستقیم نسبت به آموزش‌های مستقیم اثربخش‌تر بوده و آموزش از طریق فرهنگ‌سازی، مهم‌ترین و غنی‌ترین منبع در آموزش به‌شمار می‌روند.

کارکرد مساجد در اصلاح الگوی مصرف در ایران

مسجد، نهادی دینی است که یکی از کارکردهای مهم آن کارکرد اقتصادی بوده که در منابع دینی از آن به‌عنوان عقل معاش یاد می‌شود. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایرانی، سال 1388ش را به‌نام «اصلاح الگوی مصرف» نام‌گذاری کرده و آن را یکی از مهم‌ترین ابعاد اقتصاد مقاومتی خواند که مساجد در تحقق آن نقشی اساسی دارند. مساجد به‌عنوان پایگاه اجتماعی پذیرفته شده در جامعۀ ایران، به اَشکال مختلفی می‌توانند در زمینۀ اصلاح الگوی مصرف نقش‌آفرینی کنند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تبیین مفهوم اصلاح الگوی مصرف در مساجد

رهبر جمهوری اسلامی ایرانی در سخنان خود تأکید کرده‌اند که صرفه‌جویی به‌معنای مصرف نکردن نبوده بلکه صرفه‌جویی به‌معنای درست مصرف کردن، به‌جا مصرف کردن، ضایع نکردن مال، مصرف را کارآمد و ثمربخش کردن است. به‌همین دلیل، اصلاح الگوی مصرف را درست مصرف کردن خوانده‌اند که با زیاده‌روی و سخت‌گیری بی‌جا در تضاد است.

2. ارائۀ الگوی مدیریت مصرف در مساجد

تدبیر در مصرف و تقدیر در معیشت، همواره در سخنان و سیرۀ معصومین مورد تأکید بوده است. از دیگر جنبه‌های مدیریت مصرف، تعادل در مصرف به‌عنوان حرکتی جهادی است. به‌همین دلیل، فرد یا جامعه‌ای که در مسیر پایداری در مصرف حرکت کند، به پایداری در اقتصاد رسیده و جامعه به همان مطلوب یعنی اقتصاد سالم، شکوفا و مقاومتی دست خواهد یافت. در این زمینه، مساجد می‌توانند با مدیریت بهینۀ منابعی مانند آب، برق و مواد سوختنی در نهادینه شدن فرهنگ صرفه‌جویی در جامعه تأثیرگذار باشند.

3. فرهنگ‌سازی اصلاح الگوی مصرف در مساجد

تحقق اصلاح الگوی مصرف تنها با مشارکت مردم امکان‌پذیر بوده و استقبال از هر نوع فعالیت اقتصادی مردمی، برای بالا بردن مشارکت مردمی حائز اهمیت است. در این زمینه، مساجد بهترین گزینه در راستای فرهنگ‌سازی در جلوگیری از زیاده‌روی‌ها و اصلاح الگوی مصرف و نیز نهادینه‌سازی آن در میان اقشار مختلف جامعه هستند.

4. تشویق و ترغیب بر قناعت‌ورزی در مساجد

سبک زندگی اسلامی همواره بر کسب درآمد و تولید پرتلاش تأکید داشته و در جهت مصرف نیز بر محور قناعت تأکید کرده است. قناعت در این زمینه به‌معنای اکتفا کردن به اندک و راضی شدن به سهم خود است. کارشناسان، از جمله زمینه‌های ایجاد صفت قناعت، مقایسۀ زندگی خود با زندگی فقرا دانسته‌اند. در روایتی از امام باقر آمده است که در قدرت و تمکن همواره به پایین‌تر از خود نگاه کن زیرا چنین کاری تو را به روزی خود قانع‌تر می‌سازد.

چالش‌های اصلاح الگوی مصرف در ایران

تجمل‌گرایی و چشم‌وهم‌چشمی (تبدیل مصرف به نماد جایگاه اجتماعی)

از بزرگترین مشکلات جامعۀ امروزیِ ایران، پرداختن به ظاهر زندگی بوده که به‌عنوان ارزشی اجتماعی تلقی شده و در صورتی‌که کسی بخواهد در این زمینه تعادل را رعایت کند، نه‌تنها در جامعه پذیرفتنی نیست بلکه متهم به عناوینی همچون خساست و تنگ‌نظری می‌شود. این در حالی است که برخی از افراد تلاش می‌کنند تا بدون توجه به این آسیب اجتماعی مدرن، زندگی متعادلی را داشته و علاوه بر پس‌انداز و مشارکت در اقتصاد کشور، هزینه‌های اضافی را برای مصارف جمعی و کمک به نیازمندان خرج کنند.

