پیش‌نویس:خانواده گسسته

خانوادۀ گسسته، واحد اجتماعی با پیوندهای عاطفی ضعیف و تعامل محدود اعضا.
خانوادۀ گسسته، الگویی از روابط خانوادگی است که در آن انسجام عاطفی، ارتباط مؤثر و تعهد متقابل میان اعضا در سطح پایینی قرار دارد. این پدیده که ریشه در تحولات اجتماعی، فرهنگی و روانی دارد، پیامدهای قابل‌توجهی بر سلامت روانی افراد، انسجام اجتماعی و تحقق الگوی مطلوب خانواده در سبک زندگی اسلامی-ایرانی برجای می‌گذارد. تحلیل چندرشته‌ای این مفهوم، ابعاد پیچیده و راهکارهای مواجهه با آن را آشکار می‌سازد.

تعریف خانواده گسسته

واژه «گسسته» در لغت به معنای جدا شده، پاره‌شده و منفصل است. در ادبیات علوم اجتماعی و روان‌شناسی، این واژه در ترکیب «خانوادۀ گسسته» برای توصیف نوعی ساختار یا الگوی تعاملی در خانواده به کار می‌رود که ویژگی بارز آن، فقدان یا ضعف شدید در پیوندها و کارکردهای اساسی خانواده است. این گسستگی صرفاً به‌معنای جدایی فیزیکی یا طلاق نیست، بلکه می‌تواند در خانواده‌هایی که اعضای آن زیر یک سقف زندگی می‌کنند نیز وجود داشته باشد.

تاریخچه خانوادۀ گسسته

امیل دورکیم

تاریخچۀ خانوادۀ گسسته در جهان

1. تحول کارکرد خانواده از سنت تا مدرنیته

در جوامع سنتی، خانواده که اغلب به شکل گسترده بود، واحد اصلی تولید اقتصادی، اجتماعی‌شدن، آموزش و حمایت بود. با وقوع انقلاب صنعتی، شهرنشینی و ظهور دولت-ملت‌های مدرن، ساختار و کارکردهای خانواده دستخوش تغییرات بنیادین شد.

نظریه‌پردازان کلاسیک جامعه‌شناسی مانند امیل دورکیم بر نقش خانواده در ایجاد همبستگی اجتماعی تأکید داشتند و تضعیف آن را نشانه‌ای از بی‌هنجاری می‌دانستند. تالکوت پارسونز، از نظریه‌پردازان کارکردگرایی ساختاری، معتقد بود که خانواده هسته‌ای مدرن، کارکردهای تخصصی‌تری یافته (جامعه‌پذیری اولیه و تثبیت شخصیت بزرگسالان) اما همچنان برای ثبات جامعه حیاتی است.

۲. ظهور رویکردهای روان‌شناختی در مفهوم خانواده گسسته

در نیمه دوم قرن بیستم، با رشد فردگرایی، سکولاریزاسیون، تغییر نقش‌های جنسیتی، افزایش طلاق و ظهور اشکال متنوع زندگی خانوادگی، مانند خانواده‌های تک‌والد و خانواده‌های ترکیبی، مفهوم «خانواده متعادل» به چالش کشیده شد. در این بستر، روان‌شناسی خانواده با رویکردهای سیستمی ظهور کرد.

سالوادور مینوچین (۱۹۷۴م) در مدل ساختاری خود، دو الگوی ناکارآمد افراطی را معرفی کرد: خانواده درهم‌تنیده با مرزهای بسیار ضعیف و نفوذپذیر و خانوادۀ گسسته با مرزهای بسیار سفت و غیرقابل نفوذ. خانوادۀ گسسته از نظر او، با فقدان ارتباط مؤثر، عدم حمایت عاطفی و استقلال بیش از حد اعضا مشخص می‌شود که مانع از رشد سالم و سازگاری آن‌ها می‌گردد.

