پیش‌نویس:پوشاک سنتی افغانستان

پوشاک سنتی افغانستان؛ سبک سنتی پوشش در میان مردم افغانستان.

جامعه افغانستان با تنوع قومی و فرهنگی خود، دارای سبک‌های پوشش متمایزی است که هر یک بازتاب‌دهنده هویت، تاریخ و ارزش‌های اجتماعی خاص آن گروه است. پوشش سنتی در این کشور نه تنها کارکرد محافظتی در برابر شرایط آب‌وهوایی مختلف دارد، بلکه به عنوان نمادی از تعلق قومی و فرهنگی نیز مورد توجه است.  

پوشش مردان

لباس سنتی مردان افغانستان معمولاً از چند بخش اصلی تشکیل شده است. پیراهن بلند و گشاد (معروف به "کورتی") که معمولاً از پارچه‌های پنبه‌ای تهیه می‌شود، پایه اصلی این پوشش را تشکیل می‌دهد. این پیراهن‌ها که اغلب بدون یقه هستند، در سال‌های اخیر در انواع یقه‌دار نیز تولید می‌شوند. شلوارهای گشاد و راحت که با نخی کلفت بسته می‌شوند، مکمل این پوشش هستند.  

در فصول سرد سال، مردان افغان از جلیقه و کت‌های گرم استفاده می‌کنند. یکی از عناصر شاخص پوشش مردان، "پتو"یی است که به صورت سنتی بر دوش می‌اندازند. این پتو که معمولاً ابعادی حدود یک متر در دو متر دارد، کاربردهای متنوعی از محافظت در برابر سرما تا استفاده به عنوان زیرانداز در موقع نماز خواندن دارد.  

تنوع سرپوش

سرپوش‌ها در افغانستان از تنوع قابل توجهی برخوردارند و هر قوم سبک خاص خود را دارد. از کلاه‌های نمدی گرد در شمال شرق (معروف به پکول) تا کلاه‌های قره‌گل که از پوست بره ساخته می‌شوند، همگی بیانگر هویت قومی استفاده‌کنندگان هستند. دستار یا "لنگ" که در میان فارسی‌زبانان به "لنگوته" و در میان پشتون‌ها به "پت‌کی" معروف است، با طول ۳ تا ۶ متر به شیوه‌های مختلف پیچیده می‌شود.  

پوشش زنان

لباس سنتی زنان افغانستان معمولاً شامل پیراهن بلند (تا زانو)، شلوار گشاد و برقع یا چادر است. در مناطق مختلف، زنان از کلاه‌های زنانه مخصوص به خود استفاده می‌کنند. حجاب در افغانستان ریشه در اعتقادات دینی و هنجارهای اجتماعی دارد، هرچند میزان پوشش در مناطق روستایی و شهری ممکن است متفاوت باشد.  

تحولات اخیر 

در سال‌های اخیر، به ویژه در شهرهای بزرگ مانند کابل، استفاده از پوشش غربی مانند کت و شلوار در میان کارمندان دولت، دانشجویان و قشر تحصیل‌کرده رواج بیشتری یافته است. با این حال، اکثریت جامعه همچنان به پوشش سنتی وفادار مانده‌اند. در زمینه کفش نیز اگرچه انواع سنتی چرمی و پارچه‌ای هنوز استفاده می‌شوند، اما کفش‌های وارداتی لاستیکی و پلاستیکی جایگاه مهمی یافته‌اند.  

الگوهای آرایش مو و ریش 

الگوهای آرایش مو و ریش در افغانستان نیز تحت تأثیر عوامل فرهنگی و مذهبی است. در حالی که سنت بلند نگه داشتن ریش و کوتاه کردن موی سر هنوز رواج دارد، در سال‌های اخیر به ویژه میان جوانان، مدل‌های موی کوتاه و ریش‌های کوتاه‌تر محبوبیت یافته‌است.  

این تنوع پوششی نه تنها بیانگر غنای فرهنگی افغانستان است، بلکه نشان‌دهنده تعامل پیچیده بین سنت و مدرنیته در این جامعه نیز می‌باشد. هر تغییر در سبک پوشش، بازتابی از تحولات اجتماعی و فرهنگی گسترده‌تر در این کشور محسوب می‌شود.

چپن، لباس سنتی و محلی در افغانستان.

چَپَن، لباسی سنتی در افغانستان است که از جمله صنایع دستی زنان در تمامی ولایات این کشور محسوب می‌شود. برخی، چپن را به‌دلیل خاستگاه اصلی آن، یکی از میراث‌های فرهنگی ساکنان شمال این کشور، به‌ویژه قوم اُزبَک می‌شناسند. چپن، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ افغانستان دارد و به‌عنوان لباس ارزشمند ملی، به افراد محترم و مهمان‌های خارجی هدیه داده می‌شود.

مفهوم‌شناسی

چپن که در افغانستان به خِرقه، بالاپوش و جِیلَک نیز معروف است، به لباس بلندی گفته می‌شود که مانند ردا و عبا، روی لباس‌های دیگر، بر شانه می‌اندازند و آستین بلند آن را نمی‌پوشند. جنس این لباس، بیشتر از پنبه و پارچه‌های مختلف است.

تاریخچه

شواهد نشان می‌دهد که چپن، از دوران کوشانی‌ها در افغانستان رایج بوده است. در دوران پارت‌ها این لباس بسیار گشاد بوده و با دکمه‌ای در وسط به هم وصل و با کمربندی در ناحیۀ کمر بسته می‌شده است. تصاویر و سکه‌های کوشانی نشان می‌دهد که مردان آن زمان همه چپن و پیراهنی می‌پوشیده‌اند که تا سر زانو می‌رسیده است. به باور بعضی از مردم، چپن که در گذشته به‌نام خرقه خوانده می‌شده، بیشتر لباس پیامبران و رهبران قومی و مورد احترام مردم بوده است.

گسترۀ جغرافیایی

پوشیدن چپن در سراسر افغانستان مرسوم است؛ اما در مناطق شمال افغانستان بیشتر رواج دارد و میراث فرهنگی و هویت اجتماعی آنها، به‌خصوص، قوم ازبک محسوب می‌شود.

انواع

چپن انواع مختلفی داشته و برای هر فصلی از سال، چپن متناسب با آب‌و‌هوای آن فصل تولید می‌شود.

طرح و رنگ

چپن در طرح و رنگ‌های مختلفی ساخته می‌شود که دو نوع ساده و پنبه‌ای آن معروف هستند.

نقش زنان

این لباس، به‌طور عموم، از صنایع دستی زنان افغانستان به شمار می‌رود.

اهمیت اجتماعی

چپن، مورد احترام مردم افغانستان بوده و امروزه به‌عنوان لباس ملی خوانده می‌شود. در قدیم این لباس، مخصوص بزرگان، ریش‌سفیدان و افراد محترم بود که به‌نوعی جایگاه اجتماعی آنها را نشان می‌داد؛ اما در حال حاضر، برخی از جوانان نیز در محافل رسمی آن را می‌پوشند.

هدیۀ ملی

به‌دلیل جایگاه ارزشمند چپن در فرهنگ مردم افغانستان، این لباس به‌عنوان هدیۀ ملی محسوب میشود که در جشن‌ها و مناسبت‌های مختلف، به مقامات دولتی، شخصیت‌ها و افراد مهم داخلی و مهمان‌های خارجی هدیه می‌دهند.

تجارت

تجارت چپن در دوران نظام جمهوری، بیش از پیش رونق پیدا کرد که علاوه بر بازار داخلی، به کشورهای ایران، ترکیه و آلمان نیز صادر می‌شد.

بازتاب‌

شهرت جهانی

چپن افغانستان، توسط حامد کرزی، رئیس جمهور پیشین افغانستان، به شهرتی جهانی رسید. او در طول 13 سال ریاست جمهوری خود، در محافل رسمی داخلی و خارجی، همواره با این لباس ویژۀ افغانستانی ظاهر می‌شد. چپن سبز کرزی، الهام‌بخش طراحان لباس در داخل و خارج افغانستان قرار گرفت.

موزۀ بریتانیا

موزۀ بریتانیا که نمادهای معروف ملت‌ها و نشان‌ هویت‌های فرهنگی جهان را نگهداری می‌کند، چپن حامد کرزی، رئیس جمهور پیشین افغانستان را نیز به‌عنوان میراث فرهنگی افغانستان، در میان نماد سایر کشورها، جای داده است.

