پیش‌نویس:تغذیه در دوران بارداری

تغذیه در دوران بارداری؛ خوردن مواد مغذی و ضروری برای سلامت مادر و رشد جنین در دوران بارداری.

تغذیه در دوران بارداری، به‌منظور حفظ و تأمین سلامت مادر و نوزاد همواره اهمیت داشته و نه‌تنها نیازی بیولوژیکی بلکه بخشی از هویت فرهنگی و اعتقادی جامعۀ اسلامی ایران را تشکیل داده است. این دوران، تحت تأثیر باورهای علمی، طب سنتی، آموزه‌های دینی و رسوم محلی قرار داشته و تمامی این موارد در کنار هم می‌توانند سلامت مادر و جنین را تضمین کنند. تغذیۀ سالم در بارداری می‌تواند ترکیبی از پروتئین، کربوهیدرات‌های پیچیده، چربی‌های سالم، ویتامین‌ها و مواد معدنی باشد. همچنین، مشورت با پزشک یا متخصص تغذیه برای تنظیم برنامه غذایی شخصی‌شده بسیار مهم است.

تعریف تغذیه در دوران بارداری

تغذیه در دوران بارداری، به‌معنای تأمین مواد مغذیِ ضروری برای سلامت مادر و رشد جنین است. تغذیۀ صحیح در این دوران، از ارکان مهم زندگی سالم به‌شمار رفته و از اهمیتی بسیار برخوردار است. در سبک زندگی اسلامی- ایرانی نیز تغذیۀ صحیح در دوران بارداری، نوعی رژیم متعادل غذایی است که نه‌تنها بر رشد جسمی جنین بلکه بر طینت و سرنوشت او نیز تأثیرگذار خواهد بود.

تغذیۀ صحیح در دوران بارداری، از نظر علمی، به‌معنای فرآیند تأمین هدف‌مند ریزمغذی‌ها و درشت‌مغذی‌هایی است که نیازهای فیزیولوژیک مادر (افزایش حجم خون، تغییرات هورمونی)، نیازهای رشدی جنین (تشکیل اندام‌ها و تکامل مغز) و پیشگیری از عوارض بارداری (پره‌ اکلامپسی و دیابت بارداری) را به‌صورت همزمان پوشش دهد. در غیر این صورت، کمبودهای تغذیه‌ای با کاهش وزن جفت، منجر به تولید نوزادان کم‌وزن، پایین بودن میانگین قد و وزن نوزاد هنگام تولد، زایمان زودرس یا مشکلاتی دیگر همچون بالا رفتن فشار خون بارداری می‌شود.

فواید تغذیه صحیح در دوران بارداری

1. فردی که در دوران جنینی به اندازۀ کافی از مواد مغذی بهره برده، سالم‌تر از فردی است که در این دوران شرایط تغذیه‌ای مناسبی نداشته است.
2. مادری که نیازهای غذایی خود را در دوران بارداری، به‌صورت متعادلی تأمین کرده، آمادگی بیشتری برای زایمان و شیردهی داشته و توان بیشتری برای مراقبت از نوزاد خود خواهد داشت.
3. کاهش بروز برخی عوارض بارداری، مانند خستگی، تهوع صبحگاهی و یبوست در مادر، کاهش سریع‌تر وزن پس از زایمان، جلوگیری از زایمان زودرس و به تعادل رسیدن روحی مادر.
4. کمک به داشتن وزن مناسب نوزاد در هنگام تولد، تقویت تکامل مغز جنین، کاهش خطر ابتلا به برخی از بیماری‌ها مانند نقص لولۀ عصبی و تأثیر در الگوی تغذیه‌ای مناسب کودک پس از تولد.

تغذیه در دوران بارداری از نظر علمی

رژیم غذایی سالم برای دوران بارداری

از منظر دانش پزشکی بهتر است تغذیۀ مادر باردار، متعادل و متنوع بوده و از کم‌خوری یا پرخوری پرهیز کند.

• افزایش کالری دریافتی: در سه ماهۀ اول نیازی به کالری اضافه نیست (مگر در موارد خاص)، در سه ماهۀ دوم حدود 340 کالری در روز افزایش یافته و در سه ماهۀ سوم نیز حدود 450 کالری در روز بیشتر از دوران ماقبل بارداری مصرف شود.
• مصرف پروتئین کافی: پروتئین برای رشد سلول‌ها و بافت‌های جنین ضروری است. از جمله منابع خوب برای پروتئین می‌توان به گوشت کم‌چرب، مرغ، ماهی (ماهی‌های کم‌جیوه مانند سالمون و قزل‌آلا)، تخم‌مرغ، لبنیات، حبوبات (عدس، لوبیا و نخود) و مغزها (بادام و گردو) اشاره کرد.
• کربوهیدرات‌های پیچیده و فیبر: غلات کامل (نان سبوس‌دار، برنج قهوه‌ای و جو)، میوه‌ها و سبزیجات تازه (برای پیش‌گیری از یبوست و تأمین ویتامین‌ها).
• چربی‌های سالم: روغن‌های گیاهی (روغن زیتون)، آووکادو، مغزها و دانه‌ها (تخمۀ کدو) و ماهی‌های چرب (منبع امگا3).
• ویتامین‌ها و مواد مغذی ضروری: اسیدفولیک و ویتامین B6 (جلوگیری از نقص لولۀ عصبی جنین)؛ پزشکان توصیه می‌کنند تا مادر باردار به‌محض اطلاع از بارداری، روزانه یک عدد قرص اسید فولیک را تا هفتۀ شانزدهم بارداری استفاده کند. آهن برای پیشگیری از کم‌خونی (نیاز بدن به آهن در دوران بارداری در حدود دوبرابر می‌شود)؛ پزشکان توصیه می‌کنند تا قرص‌های آهن همراه با منابعی که ویتامین C دارند مانند آب پرتقال خورده شود تا جذب بهتر و بیشتری داشته باشد. کلسیم و ویتامین D؛ برای استخوان‌بندی جنین و سلامت دندان‌ها و نیز استخوان‌های مادر. یُد؛ برای رشم مغز جنین (مصرف نمک یددار و غذاهای دریایی)؛ پزشکان توصیه می‌کنند تا مادر باردار، از نمک یددار تصفیه شده و به میزان کم استفاده کرده و از مصرف بی‌رویۀ غذاهای شور مانند انواع شوری‌ها پرهیز کند. اُمگا3؛ برای رشد مغز و چشم جنین. مولتی‌ویتامین؛ از هفتۀ شانزدهم بارداری، تا 3 ماه پس از زایمان، مصرف روزانۀ یک عدد کپسول مولتی‌ویتامین ساده یا مولتی‌ویتامین مینرال توصیه می‌شود.
• هیدراته نگه‌داشتن بدن: نوشیدن حداقل 8 لیوان آب در طول روز و محدود کردن مصرف کافئین (کمتر از 200 میلی‌گرم در روز، معادل 1-2 فنجان قهوه).
• پرهیز از مواد مضر: پرهیز از الکل و سیگار، کاهش مصرف کافئین، پرهیز از ماهی‌های پرجیوه، پرهیز از لبنیات غیر پاستوریزه، کاهش مصرف غذاهای فرآوری شده، چربی‌های ترانس و شکر اضافه.

توصیه‌های تغذیه‌ای هنگام شکایات شایع دوران بارداری

• تهوع و استفراغ: خوردن یک تکه نان یا بیسکوییت قبل از برخاستن از رختخواب، افزایش تعداد وعده‌های غذایی روزانه برحسب تحمل مادر و خوردن مقدار غذای کمتر در هر وعده، باز گذاشتن پنجرۀ آشپزخانه در هنگام آشپزی برای کاهش آزار مادر باردار نسبت به بوی شدید و تند غذا، پرهیز از مصرف غذاهای چرب، پُرادویه و سرخ‌کرده، خودداری از مصرف همزمان مایعات و غذا، مصرف بیشتر غذاهای و مایعات سرد، مصرف ویتامین B6 که منجر به کاهش علائم تهوع در موارد خفیف می‌شود.
• یبوست: افزایش مصرف مایعات در طول روز، استفاده از غذاهای ملین طبیعی مانند غلات کامل و حبوبات، میوه‌ها و سبزی‌های فیبردار و میوه‌های خشک بخصوص آلو و انجیر، استفادۀ سالاد همراه با روغن زیتون، انجام پیاده‌روی روزانه، استفاده از ملین‌های دارویی در صورت نیاز و تجویز پزشک.
• ترش کردن و سوزش سردل: مصرف غذا در وعده‌های کوچک و متعدد (هر 2 تا 3 ساعت)، استفاده از غذاهای آب‌پز و بخارپز بجای غذاهای سرخ‌شده، جویدن غذا به‌خوبی و به‌صورت آرام، استفادۀ کمتر از غذاهای چرب و تند و پرادویه، کاهش مصرف شکلات، قهوه، چای، نوشابۀ گازدار و سایر نوشیدنی‌های کافئین‌دار و جایگزینی آب برای آنها و نیز پرهیز از دراز کشیدن یا خم شدن بلافاصله پس از صرف غذا و آشامیدن.
• ورم: کاهش مصرف نمک و نیز پرهیز از مواد خوراکی نمک‌دار مانند چیپس و خیارشور، خودداری از ایستادن‌های طولانی.

تغذیه در دوران بارداری در فرهنگ ایرانی

تغذیه در دوران بارداری در فرهنگ اسلامی- ایرانی، فراتر از نیازی بیولوژیک بوده و به هویت فرهنگی، باورهای جمعی و آیین‌های قومی ایرانیان گره خورده است. این باورها که ترکیبی از طب سنتی، اعتقادات مذهبی- اسلامی و فرهنگ عامه هستند، گاهی علمی (مانند تأکید بر مصرف آهن)، گاهی نمادین (مانند نذر آش برای زایمان آسان) و گاهی هم خرافی (مانند پرهیز از ماهی برای ترس از لب شکری شدن نوزاد) هستند. براساس یافته‌های پژوهش‌های صورت‌گرفته در ایران، الگوهای فرهنگ تغذیۀ زنان در دوران بارداری با توجه به اساطیر، خِرَد تغذیۀ مادربزرگ‌ها، میزان دسترسی زنان و خانواده‌های آنها به سرمایۀ اقتصادی و نیز دسترسی زنان به شبکۀ حمایتی خانواده تغییر می‌کند.

باورهای مردمی دربارۀ تغذیه در دوران بارداری

• خوراکی‌های گرم و سرد: خوراکی‌ها در طب سنتی ایرانیان، پیوندی ناگسستنی با مفاهیم دوگانۀ گرم و سرد و دو مقولۀ خشک و تر دارد. غذاهای گرم مانند خرما، عسل و گردو، دارای مزاج بنیادین و گرم بوده و خون را بازتولید می‌کنند؛ برعکس، غذاهای سرد مانند ماست، کیوی و مرکبات به داشتن انرژی پایین شناخته شده، با مازاد خون مقابله کرده و باعث ایجاد بلغم یا مزاج سرد می‌شوند. در این چارچوب، بسیاری از زنان ایرانی در دوران بارداری از مصرف زیاد خوراکی‌های سرد پرهیز می‌کنند، زیرا معتقدند که منجر به سردی جنین و ضعف او می‌شود؛ در مقابل، خوراکی‌های گرم را برای تقویت گرمی بدن خود و جنین مصرف می‌کنند.
• تأثیر غذا بر صورت و سیرت جنین: براساس باورهای قدیمی، ایرانیان معتقدند که خوردن برخی خوراکی‌ها از جمله سیب و گلابی به زیبا شدن، انار به بااخلاق شدن و خوراکی‌هایی همچون توت و عسل، به باهوش شدن جنین کمک می‌کنند. از دیگر باورهای رایج مردم ایران این است که اگر زن باردار در ماه سوم میوۀ بِه بخورد، فرزندی زیبا خواهد داشت.
• باورهای خاص در رابطه با تشنگی و گرسنگی: ایرانیان بر این باورند که اگر زن باردار، هوس غذایی داشته باشد و آن را مصرف نکند، روی جنین اثری منفی خواهد گذاشت که از آن جمله می‌توان به لک پوستی یا شکل‌گیری علامتی خاص مانند ماه‌گرفتگی روی بدن نوزاد اشاره کرد. این ویژگی که میان عوام به «ویار بارداری» معروف است از نظر علمی با عنوان «تمایلات غذایی در باردار» یاد شده و به میل شدید یا بیزاری ناگهانی نسبت به برخی غذاها یا بوها در دوران بارداری گفته می‌شود. بسیاری از هوس‌های بارداری از نظر علمی، ممکن است نشانه‌ای از نیازهای تغذیه‌ای بدن مادر به مواد مغذی خاص باشند؛ برای مثال، هوس به گوشت قرمز می‌تواند نشان‌دهندۀ نیاز به آهن، هوس به لبنیات نشان‌دهندۀ نیاز به کلسیم و هوس به یخ یا خاک نشان‌دهندۀ کمبود آهن باشد. از سوی دیگر، هیچ مدرک علمی معتبری برای اثبات ایجاد لک پوستی در نوزادان، به‌دلیل عدم دسترسی مادر به خوراکی خاص وجود نداشته و کارشناسان، این باورها را تنها بخشی از خرافات و باورهای نادرست در رابطه با تغذیۀ مادر در دوران بارداری می‌دانند.

آیین‌ها و رسوم محلی مرتبط با تغذیه در دوران بارداری

آش آرمه‌پزان: میان مردم شیراز مرسوم بوده که هرگاه دورۀ آرمه‌داری (ویار) زن حامله بگذرد، بسیاری از بستگان نزدیک آنها، مانند مادر و خواهر، یک وعده غذای کامل شامل مرغ سرخ‌کرده، چلوخورشت، کوفته‌سبزی، حلوای کاسه، آش و فرنی تهیه کرده و برای نهار یا شام زن باردار و همسر او می‌فرستند.

غذاهای نذری برای سلامت جنین: بسیاری از زنان باردار در ایران غذاهایی را با نیت زایمان آسان یا برای سلامت کودک نذر می‌کنند.

باورهای نادرست دوران بارداری: در برخی فرهنگ‌های محلی، زنان باردار، به اشتباه، از خوردن برخی غذاها منع می‌شوند؛ برای مثال، در شمال ایران، برخی معتقدند که خوردن تخم‌مرغ نیمرو باعث لک پوستی در کودک می‌شود. همچنین، در برخی نقاط ایران معتقدند که خوردن خاک و ذغال، برای مادر بارداری که ویار دارد، مفید است. این در حالی است که خوردن مواد غیرغذایی ممکن است در جذب مواد مغذی از مواد غذایی سالم اختلال ایجاد کرده و در واقع باعث کمبود شود. علاوه بر آن، اقلام غیرغذایی ممکن است حاوی مواد سمی یا انگلی باشند.

غذاهای محلی ویژۀ بارداری در مناطق مختلف ایران

• آذربایجان: حلوای گردو که ترکیبی از گردو، شیر و عسل است برای تقویت جسم مادر و کودک.
• گیلان: باقالی‌پلو با گردو برای خون‌سازی و انرژی بیشتر مادر.
• خوزستان: رطب و شیرگرم برای انرژی سریع و گرمی بدن مادر.
• لرستان: گوشت کبک و بلدرچین برای تقویت جنین و مادر.
• کرمان: کماچ سهن (نوعی نان محلی با خرما) برای تقویت و انرژی‌زایی.
• کردستان: کله‌پاچه در ماه آخر بارداری برای چرب شدن مفاصل جنین و زایمان راحت‌تر.
• بلوچستان: شیر زردک (هلوی وحشی) و عسل برای جلوگیری از کم‌خونی مادر.

باورهای تغذیه‌ای در سه ماهۀ مختلف بارداری

• سه ماهۀ اول: بیشتر غذاهای ضدتهوع استفاده می‌شود مانند نبات‌داغ و زنجبیل (در طب سنتی) یا انار و خاکشیر (برای کاهش ویار).
• سه ماهۀ دوم: بیشتر غذاهای خون‌ساز و مقوی استفاده می‌شود مانند گوشت و جگر گوسفند (با رعایت اعتدال) و شیرۀ توت و ارده.
• سه ماهۀ سوم: غذاهای نرم و انرژی‌بخش برای زایمان راحت‌تر استفاده می‌شود مانند فرنی با شیرۀ انگور یا خاکشیر با آب جوش (برای جلوگیری از یبوست).

نقش خانواده در تغذیۀ زن در دوران بارداری

در سبک زندگی ایرانی، خانواده به‌عنوان هستۀ اصلی جامعه، نقش محوری در حمایت از زنان باردار دارد. در این سبک زندگی، تغذیۀ مناسب دوران بارداری نه‌تنها مسئله‌ای حیاتی بوده بلکه وظیفه‌ای اخلاقی و دینی محسوب می‌شود. در فرهنگ ایرانی، احترام به مادر باردار و مراقبت از او، ارزشی اخلاقی به‌شمار رفته و خانواده همواره تلاش می‌کند تا با ایجاد محیطی آرام و دور از استرس، به مادر کمک کند تا با اشتها و آرامش، غذایی سالم بخورد؛ برای مثال، در برخی قبایل مانند عشایر قشقایی، زنان باردار از کار سخت معاف بوده و بجای آن خوراکی‌های پُرکالری مانند کره و عسل برای آنها فراهم می‌شود.

تغذیه در دوران بارداری از نظر اسلام

اسلام برای تمامی دوران‌های زندگی آدمی، حتی پیش از انعقاد نطفه، دستوراتی مهم دارد که اگر به‌درستی رعایت شوند، ضامن سلامت روح و جسم او خواهند بود.

اهمیت تغذیۀ مادر در دوران بارداری به‌حدی است که پیشوایان دینی بر آن تأکید کرده و مادران باردار را به خوردن برخی خوراکی‌ها تشویق و از خوردن برخی خوراکی‌ها منع کرده‌اند؛ برای مثال، خرما، در دین اسلام، همواره به‌عنوان منبع دارویی و شفابخش بوده و طبق روایتی از امام علی، هیچ غذایی برای خانم‌های باردار بهتر از خرمای تازه نیست. در روایتی از پیامبر اسلام نیز آمده است که به زنِ پابه‌ماه، خرما بخورانید زیرا فرزند او را بردبار و پاک می‌کند.

همچنین، در دین اسلام سفارش شده تا مادر، در ماه‌های بارداری، رژیم غذایی سالم را رعایت کند. بر این اساس در برخی روایات به مصرف خوراکی‌های خاص در ماه‌های مختلف بارداری توصیه شده است، ازجمله در ماه اول، مصرف سیب شیرین در وعدۀ صبح و مصرف انار؛ در ماه دوم، خوردن عناب در حالت ناشتا؛ در ماه سوم، صبح‌ها خوردن یک قاشق مرباخوری عسل و هر روز خوردن یک عدد سیب؛ در ماه چهارم، خوردن روزانه سیب شیرین، عسل، انار و انجیر؛ در ماه پنجم، خوردن خرما در صبحگاه؛ در ماه ششم، خوردن انجیر و زیتون پس از صبحانه، و خوردن روزانه یک عدد انار؛ در ماه هفتم، خوردن بادام تا 40 روز؛ در ماه هشتم، خوردن ماست شیرین، عسل و انار؛ در ماه نهم، مصرف گوشت گوسفندی به‌صورت کباب و خوردن خرما. در روایات برای خوردن برخی از این خوراکی‌ها به خواندن بعضی سوره‌های قرآن نیز توصیه شده است.