۳. ابعاد سنجش سلامت خانواده براساس مدل انسجام و انعطاف‌پذیری

دیوید اولسون نیز در مدل چرخه زندگی خانواده، انسجام و انعطاف‌پذیری را دو بعد اصلی سنجش سلامت خانواده معرفی کرد که سطوح بسیار پایین انسجام (گسستگی) یکی از الگوهای نامطلوب و آسیب‌زا است. این تحولات نظری و عملی در غرب، درک عمیق‌تری از پویایی‌های درونی خانواده و عواملی که منجر به گسستگی روابط می‌شود، فراهم آورد.

۴. پیامدهای اجتماعی افزایش طلاق و ارتباط آن با گسستگی خانواده

از منظر تحولات تاریخی ساختار خانواده در جوامع غربی نشانگر این است که این ساختارها در طول تاریخ به‌طور چشمگیری تکامل یافته‌اند، از خانواده‌های گسترده که در تمدن‌های باستانی رایج بودند به خانواده‌های هسته‌ای که پس از انقلاب صنعتی در جوامع صنعتی رواج بیشتری یافتند. انقلاب صنعتی که در قرون هجدهم و نوزدهم رخ داد، منجر به تغییرات عمیق در نقش‌های سنتی خانواده و افزایش شهرنشینی در جوامع غربی شد.

در قرن بیستم، نرخ طلاق در این جوامع به‌طور قابل توجهی افزایش یافت، به‌ویژه پس از معرفی قوانین طلاق بدون تقصیر در دهه ۱۹۷۰م؛ این افزایش در نرخ طلاق با تغییر در نگرش‌های اجتماعی نسبت به ازدواج و افزایش فردگرایی در جوامع غربی مرتبط بوده است. کارشناسان یکی از عوامل افزایش نرخ طلاق در این جوامع را گسترش خانواده‌های گسسته دانسته‌اند.

تاریخچۀ خانوادۀ گسسته در ایران

خانواده در ایران، به‌طور سنتی، از ساختاری گسترده یا نیمه‌گسترده با سلسله‌مراتب مشخص، پیوندهای قوی خویشاوندی و محوریت نقش پدر برخوردار بوده است. انسجام خانوادگی و تعهد به ارزش‌های جمعی از ویژگی‌های بارز این الگوی سنتی محسوب می‌شد. با شروع فرآیندهای نوسازی و مدرنیزاسیون از دورۀ قاجار و به‌ویژه در دوران پهلوی، تحولاتی مانند گسترش شهرنشینی، افزایش سطح سواد، به‌خصوص زنان، ورود زنان به بازار کار و تأثیرپذیری از الگوهای فرهنگی غربی از طریق رسانه‌ها، به‌تدریج ساختار و روابط درون خانواده ایرانی را متأثر ساخت.

پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ش، تلاش‌هایی برای احیای ارزش‌های سنتی و دینی خانواده صورت گرفت، اما چالش‌های ناشی از جنگ، فشارهای اقتصادی و در دهه‌های بعد، گسترش ارتباطات جهانی، فناوری‌های نوین (اینترنت و ماهواره) و تعمیق فردگرایی، فرآیند تحول خانواده را با پیچیدگی بیشتری مواجه کرد که در نتیجۀ آن، خانواده‌های گسسته افزایش یافته است.

مطالعات متعددی در ایران پیرامون پدیدۀ گسستگی خانواده و آسیب‌های اجتماعی ناشی از آن انجام شده است. این مطالعات نشان می‌دهند که گسستگی خانواده در جامعۀ ایران معاصر با عواملی چون اختلال در کارکرد عاطفی و جنسی خانواده، تغییرات ساختاری و ارزشی در سطح جامعه، عدم وجود صلاحیت‌های لازم در افراد پیش از ازدواج و عدم کسب مهارت‌های زندگی پس از ازدواج مرتبط است. این گسستگی در نهایت منجر به بروز آسیب‌های اجتماعی متعددی در جامعه می‌شود ازجمله اعتیاد به مواد مخدر، فحشا، فرار از منزل، فقر، خشونت خانوادگی و طلاق.

رویکردهای مختلف دربارۀ خانوادۀ گسسته

مفهوم خانوادۀ گسسته از دیدگاه‌های مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است ازجمله:

دیدگاه اجتماعی

از منظر جامعه‌شناسی، خانوادۀ گسسته واحدی است که در انجام کارکردهای اصلی خود مانند جامعه‌پذیری، حمایت عاطفی، کنترل اجتماعی و انتقال ارزش‌ها دچار اختلال جدی است. اعضای چنین خانواده‌ای اغلب فاقد احساس تعلق قوی به واحد خانواده هستند، هنجارها و ارزش‌های مشترک ضعیفی دارند و میزان مشارکت آن‌ها در فعالیت‌های جمعی خانواده اندک است. این وضعیت می‌تواند به انزوای اجتماعی اعضا و کاهش سرمایۀ اجتماعی خانواده و جامعه منجر شود. در سطح کلان، افزایش تعداد خانواده‌های گسسته، انسجام اجتماعی را تضعیف می‌کند و زمینه‌ساز بروز آسیب‌های اجتماعی متنوعی می‌گردد.

دیدگاه روانی

در روان‌شناسی، به‌ویژه در رویکردهای سیستمی خانواده، گسستگی به الگویی از تعامل اشاره دارد که در آن مرزهای بین فردی بسیار سفت و نفوذناپذیر است. اعضا استقلال افراطی و کاذبی دارند که مانع از صمیمیت، همدلی و حمایت متقابل می‌شود. ارتباطات کلامی و غیرکلامی محدود و سطحی است و ابراز هیجانات، به‌ویژه هیجانات مثبت و محبت‌آمیز، به‌ندرت صورت می‌گیرد.

این فضای عاطفی سرد و غیرحمایتی، زمینه را برای بروز مشکلات روان‌شناختی مانند افسردگی، اضطراب، احساس تنهایی، مشکلات هویتی و کاهش عزت ‌نفس در اعضا، به‌ویژه کودکان و نوجوانان، فراهم می‌آورد. نظریۀ دلبستگی بالبی نیز نشان می‌دهد که تجارب اولیه در خانواده‌های گسسته می‌تواند به شکل‌گیری الگوهای دلبستگی ناایمن منجر شود که بر روابط فرد در طول زندگی تأثیر منفی می‌گذارد.

دیدگاه اسلامی

از منظر آموزه‌های اسلامی، خانواده نهادی مقدس و محوری است که بر پایه‌های مودت و رحمت بنا می‌شود. هدف غایی خانواده، ایجاد فضایی سرشار از سکینه و آرامش و تربیت نسلی صالح و مؤمن است. خانوادۀ گسسته در تعارض آشکار با این آرمان‌ها قرار دارد.

ضعف پیوندهای عاطفی و معنوی، عدم رعایت حقوق و وظایف متقابل، مانند حقوق والدین بر فرزندان و بالعکس، حقوق زوجین، فقدان گفتگوی سازنده و مشورت و کم‌توجهی به تربیت دینی و اخلاقی، همگی از نشانه‌های گسستگی و انحراف از الگوی خانواده مطلوب اسلامی است.

در متون دینی بر اهمیت صلۀ رحم (پیوند با خویشاوندان) تأکید فراوان شده است و گسستگی در هسته اصلی خانواده، نافی این اصل مهم اخلاقی و اجتماعی است. عدم تحقق کارکردهای معنوی و تربیتی در خانوادۀ گسسته، مانعی جدی بر سر راه رشد و تعالی معنوی اعضا محسوب می‌شود.

نمودهای عینی خانوادۀ گسسته در ایران

ظهور پدیدۀ خانوادۀ گسسته در ایران معاصر، محصول برهم‌کنش عوامل متعددی است که در بالا ذکر شد. تحقیقات انجام‌شده در ایران نشان‌دهندۀ روندهای نگران‌کننده‌ای است:

افزایش آمار طلاق

اگرچه طلاق یکی از نمودهای عینی گسستگی است، اما خود پدیدۀ گسستگی عاطفی و ارتباطی در بسیاری از خانواده‌های به‌ظاهر پایدار نیز مشاهده می‌شود. با این حال، نرخ فزایندۀ طلاق، نشان‌دهندۀ شکنندگی نهاد خانواده است. بررسی آماری و روند تغییرات طلاق و گسستگی خانواده در ایران نشان می‌دهد که نرخ طلاق در سال‌های اخیر در کشور رو به افزایش بوده است. نسبت طلاق به ازدواج در ایران از ۶.۹ درصد در سال ۱۳۵۸ به ۳۴.۸ درصد در پاییز سال ۱۴۰۰ رسیده است. جالب توجه است که در دهۀ ۱۳۵۰، ایران رتبه چهارم را در بین کشورهای جهان از نظر نرخ طلاق به خود اختصاص داده بود. در شهر تهران، نیز آمارها نشان می‌دهد که حدود ۴۰درصد از خانواده‌ها به خانواده‌های گسسته تبدیل شده‌اند.

کاهش ارتباطات بین‌نسلی

شکاف نسلی و ضعف در گفتگو و تفاهم میان والدین و فرزندان، یکی از نشانه‌های رایج گسستگی در خانواده‌های ایرانی است. تحقیقات نشان می‌دهد که میزان و کیفیت گفتگو در خانواده‌ها کاهش یافته و والدین و فرزندان اغلب در دنیاهای متفاوتی سیر می‌کنند. در بلندمدت، این وضعیت منجر به کاهش انسجام خانوادگی، شکل‌گیری تعارضات مزمن، بروز مشکلات روانی در نوجوانان (مانند احساس طرد، اضطراب یا هویت‌یابی دشوار) و نیز ضعف در انتقال ارزش‌ها و تجربیات بین‌نسلی می‌شود.

فردگرایی و کاهش تعهد خانوادگی

یکی از نشانه‌های گسست در ساختار خانواده‌های امروزی، افزایش تمایل به استقلال فردی است که گاه به‌صورت افراطی و در تعارض با تعهدات خانوادگی ظاهر می‌شود. این گرایش باعث کاهش مسئولیت‌پذیری نسبت به خانواده و کمرنگ شدن نقش آن در تصمیم‌گیری‌های فردی شده است.

هم‌زمان، کاهش میل به فرزندآوری به دلایلی چون نگرانی‌های اقتصادی و اولویت یافتن اهداف فردی و نیز کاهش نقش حمایتی خانواده در مواجهه با مشکلات، همگی نشان‌دهندۀ روندی هستند که در آن پیوندهای سنتی خانوادگی در حال تضعیف‌اند و جای خود را به الگوهای فردگرایانه می‌دهند.

گسترش استفاده از فناوری‌های نوین

استفادۀ گسترده و گاه نامناسب از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، با وجود مزایای ارتباطی آن، در بسیاری موارد به کاهش تعاملات چهره‌به‌چهره در خانواده منجر شده و نوعی انزوای فردی در دل جمع خانوادگی پدید آورده است. این پدیده که از آن با عنوان «حضور غایب» یاد می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که اعضای خانواده اگرچه فیزیکی در کنار یکدیگر حضور دارند، اما ذهن و توجه آن‌ها معطوف به دنیای مجازی است؛ وضعیتی که پیوندهای عاطفی را تضعیف کرده و کیفیت ارتباطات خانوادگی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

مشکلات اقتصادی

فشارهای اقتصادی و اشتغال طولانی‌مدت والدین در خارج از خانه، از عوامل مهمی هستند که زمان و انرژی مورد نیاز برای برقراری تعاملات خانوادگی باکیفیت را کاهش می‌دهند. در چنین شرایطی، فرصت گفت‌وگو، همدلی و همراهی میان اعضای خانواده محدود شده و روابط تدریجاً دچار سردی و فرسودگی می‌شوند. این وضعیت نه تنها بر سلامت روانی افراد تأثیر منفی می‌گذارد، بلکه انسجام و پویایی خانواده را نیز تضعیف می‌کند.

مطالعات میدانی

مطالعات میدانی انجام‌شده در ایران نیز نشان‌دهندۀ شیوع الگوهای گسسته در ساختار خانواده‌ها هستند. به‌عنوان نمونه، پژوهش‌هایی که بر روی دانشجویان یا مراجعان مراکز مشاوره صورت گرفته، در موارد قابل توجهی به سطوح پایین انسجام، صمیمیت و حمایت خانوادگی اشاره دارند. این یافته‌ها نشان می‌دهند که ضعف در پیوندهای خانوادگی با مشکلات روان‌شناختی مانند اضطراب، افسردگی و احساس تنهایی و همچنین با چالش‌های اجتماعی نظیر افت تحصیلی یا ناسازگاری‌های رفتاری، رابطه‌ای معنادار دارد.

تأثیرات خانوادۀ گسسته

بررسی مفهوم خانوادۀ گسسته از اهمیت بسزایی در شناخت وضعیت جامعه و تدوین راهبردهای ارتقای کیفیت زندگی برخوردار است. این اهمیت را می‌توان در چند حوزۀ کلیدی تحلیل کرد:

تأثیر بر سبک زندگی

خانواده، بستر اصلی شکل‌گیری و انتقال الگوهای سبک زندگی است. خانوادۀ گسسته با مشخصه‌هایی چون فردگرایی افراطی، ضعف ارتباطات معنادار و فقدان اهداف و فعالیت‌های مشترک، سبک زندگی‌ای را ترویج می‌کند که با الگوی مطلوب اسلامی-ایرانی در تضاد است.

در سبک زندگی اسلامی-ایرانی، خانواده محور آرامش، مودت، همکاری و رشد معنوی و اخلاقی اعضا است. گسستگی در خانواده، این کارکردها را مختل کرده و سبک زندگی‌ای را پدید می‌آورد که در آن روابط سطحی، لذت‌گرایی آنی و مسئولیت‌گریزی برجسته است. شناخت ابعاد خانوادۀ گسسته به درک بهتر چالش‌های پیش روی ترویج سبک زندگی سالم و معنوی کمک می‌کند.

تأثیر بر انسجام اجتماعی

خانواده، سلول بنیادین جامعه است و سلامت و انسجام آن، ارتباط مستقیمی با انسجام اجتماعی دارد. خانواده‌های گسسته، با تضعیف پیوندهای درونی و کاهش پایبندی به هنجارها و ارزش‌های مشترک، نمی‌توانند کارکرد جامعه‌پذیری را به درستی انجام دهند. این امر منجر به تربیت نسلی می‌شود که ممکن است تعلق کمتری به جامعه و نهادهای آن احساس کند، مشارکت اجتماعی پایینی داشته باشد و بیشتر در معرض آسیب‌های اجتماعی، مانند بزهکاری، اعتیاد و خشونت قرار گیرد. تضعیف نهاد خانواده از طریق گسستگی، در نهایت پایه‌های همبستگی و اعتماد اجتماعی را سست می‌کند.

تأثیر بر سلامت روانی

خانواده اولین و مهم‌ترین محیط تأمین‌کننده نیازهای عاطفی و روانی افراد است. فضای سرد، غیرحمایتی و پرتنش خانوادۀ گسسته، منبع اصلی استرس و ناکامی برای اعضاست. مطالعات متعدد، ارتباط معناداری بین تجارب نامطلوب در خانواده‌های گسسته و بروز اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب، اختلالات شخصیت، مشکلات رفتاری در کودکان و نوجوانان و کاهش بهزیستی روان‌شناختی در بزرگسالان نشان داده‌اند.

تأثیر بر سلامت معنوی

از منظر معنوی نیز، خانوادۀ گسسته محیط مناسبی برای رشد فضائل اخلاقی، تمرین صبر و بخشش و تقویت ارتباط با خداوند فراهم نمی‌کند. فقدان الگوی مناسب روابط سالم و مبتنی بر عشق و رحمت در خانواده، درک فرد از مفاهیم معنوی و ارتباط او با امر متعالی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. در مقابل، خانوادۀ منسجم و سالم، بستری برای تجربۀ عشق، ایثار و یاد خداست که به ارتقای سلامت معنوی اعضا کمک شایانی می‌کند.

مقایسه خانوادۀ گسسته با دیدگاه فارابی

کتاب آراء اهل المدینة الفاضلة، اثر ابونصر فارابی

ابونصر فارابی، فیلسوف برجستۀ مسلمان، در کتاب آراء اهل المدینة الفاضلة، جامعۀ آرمانی (مدینۀ فاضله) را به بدن سالم تشبیه می‌کند که اعضای آن در هماهنگی کامل برای رسیدن به هدف واحد که همان سعادت است، تلاش می‌کنند. خانواده، به‌عنوان اولین اجتماع، نقشی بنیادین در شکل‌گیری مدینۀ فاضله دارد.

خانوادۀ فاضله از دیدگاه فارابی، خانواده‌ای است که اعضای آن بر اساس محبت، عدالت و همکاری متقابل، در جهت کسب فضائل و سعادت حقیقی گام برمی‌دارند و شهروندانی صالح برای مدینۀ فاضله تربیت می‌کنند. در مقابل، خانوادۀ غیر فاضله که خانوادۀ گسسته یکی از مصادیق بارز آن است، خانواده‌ای است که در آن روابط بر اساس جهل، خودخواهی و گسستگی شکل گرفته و نه تنها به سعادت اعضا کمکی نمی‌کند، بلکه مانعی بر سر راه تحقق مدینۀ فاضله است. گسستگی در خانواده از دیدگاه فارابی، به مثابۀ بیماری در یکی از اعضای بدن جامعه است که کل نظام اجتماعی را مختل و از رسیدن به کمال بازمی‌دارد.

بازتعریف خانوادۀ مطلوب

از منظر کارشناسان، آموزه‌های اسلامی رویکردی جامع و چندبعدی برای تحکیم و پیشگیری از گسستگی در خانواده ارائه می‌دهند که بر محوریت ارتباط معنوی با خداوند به‌عنوان منبع آرامش، تاب‌آوری و تنظیم‌گر اخلاقی رفتارها استوار است. این بنیان معنوی، زمینه‌ساز تقویت سرمایه عاطفی از طریق ابراز مودت و رحمت و ایجاد فرهنگ گفتگوی سازنده و مشورت برای درک متقابل و حل تعارضات می‌شود.

به موازات آن، التزام به حقوق و وظایف متقابل تعریف‌شده در فقه و اخلاق اسلامی، چارچوبی برای عدالت و ثبات فراهم می‌آورد و در نهایت، با گسترش شبکه حمایتی از طریق صلۀ رحم و توانمندسازی اعضا با مهارت‌های زندگی، خانواده برای مواجهه با چالش‌ها و ارتقای کیفیت روابط تجهیز می‌گردد.

همچنین کارشناسان توصیه می‌کنند برای مقابله با این پدیده، اقداماتی همچون تقویت آموزش‌های پیش از ازدواج با تمرکز بر مهارت‌های ارتباطی و شناخت متقابل، ترویج فرهنگ مشاوره در مراحل مختلف زندگی خانوادگی و احیای کارکردهای معنوی خانواده از طریق ارتباط بیشتر با خدا، قرآن و اهل‌بیت مورد توجه قرار گیرد. نقش رسانه‌ها در ترویج الگوی خانواده سالم، سیاست‌گذاری‌های حمایتی برای کاهش فشارهای اقتصادی و اجتماعی و الگوسازی از خانواده‌های موفق نیز از دیگر راهکارهای مؤثر است.

منابع

• «ازدواج و طلاق ثبت شده در نقاط شهری، سال‌های 1358 تا 1402»، وب‌سایت مرکز آمار ایران، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1403ش.
• اولسون، دیوید اچ، «Circumplex Model of Marital and Family Systems»، وب‌سایت کتابخانۀ آنلاین ویلی، تاریخ درج مطلب: 28 ژوئن 2008م.
• «آمار طلاق در ایران | از هر 100 ازدواج 34 طلاق رخ می‌دهد»، وب‌سایت آمارفکت، تاریخ بازدید: 23 اردیبهشت 1404ش.
• آیت‌اللهی، زهرا، «مهار‌ت‌های زندگی خانوادگی (ویژۀ مربیان)»، از مجموعه کتاب‌های معاونت بهداشت و مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس، 1403ش.
• بیات، محمدرضا، «رابطۀ الگوهای ارتباطی خانواده و سبک‌های دلبستگی با شادکامی دانشجویان دختر دانشگاه آزاد اسلامی واحد اندیمشک»، در فصلنامۀ زن و فرهنگ، سال هشتم، شمارۀ 31، بهار 1396ش.
• بخشی، منصوره، «نقش خانواده در گسترش سبک زندگی اسلامی»، وب‌سایت پژوهش‌های معنوی، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1396ش.
• بی‌پیرس، الیزابت، «Contemporary Families: An Equity Lens Prelaunch Edition»، پایگاه OpenOregon (Educational Resources)، تاریخ بازدید: 13 مه 2025م.
• پروچاسکا، جیمز اُ و نورکراس، جان سی، «نظریه‌های روان‌درمانی (نظام‌های روان‌درمانی)»، ویراست هشتم، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، نشر روان، 1399ش.
• پناهی، علی احمد، «خانواده از منظر دین و روان‏شناسی»، وب‌سایت پرتال جامع انسانی، تاریخ بازدید: 23 اردیبهشت 1404ش.
• پیکار، زینب و محمدی،‌ اصغر، «مطالعۀ تطبیقی خانواده از دیدگاه شهید مطهری و تالکوت پارسونز»، در پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، دورۀ 23، شمارۀ 115، پیاپی 115، بهمن 1396ش.
• جمعی از نویسندگان، «زن، خانواده و رسانه»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 23 اردیبهشت 1404ش.
• چلبی، مسعود و روزبهانی، توران، «نقش خانواده به‌عنوان عامل و مانع بزهکاری نوجوانان»، در پژوهشنامۀ علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شمارۀ 29 1380ش.
• چیذری، زهرا، «چالش طلاق مرفهین میراث دوران پهلوی»، وب‌سایت روزنامۀ جوان، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1400ش.
• حیدری، حسین و همکاران، «تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر روابط خانوادگی با تأکید بر انجام فعالیت‌های فراغت جمعی خانوادگی»، در فصلنامۀ مطالعات رسانه‌های نوین، دورۀ 10، شمارۀ 37، پیاپی 37، اردیبهشت 1403ش.
• خلیلی، سجاد و علیانسب، سیدضیاءالدین، «وظیفۀ حاکمیت در تحقق خانوادۀ سعادت‌محور در پرتو انگاره‌های فلسفۀ دینی فارابی»، فصلنامۀ دین‌پژوهی و کارآمدی، دورۀ 4، شمارۀ 3، پیاپی 22، آذر 1403ش.
• خضری، محمد، «تأثیر سیاست‏های اقتصادی دولت پس از انقلاب بر خانواده»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 23 اردیبهشت 1404ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، «گسسته»، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید:‌ 23 اردیبهشت 1404ش.
