پیش‌نویس:چشم و هم‌چشمی

چشم و هم چشمی؛ رقابتی ناسالم که سعادت دنیوی و اخروی آدمی را به‌شدت تهدید می‌کند.

چشم و هم چشمی، اصطلاحی است که به نوعی رفتار انسانی در حوزۀ عمل اجتماعی اشاره دارد. این اصطلاح، به رفتارهایی اطلاق می‌شود که در آن افراد برای حفظ یا ارتقای جایگاه اجتماعی خود، اقدام به تقلید از الگوهای مصرفی، سبک زندگی یا دارایی‌های دیگران می‌کنند. این پدیده که در مقایسۀ اجتماعی ریشه دارد، بیشتر با اهداف نمایشی از جمله نمایش ثروت، موقعیت یا موفقیت همراه است. پدیدۀ چشم و هم چشمی در صورت عدم کنترل، به چرخه‌ای معیوب تبدیل خواهد شد که سبک زندگی را تحت فشار قرار داده، روابط اجتماعی را تخریب کرده و فرهنگ عمومی را سمت مادی‌گرایی سوق خواهد داد. هرچند، بسیاری چشم و هم چشمی را خصلتی زنانه می‌دانند اما پژوهش‌های بسیاری نشان داده‌اند که آقایان نیز در زمینه‌های متعددی، نسبت به یکدیگر چشم و هم چشمی دارند. برای کاهش آثار منفی چشم و هم چشمی، تقویت خودآگاهی، تمرکز بر ارزش‌های فردی و ترویج فرهنگ قناعت در جامعه تأثیرگذار است.

تعریف چشم و هم چشمی

چشم و هم چشمی در فرهنگ لغات فارسی، رقابت، حسادت و رقابت در تجمل معنا شده است. عبارت «هم‌چشمی» نیز به‌معنای رقابت و برابری نمودن بوده که با «چشم و هم چشمی» مترادف است. چشم و هم چشمی، در اصطلاح، به‌معنای تحت نظر گرفتن دیگری یا دیگران و تلاش برای عقب نماندن و سبقت‌جویی از آنها است. این رقابت، در بیشتر مواقع، بین انسان‌های هم‌طراز رخ می‌دهد. در این میان، رقابت سالم، سازنده بوده و رقابت ناسالم، با نمایش، جلوه‌فروشی، خودنمایی و فخرفروشی همراه است. کارشناسان، بار منفی اصطلاح «چشم و هم چشمی» را از همین موضوع می‌دانند. آنها معتقدند که هرچند، حسادت نوعی رنج است اما چشم و هم چشمی، لذتی است که از به رنج بردن دیگران به‌دست می‌آید. برخی دیگر نیز چشم و هم چشمی را تحریک حس حسادت دیگران می‌خوانند.

چشم و هم چشمی از دیدگاه روان‌شناسی

پدیدۀ چشم و هم چشمی، در حوزۀ روان‌شناسی اجتماعی، نشانه‌ای از وجود نوعی نیاز برای جلب توجه اطرافیان و مورد تأیید قرار گرفتن از سوی آنها است. این پدیده، با میزان پذیرفته شدن افراد از سوی خود آنها، ارتباطی مستقیم دارد. به‌همین دلیل، هرچه فرد وضعیت ظاهری و توانایی‌های فردی و مالی خود را همان‌گونه که هست، قبول داشته باشد، کمتر به چشم و هم‌چشمی با اطرافیان خود دچار می‌شود؛ زیرا در این صورت، فرد، کمتر به نظرات دیگران دربارۀ خود توجه می‌کند. در نقطۀ مقابل، هرچه فرد در پی کسب اطلاع از نظرات دیگران نسبت به خود باشد، تلاش می‌کند تا نظر مثبت دیگران را هرچه سریع‌تر و گسترده‌تر جلب کرده و مورد تأیید همگان واقع شود. این روند باعث می‌شود تا افراد از واقعیات شخصیتی و توانایی‌های خود غافل شده و معیار خود را تأیید دیگران قرار دهند.

چشم و هم چشمی از دیدگاه جامعه‌شناسی

از نظر جامعه‌شناسی، چشم و هم چشمی مکانیزمی است که در راستای هم‌نوایی و سازگاری افراد با تغییرات در جامعه صورت می‌گیرد. جامعه‌شناسان معتقدند زمانی‌که شرایط در جامعه‌ای ثابت باشد، پدیدۀ چشم و هم چشمی کمتر دیده می‌شود اما زمانی‌که جامعه‌ای به دلایلی با نوآوری در عرصه‌های مختلف مانند پیشرفت تکنولوژی یا ورود پدیده‌های تازه مواجه شود، افراد به‌صورت دائم با این تغییرات پیش رفته، تلاش می‌کنند چیزهای جدیدی به‌دست آورده، از مُدهای جدید استفاده کرده و خود را به این تغییرات نزدیک می‌کنند. برای مثال، زمانی‌که جامعه‌ای کوچک باشد، روابط رودررو بوده و همۀ افراد همدیگر را می‌شناسند. در نتیجه، افراد نیازی نمی‌بینند تا برای نشان دادن ثروت، به مصرف‌گرایی و به‌ویژه مصرف‌گرایی متظاهرانه روی آورند. از سوی دیگر، نظم سلسله‌مراتبی در جامعۀ گذشتۀ ایران حاکم بود و افراد، جایگاه اجتماعی خود را پذیرفته و تمایلی به تغییر آن از خود نشان نمی‌دادند. با گذر زمان و پیچیده‌تر شدن جامعه، افراد از هم غریبه‌تر شده و نحوۀ شناسایی یا خودنمایی فرد به ثروتمند بودن، متفاوت‌تر شد. افراد، در جامعۀ پیچیده، نیاز داشتند تا با مصرف متظاهرانه، تمایز اجتماعی خود را از دیگران نشان دهند.