مدگرایی افراطی (تقلید کورکورانه از الگوهای غربی)

از دیگر عوامل الگوی نامناسب مصرف هستند که با احساس محرومیت مبنی بر چشم‌وهم‌چشمی شناخته شده و برای برطرف شدن، نیاز به برنامه‌ریزی استراتژیک دارند. امروزه، مد، استراتژی نوینی برای نشان دادن پرستیژ اجتماعی برای تمامی طبقات بجز طبقات بسیار ثروتمند است زیرا آنها با استفاده از شیوه‌های دیگر مصرف، به‌دنبال متمایز کردن خود هستند.

این نظریه که با عنوان «رخنه به پایین» یعنی تقلید طبقات از یکدیگر شناخته می‌شود، امروزه به‌شدت فعال شده و حتی شیوه‌های زندگی افراد را نیز تحت تأثیر قرار داده است. در مصرف‌گرایی مدرن، لذت خواستن اشیاء، بیش از لذت داشتن آنها بوده و مصرف کردن، چرخه‌ای بی‌انتها محسوب می‌شود زیرا تجربۀ مصرف از خیال مصرف همواره عقب‌تر است.

نکته آن است که مد و مدگرایی، در اصل، مسئله‌ای ناهنجار و مذموم نیستند. مدگرایی، علاوه بر شکلی منفی و بازدارنده، شکلی مثبت و پیش‌برنده نیز دارد. در صورتی‌که مد با هنجارها و ارزش‌های دینی جامعه در تضاد باشد و جز ایستایی فرهنگی و اقتصادی ثمره‌ای دیگر نداشته باشد، ضدارزش محسوب شده و همانند مدهایی که ساخته و پرداختۀ کشورهای بیگانه و استعمارگر هستند با انگیزۀ تخریب روح معنوی و دینی جامعه تولید می‌شوند.

در مقابل، آن دسته از مدهایی که مصداق نوآوری و حاصل ابتکار در عمل و نیز هماهنگ با ارزش‌های میلی و مذهبی هستند، افزون بر ارزشمندی، از پویایی و شادابی جامعه خبر می‌دهند. این گروه از مدهای مثبت و سازنده، در ابتدا، براساس علاقه و انتخاب خود مردم پدید آمده، سپس به‌صورت عادت درآمده و در صورت همسویی با باورهای سنتی، فرهنگی و دینی، هر چه سریع‌تر جای خود را در میان مردم باز کرده و به نمادی فرهنگی تبدیل می‌شوند.

اسراف در منابع ملی (هدررفت آب، انرژی و موادغذایی)

کارشناسان، الگوی درست مصرف را لازمۀ سبک زندگی اسلامی می‌دانند. نهادینه شدن سبک زندگی اسلامی به‌معنای عدم استفاده از امکانات رفاهی موجود نبوده زیرا دین اسلام، همواره بر پیشرفت علم و عقل‌گرایی تأکید دارد. نحوۀ استفادۀ ایرانیان مسلمان از امکانات موجود می‌تواند زندگی آنها را به سعادت رسانده یا دستخوش آسیب‌های دنیوی و اخروی کند.

از سوی دیگر، جامعۀ اسراف‌کار همواره در معرض تهیدستی و فقر مادی و فرهنگی قرار دارد؛ برای مثال، در دعایی از امام سجاد آمده است که خداوندا، مرا از زیاده‌روی و اسراف باز دار و روزی من را از تلف شدن محافظت کن و دارایی مرا با برکت دادن به آن افزوده فرما و راه مصرف آن را در کارهای خیر به من بنمایان.