وضعیت امروزی

جایگاه اجتماعی چپن در میان مردم تغییر نکرده است، اما به‌دلیل فقر، بیکاری و افزایش واردات لباس‌های ارزان قیمت خارجی، تجارت این صنعت دستی زنان، رونق سابق را ندارد.

کلاه دست‌دوز ارخچی، از صنایع دستی زنان هزاره

اَرَخچِی، کلاه هزارگی و از صنایع دستی مردم هزاره.

ارخچی هزارگی، جزء صنایع دستی و هنری مردم هزارۀ افغانستان است که با بهره‌گیری از مواد اولیه، قابل دسترس و بومی، به کمک دست و ابزار مورد نیاز و با کاربری در زندگی فردی و جمعی تولید می‌شوند.

نام‌گذاری

ارخچی، گویش هزارگی عرقچین است که به‌نام‌های عرقچی، ارقچی و ارقچین نیز خوانده می‌شود. عرقچین، در لغت به‌معنای جذب‌کنندۀ عرق است و در اصطلاح نیز کلاهی سنتی است که در گروه پوشاک قرار می‌گیرد و به‌صورت معمول، از جنس نخ یا ابریشم بافته می‌شود.

تاریخچه

سابقۀ استفاده از عرقچین به‌صورت کلی، به هزارۀ چهارم پیش از میلاد مسیح بر می‌گردد و بعد از آن، در میان اقوام مختلف در کشورهای زیادی رواج بوده است. در میان هزاره‌ها نیز دوخت‌ودوز و استفاده از کلاه ارخچی، مانند دیگر صنایع دستی هزاره، ریشه در تاریخ کهن این مردم دارد و بازگوکنندۀ فضای فرهنگی، آداب‌ورسوم و بخشی از ملزومات زندگی روزمرۀ آنها است. همچنین، این هنر دستی علاقه، ذوق هنری، شیوۀ گذراندن اوقات فراغت و امکانات اقتصادی این مردم را نشان می‌دهد.

ویژگی

کلاه عرقچین، تنوع، طرح و رنگ زیادی دارد و توسط مردم غیرهزاره نیز تولید و استفاده می‌شود اما ارخچی هزارگی ویژگی‌های دارد که آن را از انواع دیگر متمایز می‌کند؛ این کلاه، به رنگ سفید و از صنایع دستی زنان هزاره است و جنس آن نیز از نخ نایلونی سفید است که بر پارچۀ سفیدی به‌نام «تَفتَه»، با نقش‌ونگارهای بسیار ظریف و زیبا دوخته می‌شود.

نوع

ارخچی، از نوع هنر دستی «سوزن دوزی» است که زنان و دختران جوان و نوجوان، به‌مدت یک تا دو ماه می‌دوزند.

جغرافیای کاربرد

پوشیدن کلاه ارخچی، بیشتر در ولایت (استان) غزنی، به‌خصوص در اُلسوالی‌های (شهرستان) مالستان و جاغوری رایج است.

مردانه و زنانه

ارخچی بیشتر کلاه مردانه است اما در بعض از مناطق هزاره‌نشین، به نوعی از کلاه زنانه نیز ارخچی گفته می‌شود که زنان با نخی به‌نام «زَرتار» می‌دوزند و زیر شال یا چادر می‌پوشند. این کلاه، به‌شکل استوانه و بسیار زمخت است.

کارکرد

کارکرد اصلی ارخچی، پوشاندن سر و جذب عرق است؛ اما کاربرد زیبایی‌شناختی و تزیینی نیز دارد.

ارخچی در ادبیات عامیانه

واژۀ ارخچی گاهی وارد ادبیات عامیانه شده و در دوبیتی‌های هزارگی بازتاب پیدا می‌کند؛ برای مثال:

الگو:آغاز نستعلیق

الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر

الگو:پایان نستعلیققَرَه‌قُل نام نژادی از گوسفندان و محصولات پوستی آن در افغانستان.

قره‌قل، نامی است که در فرهنگ و سبک‌زندگی مردم افغانستان، جایگاه ویژه‌ای دارد. این نام، به نسلی از گوسفندان، صنایع و محصولات پوستی آن اشاره دارد که در تاریخ افغانستان روابط اجتماعی، تجارت، کار، اشتغال و نوع پوشاک بخشی از مردم این کشور را تحت تأثیر قرار داده است. محصولات پوستی قره‌قل افغانستان شهرتی جهانی داشته و شرکت‌های بزرگ مد جهان از آن استفاده می‌کنند.

گوسفند قره‌قل

1. خاستگاه

قره‌قل که در ایران قره‌گل خوانده می‌شود، یکی از بهترین نژادهای گوسفند در دنیا است که از حدود یک و نیم قرن پیش از میلاد شناسایی شده و پوست آن مورد استفادۀ بشر بوده است. محل تولد این گوسفند، منطقه‌ای به نام قره‌قل در ازبکستان است و امروزه در سایر کشورهای آسیای میانه، از جمله، ایران و افغانستان نیز پرورش داده می‌شود.

2. نام‌گذاری

قره‌قل ریشۀ ترکی داشته و ترکیبی از دو واژۀ «قره» به‌معنای سیاه و «قُل» به‌معنای مو و کُرک است. گروهی دیگر، دلیل این نام‌گذاری را نوع مرغوب این حیوان (یعنی گوسفندی که پوست سیاه‌رنگ دارد) می‌دانند. آنها معتقدند که قره‌قل، به‌معنای سیاه‌موی است. برخی دیگر نیز بر این باورند که نام این گوسفند، از نام محل تولد آن گرفته شده است.

3. ویژگی‌ها

موهای پوست این گوسفند، فرفری و به رنگ‌های مختلف است. از نظر زیست‌بوم، پرورش آن در مناطق خشک، گرم و بیابانی، بیشترین بازدهی و سود را دارد. همچنین، این نژاد در برابر گرما و سرما، بسیار مقاوم بوده و توانایی تحمل شرایط مختلف را دارد؛ برای مثال علاوه بر تحمل گرمای 40 درجه، سرمای 30 درجه زیر صفر را نیز تحمل میکند.

4. پرورش در افغانستان

گوسفند قره‌قل در سراسر افغانستان پرورش داده می‌شود اما محل اصلی پرورش و نگهداری آن، بین اقوام ترکمن و ازبک در ولایت‌های شمالی افغانستان مانند قُندُوز، فاریاب، جوزجان، بلخ، سمنگان و اندخوی است.

5. شرایط پرورش

از شرایط مهم مرغوبشدن پوست قره‌قل این است که این نوع گوسفند، در هوای گرم و خشک پرورش داده و نگهداری شود.

پوست قره‌قل

1. تولید در افغانستان

در سطح کشورهای آسیای جنوبی، مرغوب‌ترین و بهترین نوع پوست قره‌قل، در افغانستان تولید می‌شود که شهرت جهانی داشته و هویت افغانستانی دارد.

2. محل فرآوری

صنایع پوست قره‌قل بیشتر بین اقوام ترکمن و ازبک در ولایت‌های شمالی افغانستان مانند قندوز، فاریاب، جوزجان، بلخ و سمنگان رواج دارد. از این مناطق در سال، به‌صورت میانگین، ۵۰۰ هزار پوست قره‌قل، به خارج صادر می‌شود.

3. درجه‌بندی

بهترین کیفیت را پوست بره‌ای دارد که هنوز در شکم مادر است؛ به‌همین دلیل، کشتن بره قبل از تولد، در افغانستان رایج بوده است. پوست بره‌های متولده شده از روی رنگ و طرح آن درجه‌بندی میشوند که به‌ترتیب عبارت‌اند از: سیاه، کبود، خاکستری و قهوه‌ای.