چشم و هم چشمی از دیدگاه اسلام

خداوند در قرآن کریم بارها آدمی را از تجمل‌گرایی و فخرفروشی، تکاثر و تبذیر، ریخت‌وپاش و چشم و هم چشمی با دیگران منع کرده و از او خواسته تا بجای آن، در کارهای خیر و نیک با دیگران رقابت کرده، به مستمندان و فقرا کمک کرده و در کارهای خیر پیش‌دستی کند. کارشناسان دینی، ریشۀ چشم و هم چشمی را در کج‌فهمی، عدم تشخیص حق و کمال از باطل و نقص، تغییر ارزش‌ها و اصول اخلاقی، جایگزینی مادیات به‌جای معنویات، حسادت، غرور و کبر، عدم اعتماد به نفس و احساس خود کم‌بینی دانسته‌اند. آنها معتقدند که افراد دچار این پدیدۀ نوین اجتماعی می‌توانند با تغییر در بینش‌ها و نگرش‌ها، رفتارهای خود را بهبود بخشیده و در نهایت، اجازه ندهند تا جامعه دچار رقابت ناسالم و چشم و هم چشمی شود.

تاریخچۀ چشم و هم چشمی

پدیدۀ چشم و هم چشمی، این روزها، به‌کرات و با ظاهر و مصادیق مختلفی قابل مشاهده است. برخی معتقدند که چشم و هم چشمی را می‌توان از جمله خصایص آدمی دانست که به‌دلیل حس رقابت، همواره در نهاد آدمی حضور داشته است. گروهی دیگر نیز بر این باورند که این پدیده، در گذشته، چندان رایج نبوده یا آثار آن در مقیاس محدودی مشاهده می‌شده و به‌صورت سنتی منحصر به یک طبقه و در میان برخی گروه‌ها مانند دربار پادشاهان در دوران ساسانیان یا دربار ملکه الیزابت اول در انگلستان، رواج داشته است. آنها، چشم و هم چشمی را از نشانه های جامعۀ مدرن می‌دانند. این پدیده که در سال‌های اخیر همه‌گیر شده و سراسر ساختار اجتماعی را دربرگرفته، با موضوع مصرف‌گرایی و نیز تجمل‌گرایی ظاهرگرایانه در دنیای مدرن پیوند خورده است. به‌همین دلیل، کارشناسان، تاریخ پیدایش چشم و هم چشمی مدرن در ایران را به‌حدود یک قرن قبل نسبت داده‌اند. آنها، ظهور بی‌محابا و از هم گسیختۀ چشم و هم چشمی را مربوط به آغاز روند روبه‌رشد مدرنیته و مخصوصا اهمیت یافتن مصرف به‌جای تولید از اواخر دورۀ قاجار و اوایل سلطنت رضاشاه می‌دانند. در آن دوران، ظهور طبقۀ متوسط جدید در ایران از الزامات نوسازی محسوب می‌شد که فراگیری آن با انفجار درآمدهای حاصل از فروش نفت در اوایل دهۀ پنجاه خورشیدی آغاز شد. از مهم‌ترین پیامدهای بهبود نسبی اوضاع اقتصادی در این مقطع، واردات بی‌رویۀ کالا و حاکمیت فرهنگ مصرفی در بین ایرانیان بود.

دوران پیشامدرن (پیش از مشروطه)

در جامعۀ سنتی ایران، چشم و هم چشمی بیشتر در مراسم‌های عروسی و عزا و نیز سبک زندگی اشرافی دیده می‌شد. در این دوران، طبقات بالای جامعه، با برگزاری مهمانی‌های مجلل و پوشش‌های فاخر، سعی در نمایش برتری خود داشته و در میان خود، درگیر چشم و هم چشمی زیادی بودند. این در حالی بود که در میان عامۀ مردم، این پدیده کمرنگ‌تر بوده و محدود به مبادلات اجتماعی درون‌محلی می‌شده است.

دوران پهلوی

در این دوره، با ورود کالاهای مصرفی غربی مانند اتومبیل و انواع پوشاک به ایران و شکل‌گیری طبقه اشراف، چشم و هم چشمی مدرن شکل گرفت. گسترش شهرنشینی و ظهور طبقۀ متوسط نیز رقابت برای خرید کالاهای لوکس را افزایش داد.

دوران انقلاب اسلامی ایرانی

1. دهه‌های 1370-1380ش: جنگ و شرایط اقتصادی سخت در این دوران، مصرف‌گرایی را کاهش داده و ارزش‌هایی همچون ساده‌زیستی تقویت شدند.
2. دهه‌های 1380-1390ش: این سال‌ها در ایران مصادف با عصر جهانی‌سازی و رسانه‌ای شدن بود. گسترش ماهواره و اینترنت، رونق شبکه‌های اجتماعی و فشار برای نمایش ثروت، تورم و نابرابری‌های اقتصادی و تلاش برای حفظ ظاهر، ایرانیان را به مصرف نمایشی تحریک کرد.
3. دهۀ 1400ش: در سال‌های اخیر، چشم و هم چشمی دیجیتال، رقابت در نمایش سفرهای خارجی، رستوران‌های لاکچری و دکوراسیون داخلی و انواع مقایسه‌ها و رقابت‌های نمایشی را به اوج رسانده است.

چشم و هم چشمی در جوامع مختلف

پدیدۀ چشم و هم چشمی یا مقایسۀ اجتماعی در تمامی جوامع وجود دارد، اما شدت، شکل و پیامدهای آن بسته به عوامل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متفاوت است.

جوامع غربی و فردگرا در برابر جوامع شرقی و جمع‌گرا

1. در جوامع غربی، چشم و هم چشمی بیشتر حول دستاوردهای فردی در زمینه‌های شغلی، درآمدی و تحصیلی است؛ برای مثال، در آمریکا داشتن خانۀ بزرگ یا ماشین لوکس نشانه‌ای از موفقیت شخصی است. این در حالی است که در بیشتر جوامع جمع‌گرای شرقی، چشم و هم چشمی بیشتر بر موقعیت‌های خانوادگی و اجتماعی متمرکز بوده و فشار برای حفظ آبرو و جایگاه خانواده بسیار قوی است.
2. در جوامع غربی، مصرف‌گرایی نیز با تأکید بر سلیقۀ شخصی صورت می‌گیرد؛ به این معنا که افراد بجای تقلید از دیگران، بیشتر تلاش می‌کنند تا منحصربه‌فرد باشند. در حالی‌که در جوامع شرقی، نمایش ثروت به‌عنوان ابزار اعتبار است؛ برای مثال، در چین، خرید کالاهای لوکس، برای نشان دادن پیشرفت اقتصادی خانواده ضروری تلقی می‌شود.
3. در جوامع شرقی، به‌خصوص جوامعی مانند هند، اختلاف طبقاتی شدید اجتماعی می‌تواند چشم و هم چشمی را تشدید کند. در ایران نیز گاهی ارزش‌های مذهبی مانند قناعت با مصرف‌گرایی در تضاد قرار می‌گیرد.

جوامع توسعه‌یافته در برابر جوامع در حال توسعه

1. در جوامع توسعه‌یافته، حتی مصرف‌گرایی نیز با برنامه‌ریزی مالی همراه است. مردم تلاش می‌کنند تا برای لذت بیشتر خرید کرده و نمایش اجتماعی از جایگاهی پایین‌تر برخوردار است. این در حالی است که در کشورهای در حال توسعه، اختلاف طبقاتی زیاد باعث می‌شود افراد برای ثابت کردن موقعیت خود، به مصرف نمایشی روی آورند.
2. در جوامع توسعه‌یافته، مانند کشورهای اسکاندیناوی، مسافرت یا تحصیل در دانشگاه‌های معتبر از نمایش مادیات مهم‌تر است. این در حالی است که در بیشتر کشورهای در حال توسعه، خرید خودروهای خارجی یا سفرهای برون‌مرزی، به‌عنوان ترقی اجتماعی قلمداد می‌شود.

چشم و هم چشمی در جامعۀ ایران

پدیدۀ چشم و هم چشمی و تقلید از دیگران در اعمال، رفتار و روش زندگی، در سال‌های اخیر، به‌صورت چشمگیری در فرهنگ اکثریت مردم ایران ریشه دوانده است. امروزه، لذت و کام‌جویی از زندگی، به خواسته‌ای قطعی تبدیل شده و این لذت بدون داشتن کالاهای مصرفی و شرایط زیست آرمانی کم‌وبیش غیرممکن شده است. در ایران، عواملی مانند ترویج الگوی توسعه غربی، شکل‌گیری طبقه اشراف اقتصادی، توسعۀ پدیدۀ شهرنشینی، الگوبرداری از سلبریتی‌ها و افراد مشهور، مهاجرت و مسافرت به خارج از کشور، رشد سریع انواع رسانه‌ها و نیز توسعۀ صنعت مُد و برند، سبک زندگی همراه با لذت در جامعۀ ایران را با سرعت بسیاری گسترش داده است. این وضعیت، از نظر جامعه‌شناسان، وضعیتی شبیه به مسابقه برای متفاوت بودن و تفاخر در بین افراد جامعه به‌وجود آورده که می‌توان از آن به‌نام چشم و هم چشمی نوین یاد کرد.

در این جامعۀ نوین، واژۀ مد که در گذشته بیشتر برای لباس و آرایش افراد به‌ویژه برای خانم‌ها اشاره داشت، امروزه با سرعتی سرسام‌آور در دنیای مدرن به فناوری‌های پیشرفته‌ای اشاره داشته و خواسته یا ناخواسته، تنوع فراوان و مصرف بی‌شماری را در پی داشته که مشمول تمامی ابعاد و شئونات زندگی آدمی می‌شود. امروزه، مد در جامعۀ ایران و نیز جامعۀ جهانی، از لباس، آرایش و مدل مو فراتر رفته و به اتومبیل، آپارتمان، طراحی ساختمان، وسایل منزل، تاریخ زایمان و حتی اسامی فرزندان نیز سرایت کرده و در بین بیشتر افراد جامعه به‌عنوان قانون و اصلی اجتناب‌ناپذیر پذیرفته شده است که یکنواختی و همگونی در پوشش، آرایش و انتخاب رنگ، شده است.

کارشناسان از جمله دلایل گرایش به چشم و هم چشمی در جامعۀ ایران نسبت به دیگر جوامع را مواردی همچون داشتن فرهنگ جمع‌گرا و فشار اجتماعی برای حفظ آبرو و جلوگیری از پایین‌تر دیده شدن، وجود نابرابری اقتصادی و اختلاف طبقاتی زیاد، تأثیر رسانه‌ها و نمایش استانداردهای غیرواقعی از زندگی امروزی، بی‌ثباتی اقتصادی و تلاش برای اطمینان از جایگاه اجتماعی خود، دانستند.

کارشناسان معتقدند که در دهۀ گذشته در ایران، عده‌ای با مصرف کالای فرهنگی نیز به‌صورت متظاهرانه رفتار کرده‌اند؛ برای مثال، بخشی از تقاضای مصرف کالای فرهنگی از رفتن به کلاس‌های موسیقی گرفته تا فضاهای فرهنگی دیگر از جمله ورود به دانشگاه به‌صورت چشم و هم چشمانه رخ داده است. همچنین، شرکت در کلاس‌های زبان انگلیسی، فرانسوی و آلمانی نیز در بسیاری از موارد تنها به‌منظور کم نیاوردن در جامعۀ ایران صورت گرفته تا بتوانند به تغییر جایگاه اجتماعی خود که ناشی از تحرک اجتماعی مستمر در ایرانِ امروزی است، کمک کنند.