خوردنی‌های ممنوع در دوران بارداری از نظر اسلام

اسلام، تغذیۀ بانوان باردار را از مهم‌ترین عوامل در تعیین سعادت یا بدبختی و شقاوت فرزند او دانسته است. غذاهای حرام و ناپاک باعث می‌شود تا فرزند ناصالح و ناپاک شده و در زندگی خود، علاوه بر ارتکاب اشتباهات و گناهان زیاد، سرنوشت خوبی نیز نداشته باشد. پیامبر اسلام، بر دوری کردن زنان باردار از خوردن غذای حرام و حتی شبهه‌ناک تأکید کرده و دوران بارداری را مرحله‌ای از تربیت فرزند دانسته است.

منابع

• «آداب‌ورسوم شیرازی‌ها در دوران بارداری»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 22 اردیبهشت 1404ش.
• «اسلام و تغذیۀ دوران بارداری»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ بارگزاری: 8 بهمن 1393ش.
• «باورهای غلط دوران بارداری از ویار خاک تا وزن مناسب»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ بارگزاری: 8 آذر 1403ش.
• برومبرژه، کریستین، «عادات غذایی و مرزهای فرهنگی در شمال ایران»، ترجمۀ مهرداد عربستانی، در مجموعۀ ما همانی هستیم که می‌خوریم: فرهنگ‌های آشپزی در خاورمیانه، تهران، فرهامه، 1395ش.
• «بهترین تغذیۀ زنان باردار به توصیۀ قرآن و طب اسلامی»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 22 اردیبهشت 1404ش.
• «حدیث و آیات: 101؛ کودک»، وب‌سایت کتابخانۀ احادیث شیعه، تاریخ بازدید: 22 اردیبهشت 1404ش.
• حسن‌زاده، محمدمهدی، «اگر زن بارداری چیزی هوس کند و نخورد چه می‌شود؟»، وب‌سایت وی مام، تاریخ بارگزاری: 21 اردیبهشت 1404ش.
• خط قرمزهای قرآن و حدیث برای مادران باردار»، خبرگزاری مشرق، تاریخ بارگزاری: 6 خرداد 1400ش.
• «خوب خوردن یا خوردن خوب‌ها؟»، مجلۀ بهورز، سال 35، شمارۀ 122، 1403ش.
• رجبی‌مقدم، فریبا، «تأثیر فرهنگ و تغذیه در دوران بارداری، یک مقالۀ مروری»، سومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش های کاربردی در علوم انسانی، تاریخ بارگزاری: 30 آذر 1404ش.
• «رطب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: 16 اردیبهشت 1404ش.
• سلطان‌زاده، آلا، «تغذیۀ مناسب در دوران بارداری برای تقویت مادر و جنین»، وب‌سایت رادینا سلامت، تاریخ بارگزاری: 28 فروردین 1403ش.
• ساعدی، سارا، «اهمیت تغذیه در بارداری»، وب‌سایت مرکز مام، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1404ش.
• صدیقی، فریبا، «معانی فرهنگی غذای دوران بارداری: مطالعه‌ای با روش مردم نگاری»، مطالعات اجتماعی ایران، سال 13، شمارۀ 4، 1398ش..
• «مراقبت‌های تغذیه‌ای در دوران بارداری و پیش از آن»، مجلۀ بهورز، سال 28، 1397ش.
• متین، پیمان، «بالنگ»، در دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران، ج2، تهران، مرکز دائره‌المعارف اسلامی، 1391ش.