4. تجارت

تجارت قره‌قل، بعد از تجارت قالی و پسته، در جایگاه سوم قرار دارد و یکی از بزرگترین منابع صادرات و درآمد ارزی افغانستان محسوب می‌شود. تاجران انگلیس، فنلاندی، دانمارکی و چینی، از خریداران اصلی این محصول هستند. شرکت‌های بزرگ مد دنیا نیز از پوست قره‌قل افغانستان برای تهیۀ لباس، استفاده می‌کنند. صادرات صنایع قره‌قل در افغانستان از قرن نوزدهم میلادی آغاز شد و شاه امان‌الله در سفرهای رسمی به خارج، محصولات قره‌قل را به جهان بیشتر معرفی کرد. در زمان ظاهرشاه، تجارت پوست قره‌قل به انگلیس و آمریکا آغاز شد. در سال ١٣٢١ش، به ارزش 2 ميليون دلار پوست قره‌قل به آمریکا صادر شد.‏ پس از آغاز جنگ‌های داخلی، صنعت قره‌قل و تجارت آن، آسیب زیادی دید و از رونق افتاد، اما بعد از حاکمیت نظام جمهوری در سال 1380ش، این صنعت دوباره احیا شد.

کلاه قره‌قل

1. تاریخچه

در افغانستان، اولین‌بار مردم اُزبَک و ترکمن شمال افغانستان، برای گرم نگهداشتن سر خود، از پوست قره‌قل، کلاه ساختند و به‌تدریج در تمام افغانستان رواج پیدا کرد. بعد از آن، به‌عنوان یک کلاه شاهانه و شیک برای افراد ثروتمند وخانواده‌های بزرگ، افراد متشخص و مأموران دولتی افغانستان مورد استفاده قرار ‌گرفت و در سده‌های 18 تا 20م، به‌جای لُنگِی (عمامه) در میان کارمندان دولتی، مرسوم شد. امیر حبیب‌الله، نادرخان و ظاهرخان از شاهان افغانستان و داودخان، اولین رئیس‌جمهور افغانستان نیز از این کلاه استفاده ‌می‌کردند. در دوران اول حکومت طالبان استفاده از آن ممنوع شد. بعد از روی کارآمدن نظام جمهوری در افغانستان، حامد کرزی، رئیس‌جمهور سابق افغانستان، در سفرها و محافل رسمی، کلاه قره‌قل می‌پوشید که سبب شهرت جهانی این کلاه شد. در حال حاضر مردم عوام نیز از آن استفاده می‌کنند، اما به‌دلیل ورود کالای خارجی و تغییر سبک‌زندگی و پوشش مردم، استفاده از این کلاه کم شد؛ با این وجود این کلاه، هنوز، در داخل و خارج افغانستان طرفداران خاص خود را دارد.

2. مواد اولیه

کلاه قره‌قل، از پوست برۀ تازه متولدشدۀ گوسفند قره‌قل ساخته می‌شود. موهای این بره، در ماه چهارم آبستنی، درخشندگی و پیچ‌وتاب ویژه‌ای پیدا می‌کند. این حالت تا چهار هفته پس از تولد نیز ادامه داشته و بعد از آن به تدریج از بین می‌رود؛ به‌همین دلیل، برۀ قره‌قل را در چهار هفتۀ بعد از تولد می‌کشند.

3. مراحل ساخت

1. برۀ تازه متولد‌شده را می‌کشند و پوست آن را جدا می‌کنند؛
2. پوست بره را به‌مدت یک روز نمک می‌زنند تا پشم بره خوب بخوابد؛
3. روز بعد پوست بره را در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا خوب خشک شود؛
4. بعد از خشکشدن، پوست بره را به‌مدت ۱۸ تا ۲۰ روز، نمک و آب‌جو می‌زنند و در میان پوست گاو قرار می‌دهند تا نرم شود؛
5. پس از بیرون آوردن پوست بره از میان پوست گاو، نوبت به تراشکاری، شستن و خشک‌کردن پوست می‌رسد؛
6. در مرحلۀ ششم، پوست را به‌وسیلۀ چوب می‌تکانند و قسمت‌های نازک آن را با قیچی می‌برند؛
7. در نهایت، کلاه قره‌قل، صورت‌بندی و ساخته می‌شود.

شهرت و اعتبار

این کلاه، از مشهورترین صنایع دستی افغانستان و به کلاه افغانستانی نیز معروف است. کلاه قره‌قل، در یک دورۀ زمانی، نماد تشخص و احترام اجتماعی در این کشور بوده است.

وضعیت امروز

در حال حاضر، پرورش گوسفند قره‌قل، صنایع پوستی و تجارت آن در افغانستان، به‌دلیل فقر، نبود زمینه‌های پرورش، ورود پوشاک خارجی و عدم حمایت دولتی، رونق گذشته را ندارد.

منابع

• «آشنایی با کلاه قره‌قل»، وب‌سایت کلاهت، تاریخ درج مطلب: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «ارخچی»، وب‌سایت هزاره کالچر، تاریخ بازدید: ۱۶ آذر ۱۴۰۱ش.
• «انواع کلاه هزارگی»، وب‌سایت عصر سلام، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• پوپل، کریم، «پوست قره‌قل»، خبرگزاری پزواک، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مهر ۱۳۹۱ش.
• «چپن؛ مظهری ملی که به دست زنان تولید می‌شود»، خبرگزاری جمهوری، تاریخ درج مطلب: ۲۱ دی ۱۳۹۲ش.
• حسن‌زاده، «انواع کلاه افغانی و کاربرد آن»، وبسایت مجلۀ خامک، تاریخ بازدید: ۱۹ آذر ۱۴۰۱ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، ذیل واژۀ عرقچین، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید، ۱۶ آذر ۱۴۰۱ش.
• ذوقی، فرشاد، «آشنایی با نژاد گوسفند قره گل سرخس»، وبلاگ دامداری، تاریخ بازدید: ۲۰ آذر ۱۴۰۱ش.
• ذوقی، فرشاد، «ساخت کلاه از گوسفند قره‌قل»، وبلاگ دامداری، تاریخ درج مطلب: ۱۴ بهمن ۱۳۹۹ش.
• ذوقی، فرشاد، «ساخت کلاه از گوسفند قره‌قل»، وبلاگ دامداری، ۱ شهریور ۱۳۹۹ش.
• راهنمای جامع کلاه‌های سنتی افغانستان، وزارت اطلاعات و فرهنگ، ۱۳۹۸ش.
• شریعتی، حفیظ‌الله، «صنایع دستی هزارگی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۸ دی ۱۳۹۲ش.
• شهرستانی، علی‌اکبر، «انواع لباس‌های کهن زنان هزاره»، وب‌سایت هزاره کالچر، تاریخ درج مطلب: ۲۰۲۰م.
• صفدری، محمد، «دوبیتی‌های هزارگی»، وبلاگ دوبیتی‌های عامیانۀ هزارگی، تاریخ درج مطلب: ۸ بهمن ۱۳۸۶ش.
• «عبای حامد کرزی به موزۀ بریتانیا اهدا می‌شود»، وب‌سایت فرهنگ نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۸ فروردین ۱۳۹۴ش.
• علی آبادی، علی‌رضا، جامعه و فرهنگ افغانستان، تهران، موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ۱۳۹۵ش.
• قاموس کبیر افغانستان، وب‌سایت قاموس کبیر افغانستان، تاریخ بازدید: ۲۳ آذر ۱۴۰۱ش.
• «کلاه عرقچین، از گذشته تا امروز»، وب‌سایت رومو، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آذر ۱۴۰۱ش.
• «کلاه قره‌قل، زینت مراسمات افغانستان»، وب‌سایت مجلۀ خامک، تاریخ بازدید: ۱۸ آذر ۱۴۰۱ش.
• «کمرنگ شدن بازار صنعت قدیمی چپن در تخار»، خبرگزاری آوا، تاریخ در ج مطلب: ۱ آذر ۱۴۰۱ش.
• «گزارش پیام آفتاب از صنعت قره‌قل | صنعت پوست قره‌قل در آستانه ورشکستگی است»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آبان ۱۴۰۰ش.
• «لباس‌های محلی؛ هويت فرهنگی جامعه افغانستان»، وب‌سایت آی فیلم۲، تاریخ بازدید: ۲۳ آذر ۱۴۰۱ش.
• نجلا مایار، «پوشش لباس خانم‌ها در طول تاریخ و هم از کوچی‌ها» وبلاگ زندگی کوچی‌ها، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۳۹۶ش.
• «نگاهی به تولید کلاه و پوست قره‌قل در افغانستان»، وب‌سایت ایانا، تاریخ درج مطلب: ۴ مرداد ۱۳۹۶ش.