انواع چشم و هم چشمی در ایران

حیوان خانگی

نگهداری از حیوانات در محیط زندگی انسان‌ها، پیشینه‌ای هزاران ساله داشته و در گذر زمان، دچار تغییر و تحولات عمده‌ای شده است. به‌صورت معمول، در تمامی دنیا، نگهداری از حیوانات اهلی و خانگی برای استفاده از فرآورده‌های آنها معمول بوده و سگ‌ها به‌عنوان نگهبان، دارای جایگاهی مشخص و ویژه در جوامع انسانی بودند. با ورود انسان به دنیای مدرن و صنعتی، در قرن اخیر، به‌خصوص در شهرها، دیگر نه لزومی به نگهداری از حیوانات وجود دارد و نه امکان و شرایط آن با توجه به وضعیت زندگی نوین، مهیا است. با این همه، این حیوانات به دلایل دیگری در خانه‌ها و آپارتمان‌ها حضور دارند. در دنیای غرب، مهم‌ترین فلسفۀ وجود نگهداری از حیوانات خانگی به‌عنوان مونس و همدمی برای فرار از تنهایی انسان و رهایی از افسردگی و اضطراب، به‌خصوص در میان سالمندان است. در کشورهای پیشرفته، با ورود به دنیای مدرنیسم و پسامدرنیسم، نقش حیوانات خانگی در روابط و رفتارهای اجتماعی پررنگ شده و برخی افراد، آن را جایگزین روابط با هم‌نوعان خود کرده‌اند. این در حالی است که امروزه، در جامعۀ ایران، نگهداری از حیوانات خانگی تقلید و اقتباسی جعلی از آن نوع نگاه ویژه به حیوان است؛ زیرا هرچند به لحاظ روش و شکل نگهداری همان شیوۀ غربی پیاده شده اما از نظر محتوا و ماهیت موضوع، شواهد نشان می‌دهد که نگهداری از حیوانات خانگی در ایران، اغلب برای جلب توجه، خودنمایی و فخرفروشی در بین دیگران و تمایل به تجمل‌گرایی است. بسیاری از ایرانیان، امروزه بر این باورند که هرچه آدمی در خصوصیات رفتاری و واکنش‌های فردی نسبت به بقیه، عجیب‌تر و متفاوت‌تر باشد، در دنیای واقعی، دنیای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، توجه بیشتری را به خود جلب می‌کند.

مسافرت‌های تجملی و نمایشی

در سال‌های اخیر، سفر تفریحی بیشتر ایرانیان به‌ترتیب به چهار کشور ترکیه، تایلند، مالزی و امارت (دبی) خلاصه شده و پس از آن کشورهایی مانند گرجستان و ارمنستان قرار دارند. ایرانیان، سالانه در این چهار کشور در حدود ده هزار میلیارد تومان خرج می‌کنند که حدود هشت هزار میلیارد تومان آن فقط به ترکیه اختصاص دارد. این روزها، مسافرت به‌عنوان نماد سبک زندگی مرفه و رقابت در نمایش تجربیات تبدیل شده که پیامدهای منفی از جمله هزینه‌های غیرمنطقی و مشکلات مالی، تبدیل سفر از تجربه‌ای لذت‌بخش به نمایشی اجباری و احساس ناکافی بودن، به‌دنبال دارد.

جراحی زیبایی

امروزه، ایران، از نظر تعداد جراحی‌های زیبایی بینی در دنیا مقام اول را داشته و پایتخت جراحی بینی نام گرفته است. اکنون، در جامعۀ ایران، بسیاری از افراد، به‌ویژه بانوان، بینی‌های کشیده و سر بالا، گونه‌ها و لب‌های برجسته دارند؛ به‌طوری‌که گویی یک بیماری همه‌گیر بر صورتک‌های این نمایش انسانی سایه افکنده است. این جامعۀ هم‌شکل را می‌توان به برخی بیماری‌های خاص تشبیه کرد که در آن بیماران، به‌دلیل اختلالات ژنتیکی بسیار شبیه هم شده‌اند. این امر، به کم شدن تنوع در چهره‌ها و تولد فرزندانی که دیگر شبیه مادر یا پدر خود نیستند، منتهی شده است. امروزه، در جامعۀ ایران، جراحی زیبایی یکی از الزامات مورد توجه زنان متعلق به طبقات مختلف اجتماعی برای تصاحب چیزی از دست رفته در زندگی روزمره شده است. امری که باطن هر شخص را در ظاهر او جست‌وجو می‌کند.

جهیزیه و ازدواج

امروزه، در ایران، بسیاری از زوج‌های جوان، تنها به‌دلیل چشم و هم چشمی، یخچال‌های انباشته از مواد غذایی را با روبان آراسته و حتی خصوصی‌ترین نقاط خانه را با شمع‌های رمانتیک، گل و روبان تزیین می‌کنند تا از قافلۀ امروزی عقب نمانده و تا مدت‌ها نقل محافل باشند. اشخاصی که به این مجالس دعوت می‌شوند نیز در نهایت، تلاش خواهند کرد از رقابت جا نمانده و دغدغۀ چندین و چند سالۀ آنها، تهیۀ جهیزیه‌ای خواهد بود که حرفی برای گفتن داشته باشد. امروزه، آداب‌ورسوم نوبنیاد برخی از خانواده‌ها، تقلیدهای کورکورانه و تهیۀ جهیزیۀ بسیار سنگین، ازدواج تجملی و چشم و هم چشمی در این زمینه، باعث شده تا این پیوند همچون سدی بزرگ بر سر راه ازدواج جوانانی که مایل به تشکیل خانواده هستند، قرار بگیرد. نکته آن است که این مشکلات و مسائل، در امر ازدواج، منحصر به شرایط کنونی ایران نبوده و حتی حدود پنجاه سال قبل نیز به‌صورت گسترده‌ای در حال شکل‌گیری و توسعه بوده است. از سوی دیگر، در بیشتر موارد، پس از اتمام مجالس عروسی، زوج جوان با کوهی از هزینه‌های بی‌شمار که تا چندین سال پس از مراسم عروسی هنوز هم در حال بازپرداخت بدهی‌های آنها هستند، مواجه می‌شوند زیرا خود را زیر بار مخارجی برده‌اند که خارج از توان و ظرفیت واقعیِ آنها بوده است. علاوه بر آن، پژوهش‌ها نشان داده‌اند در حدود 30 درصد از طلاق‌های امروزی در جامعۀ ایران، به‌دلیل چشم و هم چشمی است.

مهاجرت

مهاجرت‌های اخیر در ایران، تنها محدود به مهاجرت‌های قانونی نبوده و بخشی از مهاجران، به‌خصوص آن دسته که توانایی مالی اندکی داشته و فاقد تخصص هستند، به‌صورت‌های غیرقانونی اقدام به مهاجرت می‌کنند که موجب مشکلات عدیده‌ای نه‌تنها در جریان مهاجرت بلکه در کشور مقصد برای آنها می‌شود. این گروه از مهاجرت‌ها را مهاجرت‌های ناشی از چشم و هم چشمی تعبیر کرده‌اند که به‌صورتی رؤیاگونه و به تصور رسیدن به یک «مدینۀ فاضله» صورت می‌گیرند. علاوه بر آن، ایران در میان 90 کشور دنیا، رتبۀ اول آمار مهاجرت نخبگان در کشورهای در حال توسعه یا توسعه‌یافته را دارد. کارشناسان معتقدند که اگر حکومت یا دولتی به هر دلیلی، قادر به تأمین نیازهای نخبگان و از همه مهم‌تر رعایت منزلت و شأن آنها نباشد، میزان مهاجرت این سرمایه‌های انسانی که مهم‌ترین سرمایۀ موجود در هر کشوری است، بالا رفته و در نهایت، آنچه برای میهن حاصل می‌شود، خسارت و زیان فراوان است.

تحصیلات

در ایرانِ امروزی، گویی رسالت افراد آن است که تا دکتری ادامۀ تحصیل دهند با این تفاوت که نه‌تنها نگرانی و دغدغه‌ای برای تولید علم و کسب مهارت‌های تخصصی نداشته بلکه افزایش دانش و خلاقیت نیز برای آنها اهمیتی ندارد. بسیاری از افراد، امروزه، تنها در پی دستیابی به عنوان یا لقب هستند. از سوی دیگر، آن‌چه کیفیت دانشگاه را تحت تأثیر قرار می‌دهد، شور و انگیزۀ ورود به آن در افراد بدون توجه به هدف اصلی آموزش و تنها برای اخذ مدرک تحصیلی است. این امر موجب تطبیق دیرهنگام و بسیار ضعیف دانشجوها با فرهنگ دانشگاهی و در نهایت، تولید علم می‌شود که رسالت عمدۀ دانشگاه است. در جامعۀ امروزی ایران، مدرک‌گرایی نیز از خصوصیات بارز این جامعۀ مصرفی بوده و همگی در تلاش هستند تا به هر ترتیبی مدرک اخذ کنند و از قافلۀ چشم و هم چشمی عقب نمانند.

آموزش کودکان

در بسیاری از خانوارهای امروزی، هدف خانواده از آموزش‌های مختلف به بچه، تنها نمایش ایده‌آال بودن خود آنها و داشتن فرزندی متفاوت، خاص و باهوش است. آنها در حقیقت، بدون آن‌که خود بدانند یا بخواهند، فرزندان خود را به ابزاری برای رسیدن به اهداف و آرزوهای از دست رفتۀ خود تبدیل کرده و سعی در ساختن تصویری خودساخته و جعلی از فرزندان، به جامعۀ اطراف خود دارند.

تولد و نام‌گذاری فرزندان

تولد رُند در سال‌های اخیر، در جامعۀ ایران، نوعی چشم و هم چشمی نوین است که هیچ ارجحیتی برای فراد ایجاد نمی‌کند. در سال‌های دور، تعداد فرزندان خانواده‌ها، براساس چشم و هم چشمی با سایر زنان فامیل صورت می‌گرفت و رقابت در داشتن فرزندان زیاد بود. نام‌گذاری آنها نیز بیشتر بنا به روزی که به‌دنیا می‌آمدند یا براساس سلیقۀ پدر، مادر یا بستگان صورت می‌گرفت. به‌مرور زمان، نام‌گذاری فرزندان بیشتر مورد توجه قرار گرفته و نام‌گذاری هر تعداد فرزند با یکی از حروف الفبا یا بر مبنای نام‌های مذهبی یا تاریخی مرسوم شد. جامعه‌شناسان معتقدند که چشم و هم چشمی در این پروسه، به نام‌گذاری فرزندان ختم نشده و در دهۀ اخیر، خانواده‌ها حاضر شدند تا برای ثبت تاریخ تولد رُند فرزند هزینه‌های زیادی را متقبل شوند؛ مانند رقابت برای ثبت تاریخ تولد 9/9/99 یا ساعت 09:09 روز 9/9/99 که رکورد پرداخت هزینۀ صد و سی میلیون تومانی برای رزرو اتاق عمل را داشته است. این در حالی است که تولد فرزند، دست افراد نبوده و بسته به فیزیولوژی بدن مادر تاریخ و زمان زایمان مشخص می‌شود. بر همین اساس نمی‌توان تولد فرزند را عقب یا جلو انداخت زیرا خطرات جبران‌ناپذیری را برای مادر و فرزند به‌دنبال خواهد داشت.

عوامل تأثیرگذار بر چشم و هم چشمی

عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و رسانه‌ای، بر پدیدۀ چشم و هم چشمی در دنیای مدرن تأثیرگذار هستند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

عوامل اقتصادی

1. بهبود اوضاع اقتصادی و افزایش درآمدها: افزایش قدرت خرید که در برخی موارد، به رقابت بیشتر در نمایش ثروت منتهی می‌شود؛ گسترش طبقۀ متوسط که از نظر کارشناسان بیشترین تأثیر را بر چشم و هم چشمی گذاشته است؛ زیرا این طبقۀ اجتماعی، برای ثبات جایگاه اجتماعی خود بیشتر مصرف‌گرایی می‌کنند.
2. رکود اقتصادی و تورم: در شرایط بد اقتصادی، برخی از افراد برای پنهان کردن فقر خود، بیشتر تقلا می‌کنند تا خود را هم‌سطح دیگران نشان دهند.

عوامل اجتماعی- فرهنگی

1. گسترش شهرنشینی و گسست از ارزش‌های سنتی: پژوهش‌ها نشان داده‌اند که در شهرهای بزرگ، فشار اجتماعی برای نمایش ثروت بیشتر از جوامع روستایی است. علاوه بر آن، در جوامع مدرن، ضعف هویت جمعی بیشتر به‌چشم خورده و افراد بیشتر به‌دنبال تمایزها هستند که خود نوعی چشم و هم چشمی مدرن است.
2. تغییر الگوی ازدواج و سبک زندگی: هزینه‌های غیرمنطقی عروسی تنها به‌دلیل مقایسه با دیگران و رقابت در تربیت فرزندان مانند ثبت‌نام در کلاس‌های متعدد و مدارس خاص.
3. تأثیر مهاجرت و جهانی‌سازی: احساس کمبود بیشتر در جوامع در حال توسعه به‌دلیل مقایسۀ خود با استانداردهای زندگی در کشورهای توسعه یافته.

نقش رسانه‌ها و فضای مجازی

1. شبکه‌های اجتماعی: امروزه، بسیاری از اینفلوئنسرها، زندگی ایده‌آلی از خود در فضای مجازی منتشر می‌کنند که واقعی نبوده اما بینندگان، به‌خصوص نوجوانان را به تقلید وا می‌دارند؛ مانند دکوراسیون داخلی مجلل در خانه‌ها یا تبلیغ رستوران‌های گران‌قیمت.
2. حسرت مقایسه‌ای: استفادۀ زیاد از اینستاگرام، افزایش اضطراب و کاهش رضایت از زندگی را به‌دنبال خواهد داشت.
3. تبلیغات و بازاریابی رسانه‌ای: شرکت‌ها، با تبلیغات نوین و هوشمند، به افراد القا می‌کنند که بدون این کالاها، زندگی ناقص است.
4. فیلم‌ها و سریال‌های جدید: در بسیاری از سریال‌های امروزی، زندگی اشرافی به‌عنوان آرمان و آرزو نشان داده می‌شود.

عوامل روان‌شناختی

1. کمبود اعتماد به نفس و نیاز به تأیید اجتماعی: عزت نفس پایین در افراد، به گیر افتادن در دام مصرف‌های نمایشی منتهی می‌شود.
2. ترس از طرد شدن: از قویی‌ترین محرک‌های چشم و هم چشمی شناخته شده است.

عوامل فردی

1. حماقت آدمی: در قرآن کریم، بارها دربارۀ عقل و فکر صحبت و تأکید شده است. نخستین نشانۀ آدم‌های جاهل، در روایات اسلامی نیز بسیار احساسی بودن آنها و تصمیم‌گیری بر مبنای احساس و نه از روی تدبر و تعقل است.
2. ریاست‌طلبی: در تاریخ اسلام، بسیار افرادی بوده‌اند که تنها از روی چشم و هم چشمی، به دشمنی با پیامبر و اهل‌بیت او برخاستند که از آن جمله می‌توان به عمرسعد اشاره کرد. او، از روی چشم و هم چشمی، مُلک ری را طلب کرد و برای این منظور، حتی در برابر امام حسین نیز ایستاد.
3. شهوات: انسان، اسیر شهوات، امیال و خواسته‌های خود است. خودداری از شهوت، عفت و کفّ نفس، انسان را به جایگاهی الهی می‌رساند و برعکس، پیروی کردن از شهوات، آدمی را به رقابت‌های ناسالم و چشم و هم چشمی دچار می‌کند.
4. لجاجت: از دیگر عوامل دچار شدن به چشم و هم چشمی را گناهی دانسته‌اند که بعد از آن لجاجت باشد.
5. حسادت: خداوند در قرآن تأکید کرده تا از شرّ آدم‌های حسود به خداوند پناه ببرید. حسادت، از بزرگ‌ترین عوامل چشم و هم چشمی است. افراد حسود، به‌نوعی در پی همانندسازی با دیگران بوده و تمایلی نسبت به تمایز با اطرافیان خود نداشته و همواره می‌خواهند چیزی جدای آن‌چه مورد تأیید دیگران است، نباشند.
6. تکبر: این خصوصیت که به‌عنوان رذیلت اخلاقی شناخته می‌شود، فرد را بر آن می‌دارد تا شخص خود را برتر از دیگران بداند. به‌همین دلیل، او همواره تلاش خواهد کرد تا چیزهایی که در خود می‌یابد، به رخ کشیده و اموری که احساس می‌کند در آنها از برتری خاصی برخوردار نیست، تظاهر کند.
7. زیاده‌خواهی: زیاده‌خواهی های آدمی در تمامی حوزه‌ها وجود داشته و محدود و محصور به چیز یا امر خاصی نیست.

عوامل خانوادگی

فرهنگ حاکم بر خانواده و جامعه نیز تأثیر بسزایی در نوع رفتار افراد دارد؛ به‌گونه‌ای که وقتی فرد در محیطی رشد کند که مورد اهمیت و توجه کافی اعضای خانوادۀ خود قرار گرفته و از استقلال نسبی برخوردار باشد، به میزان کمتری برای جلب نظر و تأیید اطرافیان تلاش می‌کند.

راه‌حل‌های مقابله با چشم و هم چشمی

با توجه به عوامل تأثیرگذار بر پدیدۀ چشم و هم چشمی، راه‌حل‌هایی همچون آموزش مالی و مدیریت بودجه، تقویت خودآگاهی و عزت نفس، تنظیم مقررات برای تبلیغات غیرواقعی و ترویج ارزش‌های اصیل همچون قناعت، سادگی و همدلی برای کاهش چشم و هم چشمی معرفی شده‌اند.

راهکارهای فردی

1. افزایش خودآگاهی و تمرکز بر ارزش‌های شخصی: تعریف موفقیت براساس رضایت درونی و اهداف شخصی بجای مقایسۀ خود با دیگران؛ قدردانی از داشته‌ها و کاهش توجه به کمبودها؛ محدود کردن زمان استفاده از شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام که محرکی برای مقایسه‌های اجتماعی نادرست هستند.
2. مدیریت مالی هوشمند: اولویت‌بندی هزینه‌ها براساس نیازهای واقعی و پرهیز از خریدهای احساسی.
3. تقویت اعتمادبه‌نفس: عدم وابستگی به تأیید دیگران و مقاومت در برابر فشارهای اجتماعی برای خریدها یا رفتارهای غیرضروری.

راهکارهای خانوادگی

1. تربیت فرزند براساس ارزش‌های اصیل: آموزش تفکر انتقادی و تشویق فرزندان به پرسش دربارۀ تبلیغات و مُدهای اجتماعی؛ الگوسازی مثبت و نشان دادن عدم وابستگی خوشبختی به دارایی‌های مادی.
2. کاهش رقابت‌های مخرب در خانواده: پرهیز از مقایسۀ فرزند با فرزندان دیگران و دانستن این مهم که هر فرد استعدادهای منحصربه‌فردی دارد؛ ساده‌گیری در مراسم‌ها و برگزاری آنها براساس توان مالی و نه چشم و هم چشمی.

راهکارهای اجتماعی و فرهنگی

1. ترویج فرهنگ قناعت و صرفه‌جویی: تولید محتواهایی برای ترویج سبک زندگی متعادل بجای تجمل‌گرایی در رسانه‌های جمعی؛ تبلیغ الگوهای واقعی موفقیت و معرفی افراد موفقی که سبک زندگی متعادل‌تری دارند. علاوه بر آن، بزرگان دینی و مذهبی از جمله آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، همواره بر فرهنگ صرفه‌جویی در جامعه تأکید کرده و آن را عاملی اصلی در اقتصاد سالم دانستند. آنها، صرفه‌جویی را به‌معنای مصرف نکردن ندانسته بلکه آن را به‌معنای مصرف درست، به‌جا مصرف کرن، ضایع نکردن مال، مصرف کارآمد و ثمربخش معرفی کرده‌اند.
2. تقویت همبستگی اجتماعی: حمایت از برنامه‌های اقتصادی برای کمک به کاهش نابرابری و کاهش شکاف طبقاتی؛ جایگزین کردن رقابت‌های سالم مانند رقابت در علم، هنر و کارهای خیر بجای نمایش ثروت.
3. تعیین مقررات برای تبلیغات و شبکه‌های اجتماعی: محدودیت تبلیغات کالاهای لوکس به‌منظور کاهش تأثیر روانی تبلیغات بر مصرف‌گرایی؛ شفاف‌سازی زندگی اینفلوئنسرها و اجبار آنها به نمایش زندگی واقعی.

راهکارهای اقتصادی و سیاست گذاری کلان

1. بهبود وضعیت اقتصادی: ثبات اقتصادی؛ حمایت از تولید داخلی و دسترسی به کالاهای باکیفیت و قیمت مناسب که نیاز به کالاهای خارجی را کاهش می‌دهد.
2. مالیات بر مصرف تجملی: اخذ مالیات سنگین بر کالاهای لوکس که به کاهش انگیزه برای خریدهای نمایشی منجر می‌شود.
3. آموزش سواد مالی: آشنایی نسل جدید با مدیریت پول و سرمایه با گنجاندن آموزش‌های مالی در مدارس و دانشگاه‌ها.

جایگزین‌های سالم برای چشم و هم چشمی

مانند سرمایه‌گذاری در آموزش یا مسافرت‌های معنوی بجای مسافرت‌های خارجی غیرضروری و لوکس؛ برگزاری مراسم‌های ساده و پس‌انداز برای آینده بجای هزینه‌های سنگین عروسی؛ توجه به استایل شخصی و سلیقۀ فردی بجای رقابت در پوشش برندهای جهانی؛ اشتراک‌گذاری تجربیات و دانش مفید بجای نمایش ثروت در شبکه‌های اجتماعی.

تأثیر چشم و هم چشمی بر سبک زندگی اسلامی- ایرانی

چشم و هم چشمی و رقابت ناسالم در زندگی، همواره از سوی بزرگان اسلامی و ایرانی نهی شده است که از آن جمله می‌توان به روایتی از پیامبر اشاره کرد که هرکه مدام به امکانات زندگی دیگران چشم بدوزد، غم و اندوه او فراوان می‌شود. علاوه بر آن، در فرهنگ اسلامی- ایرانی، فردی که دچار چشم و هم چشمی می‌شود، به‌مرور زمان، کرامت انسانی و بزرگی هر فرد را تنها در مقدار ثروت و مالی که در اختیار دارد، بررسی می‌کند. از سوی دیگر، چشم و هم چشمی، رقابت اجتماعی یا مقایسه‌گری، بر سبک زندگی، روابط اجتماعی و فرهنگ عمومی، تأثیر بسیار عمیق و چندبعدی دارد. این پدیده که ریشه در روانشناسی اجتماعی و تمایل انسان به مقایسۀ خود با دیگران دارد، دارای آثار مثبت و منفی بسیاری است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

آثار منفی

1. مصرف‌گرایی افراطی: چشم و هم چشمی، اغلب به خرید کالاهای لوکس، تغییر مداوم سبک زندگی و پیروی از آخرین مدل‌ها منجر می‌شود. در برخی موارد که این مصرف‌ها، خارج از توان مالی فرد بوده، این مسئله به قرض‌دار شدن، کاهش پس‌انداز و فشار اقتصادی بر او منتهی شده است؛ مانند خرید خودرو یا گوشی موبایل گران‌قیمت تنها برای حفظ جایگاه اجتماعی.
2. تغییر الگوی مصرف: افراد تحت تأثیر مقایسۀ اجتماعی ممکن است به‌سمت رستوران‌های گران، مسافرت‌های پر زرق‌وبرق یا برندهای خاصی گرایش پیدا کنند که حتی با ارزش‌های واقعی آنها سازگار نباشد.
3. استرس و نارضایتی: تلاش مداوم برای هم‌سطح شدن با دیگران، در انتها به کاهش رضایت از زندگی و افزایش اضطراب منجر می‌شود؛ زیرا همیشه افرادی با موقعیت بالاتر وجود دارند.
4. رقابت ناسالم: چشم و هم چشمی می‌تواند روابط دوستانه و خانوادگی را نیز تحت تأثیر قرار داده و آنها را به رقابتی ناخوشایند تبدیل کند.
5. حسادت و فاصله‌گیری: افرادی که توانایی مالی یا اجتماعی هم‌سطح با دیگران ندارند، ممکن است دچار حسادت شده یا از جمع فاصله بگیرند که به انزوا و کاهش تعاملات اجتماعی منتهی می‌شود.
6. تظاهر و دورویی: افراد، گاهی به‌منظور حفظ وجهۀ اجتماعی، رفتارها یا دارایی‌های خود را بزرگ‌نمایی می‌کنند که به روابطی سطحی و غیرصمیمی منجر می‌شود.
7. تغییر ارزش‌های جامعه: چشم و هم چشمی، ارزش‌های سنتی مانند قناعت، سادگی و همدلی را تضعیف کرده و جای آن را به مادی‌گرایی و نمایش ثروت می‌دهد؛ مانند اهمیت یافتن ظاهر بجای شخصیت در روابط.
8. شیوع فرهنگ نمایشی: در شبکه‌های اجتمای مانند اینستاگرام، نمایش زندگی ایده‌آل و اغلب غیرواقعی به تشدید مقایسۀ اجتماعی و کاهش رضایت عمومی منجر شده است.
9. کاهش همبستگی اجتماعی: افراد، در جامعه‌ای که چشم و هم چشمی گسترش یافته به‌صورت دائمی در حال مقایسۀ دارایی‌ها و موقعیت‌های خود شده، روحیۀ همکاری و همدری آنها کاهش یافته و شکاف طبقاتی را بیشتر احساس می‌کنند.

آثار مثبت

1. انگیزۀ پیشرفت: مقایسۀ اجتماعی، در برخی موارد می‌تواند مشوقی برای تلاش بیشتر، بهبود وضعیت مالی یا ارتقای مهارت‌ها باشد. هرچند، این‌ها تنها در مواقعی رخ خواهد داد که به سلامت روان افراد آسیب وارد نشده باشد.
2. کسب منزلت بالاتر: در صورتی‌که پدیدۀ چشم و هم چشمی را بتوان مترادف رقابت دانست، بسیاری از جوامع و افراد با چشم و هم چشمی یا رقابت سالم، راه پیشرفت را طی کرده و تلاش می‌کنند تا منزلت بالاتری را کسب کنند؛ اما در صورتی‌که تلاش افراد در راستای کسب منزل اجتماعی با هدف سرکوب کردن دیگران، فخرفروشی و سرزنش افراد صورت گیرد، بُعد منفی چشم و هم چشمی و با ظاهری تخریب‌گر، به جنگ جامعه می‌رود.
3. تحرک اقتصادی: افزایش تقاضا برای کالاها و خدمات به رونق برخی بخش‌های اقتصادی منتهی می‌شود؛ هرچند، این اثر در بیشتر موارد، کوتاه‌مدت و سطحی است. به بیان دیگر، تنوع‌طلبی، گاهی با ظاهر چشم و هم چشمی ظهور کرده و فرد را ترغیب می‌کند تا برای دست‌یابی به خواسته‌های متنوع خود تلاش کرده و به کار و درآمدزایی روی آورد. از سوی دیگر، تلاش افراد یک جامعه، تنها برای خود او مفید نبوده و بلکه برای دیگران نیز نتایج مثبتی به‌دنبال دارد. به‌همین ترتیب، چشم و هم چشمی، در برخی جوامع، به رونق اقتصادی منجر شده است.

منابع

• قرآن کریم.
• «برای زنان اروپایی چشم وهم چشمی معنا ندارد»، خبرگزاری جوان، تاریخ بارگزاری: 28 مرداد 1402ش.
• «بریده‌هایی از کتاب جامعه‌شناسی چشم و هم چشمی»، وب‌سایت طاقچه، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1404ش.
• «تولد رُند، چشم و هم چشمی از نوع دیگر»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگزاری: 9 آذر 1399ش.
• جواهردهی، علی، «ریشه‌های تجمل‌گرایی و چشم و هم چشمی»، وب‌سایت پژوهه، بزرگ‌ترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی، تاریخ بارگزاری: 21 تیر 1397ش.
• «چشم و هم چشمی، آفت جامعۀ سالم»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگزاری: 21 بهمن 1393ش.
• «چشم و هم چشمی، بلای خانمان سوز است»، وب‌سایت عقیق، تاریخ بارگزاری: 2 آذر 1391ش.
• «چشم و هم چشمی خوب و بد از نگاه قرآن»، وب‌سایت پژوهه، بزرگ‌ترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی، تاریخ بارگزاری: 31 شهریور 1397ش.
• «چشم و هم چشمی» مفهومی اصیل در اقتصاد، وب‌سایت اِرانیکو، تاریخ بارگزاری: 10 آذر 1396ش.
• «چشم و هم چشمی»، وب‌سایت پژوهه، بزرگ‌ترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی، تاریخ بارگزاری: 25 اردیبهشت 1396ش.
• «خرید و فروش منزلت اجتماعی»، تجارت نیوز، تاریخ بارگزاری: 18 بهمن 1393ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، وب‌سایت واژه‌یاب، لغت‌نامه، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.
• رضایی تربقان، غلامرضا، «چشم و هم چشمی یا تقلید کورکورانه»، مجلۀ سیویلیکا، تاریخ 4 شهریور 1402ش.
• عمید، حسن، وب‌سایت واژه‌یاب، فرهنگ فارسی، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.
• «کتاب جامعه‌شناسی چشم و هم چشمی»، وب‌سایت ایران کتاب، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1404ش.
• گرگانی، احمد، «چشم هم چشمی»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.
• «فرهنگ ایرانی اسلامی دربارۀ چشم و هم چشمی در خانواده چه دیدگاهی دارد؟»، خبرگزاری خبربان، تاریخ بارگزاری: 10 دی 1402ش.
• قرایی‌مقدم، امان‌الله، «خوب و بد برتری جویی»، خبرگزاری تجارت فردا، تاریخ بارگزاری: 18 بهمن 1393ش.
• قوشچی، فرشاد، جامعه‌شناسی چشم و هم چشمی، تهران، تیسا، 1397ش.
• مرادی سبزه‌وار، پروانه، «چشم و هم چشمی از نگاه قرآن (قسمت سوم)»، مؤسسۀ فرهنگی- قرآن و عترت اسوۀ تهران، تاریخ بارگزاری: 5 شهریور 1401ش.
• «معرفی و دانلود کتاب جامعه‌شناسی چشم و هم چشمی»، وب‌سایت کتابراه، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1404ش.
• معین، محمد، وب‌سایت واژه‌یاب، فرهنگ فارسی، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.
• «هم چشمی»، وب‌سایت لام تا کام، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.
• «همه چیز فدای چشم و هم چشمی»، خبرگزاری ویستا، تاریخ بازدید: 20 خرداد 1404ش.