علاوه بر آن، اسراف، مفهومی گسترده داشته و تنها به بهره‌برداری از آب، نان، پوشاک و اموری از این دست محدود نمی‌شود؛ برای مثال، هدر دادن نعمت‌هایی مانند هوا، نفت، گاز و معادن طبیعی و منابع زمینی به‌ویژه آب از مصادق بارز اسراف هستند. علاوه بر آن، هدر دادن استعدادها و نیروهای انسانی، به‌معنای نشناختن توانایی و استعداد افراد بوده که نوعی اسراف به‌شمار می‌رود. از سوی دیگر، کارشناسان دینی، درست و بهینه مصرف نکردن را نیز اسراف می‌دانند. در منابع دینی، اسراف تنها به جنبۀ کمّی بهره‌وری از مال و ثروت محدود نشده و کیفیت مصرف را نیز در بر می‌گیرد.

الگوی مصرف در شرایط بحران و جنگ

در شرایط بحران و جنگ، الگوی مصرف خانوارها و جامعه به‌صورت چشم‌گیری دگرگون می‌شود. این تغییرات، بیشتر ناشی از احساس ناامنی، کمبود منابع و نیاز به اولویت‌بندی هزینه‌ها است. در چنین شرایطی، مردم به‌سمت مصرف هوشمندانه‌تر و ذخیره‌سازی کالاهای حیاتی حرکت می‌کنند. این در حالی است که تقاضا برای کالاهای غیرضروری کاهش می‌یابد. برای مدیریت این تغییرات، شناخت دقیق رفتارهای مصرفی و برنامه‌ریزی متناسب با بحران ضروری است.

تغییر اولویت‌های مصرفی

از کالاهای لوکس به نیازهای حیاتی؛ در شرایط بحرانی و جنگ، تقاضا برای کالاهای اساسی مانند مواد غذایی پایدار همچون برنج و روغن، آب آشامیدنی، داروها و تجهیزات پزشکی به‌شدت افزایش می‌یابد. در مقابل، خرید کالاهای لوکس، خدمات تفریحی و محصولات غیرضروری کاهش پیدا می‌کند؛ برای مثال، در جنگ 12 روزۀ اسرائیل علیه ایران، مردم ایران به‌صورت گسترده‌ای به خرید برنج و مواد غذایی با ماندگاری بالا روی آوردند.

همچنین، تقاضا برای مودم و تجهیزات اینترنتی به‌دلیل نیاز به ارتباط و دسترسی به اخبار افزایش یافت. علاوه بر آن، مصرف محتوای آموزشی و سرگرمی‌های خانوادگی مانند تماشای فیلیمو و آپارات نیز رشد چشم‌گیری داشته است.

تحول در روش‌های تهیه و ذخیره‌سازی کالاها

با تشدید بحران، مردم به روش‌های جدیدی برای ذخیره‌سازی و مصرف مواد غذایی و انرژی روی می‌آورند:

الف. ذخیره‌سازی طولانی‌مدت: خرید مواد غذایی خشک، کنسروها و محصولاتی با تاریخ انقضای بالا؛

ب. بهینه‌سازی مصرف انرژی: استفاده از روش‌های پخت‌وپز کم‌مصرف مانند زودپز یا اجاق‌های خورشیدی؛

ج. تغییر الگوی نگهداری مواد: استفاده از روش‌های سنتی مانند خشک کردن میوه‌ها یا نمک سود کردن گوشت.

راهکارهای مدیریت مصرف در بحران

برای کاهش فشار اقتصادی و روانی ناشی از بحران، انجام برخی اقدامات ضروری است؛ مانند:

برنامه‌ریزی تأمین نیازهای اساسی

ایجاد سبد کالاهای اضطراری توسط دولت و توزیع عادلانۀ مواد اولیه؛ نظارت بر بازار برای جلوگیری از احتکار و افزایش بی‌رویۀ قیمت‌ها.

الف. آموزش و فرهنگ‌سازی مصرف بهینه: آموزش روش‌های صرفه‌جویی در مصرف آب، برق و گاز؛ ترویج الگوی تغذیه‌ای مقرون‌به‌صرفه و سالم در شرایط کمبود منابع.

ب. تقویت همکاری میان مردم و دولت: تشکیل کمپین‌های مردمی برای کمک به نیازمندان مانند پویش‌های اهدای مواد غذایی؛ استفاده از ظرفیت سازمان‌های محلی برای توزیع منابع مناطق بحران‌زده.

ج. مدیریت زنجیرۀ تأمین کالاهای حیاتی: ایجاد مسیرهای جایگزین برای واردات کالاهای اساسی در صورت بسته شدن مرزها؛ حمایت از تولید داخلی محصولات ضروری برای کاهش وابستگی به واردات.