• دهدست، کوثر و قبادی، شهاب، «تبیین شاخص‌های گسست در خانوادۀ ایرانی متأثر از فرایند نوسازی: یک فراتحلیل کیفی»، در فصلنامۀ فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، سال دوازدهم، شمارۀ 47، پاییز 1400ش.
• راگلز، استیون، «ظهور طلاق و جدایی در ایالات متحده، 1880-1990»، وب‌سایت پایگاه دادۀ NLM، تاریخ درج مطلب: 9 مارس 2011م.
• رجب‌زاده، احمد، «آنومی سیاسی در اندیشه دورکیم»، در مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شمارۀ 37، 1381ش.
• رفیعی‌فرد، مرضیه و همکاران، «رابطۀ بین الگوهای ارتباطی خانواده و هیجان‌های تحصیلی با نقش واسطه‌ای هویت تحصیلی»، در فصلنامۀ پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، دورۀ 10، شمارۀ 3، پیاپی 39، بهمن 1401ش.
• ساروخانی، باقر، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، تهران: سروش، ۱۳۷۵ش.
• سالاری‌فر، محمدرضا، «مرزها در خانواده از دیدگاه اسلام»، در مجلۀ حوزه و دانشگاه، سال هشتم، شمارۀ 31، تابستان 1381ش.
• سفیری، خدیجه و همکاران، «بررسی جامعه‌شناختی نگرش مثبت به فرزند (مطالعۀ زنان شهر ایلام)»، در مطالعات راهبردی زنان، سال نوزدهم، شمارۀ 75، بهار 1396ش.
• شربتیان، محمدحسن،‌ «خانوادۀ گسسته و آسیب اجتماعی»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 20 فروردین 1388ش.
• فارابی، محمد بن محمد،‌ «آراء أهل المدينة الفاضلة ومضاداتها»، مصر، دار و مكتبة الهلال للطباعة و النشر، بی‌تا.
• قاسمی، صالح، «الگوی بین‌المللی "خانواده کامل" بهترین راهکار عملیاتی برای جلوگیری از بحران جمعیت کشور»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 16 تیر 1399ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰7ق.
• کوچکیان، لیلا و ادهمی، عبدالرضا،‌ «بررسی تاثیر فقر اقتصادی بر روابط عاطفی زوجین (مطالعۀ موردی: خانواده‌های منطقۀ 16 تهران)»، در پژوهش‌نامۀ مددکاری اجتماعی، شمارۀ 18،‌ زمستان 1397ش.
• گازرانی، سعید و زارعی،‌ علی، «شکاف‌های نسلی چگونه ایجاد شد و چه به دنبال می‌آورد؟»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1398ش.
• گلدنبرگ، هربرت و گلدنبرگ، آیرن، خانواده‌درمانی، ویرایست هشتم، ترجمۀ فرهاد کمانگر، تهران، انتشارات نگاره، بی‌تا.
• محمدزاده، رقیه و همکاران، «بازنمایی دگرگونی خانوادۀ ایرانی در جشنوارۀ فیلم فجر 1380 -1395»، در مطالعات جامعه‌شناسی، سال دوازدهم، شمارۀ 48، پاییز 1399ش.
• مطهری، مرتضی، «یادداشت‌های استاد مطهری»، تهران، انتشارات صدرا، 1377ش.
• میرمحمدرضایی، سیده زهرا و ساروخانی، باقر، «نقش جهانی شدن در تغییرات دو دهۀ اخیر خانواده ایرانی»، در فصلنامۀ فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، سال سیزدهم، شمارۀ 44، پاییز 1397ش.
• مسعودی‌فر، رضا، «ضرورت ترویج فرهنگ مشاوره و آموزش‌های قبل از ازدواج/ ارائه خدمات مشاوره‌ای رایگان برای افراد فاقد تمکن مالی»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1396ش.
• «نظریه دلبستگی جان بالبی»، وب‌سایت مجلۀ میگنا، تاریخ درج مطلب: 17 شهریور 1402ش.
• «نکات جالب دربارۀ ۴۰ سال طلاق‌ در ایران»، وب‌سایت روزنامۀ هفت صبح، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1400ش.