منابع

• قرآن کریم.
• «3 دلیل عدم استقبال از سفر با ناوگان عمومی»، خبرگزاری اقتصاد آنلاین، تاریخ بارگذاری: 20 شهریور 1395ش.
• اجباری، لیلا و سالم، علی‌اصغر، «اثر فقر بر الگوی مصرف خوراکی و غیرخوراکی خانوارها در ایران: شواهدی از مدل تفاضل در تفاضل»، تحقیقات اقتصادی، دورۀ 59، شمارۀ 4، شمارۀ پیاپی 149، 1403ش.
• «اصلاح الگوی مصرف»، وب‌سایت سازمان متخصصین و مدیران ایران، تاریخ بارگذاری: 24 فروردین 1404ش.
• «الگوی مصرف در سبک زندگی اسلامی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ بارگذاری: 11 آذر 1395ش.
• «الگوی مصرف مردم در جنگ؛ از رشد خرید برنج و مودم تا تماشای فیلم هندی و کارتون»، خبرگزاری عصر ایران، تاریخ بارگذاری: 19 تیر 1404ش.
• «ایران مبتلا به بلای اسراف انرژی است»، خبرگزاری جهان اقتصاد، تاریخ بارگذاری: 24 آذر 1400ش.
• «تا زمانی‌که تکنولوژی نباشد وضعیت همین است/ چرایی اسراف انرژی در کشور»، خبرگزاری برنا، تاریخ بارگذاری: 26 مهر 1402ش.
• «ترافیک 15 هزار ایرانی در صف خرید آیفون16»، خبرگزاری کاماپرس، تاریخ بارگذاری: 29 آبان 1403ش.
• «توجه به الگوی مصرف لازمۀ سبک زندگی اسلامی است»، خبرگزاری رسا، تاریخ بارگذاری: 8 شهریور 1394ش.
• «جایگاه زنان در اصلاح الگوی مصرف خانواده»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 11 فروردین 1395ش.
• «چطور در بحران جنگ مصرف کالاهای اساسی را مدیریت کنیم؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 1 تیر 1404ش.
• «چگونه از خرج‌های بی‌مورد زندگی جلوگیری کنیم؟ (بخش دوم)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 5 بهمن 1397ش.
• «زنان آغازگر ترویج فرهنگ اصلاح الگوی مصرف در جامعه»، برق نیوز، تاریخ بارگذاری: 25 شهریور 1394ش.
• «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 12 آذر 1402ش.
• «شیوه‌های اصلاح الگوی مصرف در سبک زندگی اسلامی»، وب‌سایت افسران جوان جنگ نرم، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1404ش.
• «ضرورت توجه به رویکرد فرهنگی در اصلاح الگوی مصرف»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 30 تیر 1404ش.
• «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- 95»، وب‌سایت مسجد پژوهه، تاریخ بارگذاری: 11 خرداد 1395ش.
• «قناعت و شیک‌پوشی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 14 مرداد 1404ش.
• «مبانی الزامات فرهنگی و سیاست‌های اجرایی ناظر بر اصلاح الگوی مصرف، مصوب جلسۀ 504 مورخ 29/2/88 شورای فرهنگ عمومی»، وب‌سایت شورای فرهنگ عمومی کشور، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1404ش.
• «مردم ایران چقدر مواد غذایی اسراف می‌کنند؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 17 آبان 1397ش.
• «مصوبۀ طرح اصلاح الگوی مصرف در خانواده؛ مصوبۀ 653 جلسۀ مورخ 3/9/1388 شورای عالی انقلاب فرهنگی»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1404ش.
• «موانع و راهکارهای اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1404ش.
• «نگرانی پزشکان از سونامی جراحی‌های زیبایی در ایران»، خبرگزاری عصر ایران، تاریخ بارگذاری: 29 بهمن 1402ش.
• «نقش زنان در زمینۀ اصلاح الگوی مصرف»، بهداشت نیوز، تاریخ بارگذاری: 10 مهر 1397ش.
• نوبخت، محمدباقر و تقدیمی، توران، «بررسی نقش فرهنگ‌سازی دبیران بر اصلاح الگوی مصرف»، مدیریت فرهنگی، سال 7، شمارۀ 20، 1392ش.

@حمید گلزار و Amanollah-Fasihi: