پیش‌نویس:بیروت

بیروت؛ بزرگ‌ترین شهر و پایتخت کشور لبنان.

بیروت، پایتخت کشور لبنان، از مراکز مهم فرهنگی در جهان اسلام است که در لوحه‌های باستانی با نام «عمارنه» از آن یاد شده است. امروز بیروت بزرگ‌ترین شهر و بندر اصلی کشور لبنان و یکی از مهم‌ترین مناطق سکونت شیعیان در لبنان محسوب می‌شود. حضور پیروان ادیان ابراهمیی، آثار تاریخی ارزشمند، خیابان‌های زیبا، موزه‌ها، رستوران‌ها و طبیعت زیبای بیروت، لبنان را به مقصدی پرطرفدار برای گردشگران تبدیل کرده است.

نام‌گذاری

‌ واژة‌ «بیروت»‌ از لفظ‌ عبری ‌«بِئِروت»، جمع‌ «بِئِر»، به‌معنای‌ چاه‌، گرفته شده‌ است‌. این‌ واژه‌ در زبان‌های‌ سریانی‌ و فنیقی‌ نیز به‌ چاه‌ها و چشمه‌های پر آب در این منطقه اشاره‌ دارد. به‌دلیل زیبایی‌ها و شباهت‌های بیروت با پایتخت فرانسه در وجود مجسمه‌های تاریخی، سنگ‌فرش‌های خیابان، سبک‌های متفاوت زندگی در کنار یکدیگر، تاریخ هزاران ساله با داستان‌های رمانتیک و هم‌جواری با آب‌های مدیترانه، «پاریس خاورمیانه» لقب گرفته است.

تاریخچه

بیروت‌ از قدیم‌ترین‌ شهرهای‌ خاورمیانه‌ به‌شمار می‌آید و سکونت‌ انسان‌ در این‌ منطقه‌ به‌ دوران‌ پیش‌ از تاریخ‌ می‌رسد. آثار مهمی‌ از دوره‌های‌ مصری‌، فنیقی‌، یونانی‌، رومی‌، بیزانسی‌، ایرانی‌ و عثمانی‌ در بیروت کشف‌ شده‌ است‌. در زمان‌ فنیقی‌ها بندری‌ در سواحل‌ فنیقیه‌ بوده‌ که‌ از آن‌ با نام‌ بروتا در کتیبه‌های‌ تل‌العَمارنه‌ یاد شده‌ است‌. در نیمة‌ سدة‌ نوزدهم‌، بیروت‌ بندر و مرکز بازرگانی‌ مهمی‌ به‌شمار می‌رفت‌ که‌ از نظر موقعیت‌، بعد از سِمرنَه‌ و اسکندریه‌ قرار داشت‌. این‌ شهر متأثر از تحولات‌ قرن‌ نوزدهم‌، مرکز آموزش‌ نوین‌ غربی‌ در قلمرو عثمانی‌ و افکار غربی‌ در جهان‌ عرب‌ شد.

اهمیت و جایگاه

بیروت به‌دلیل موقعیت راهبردی و جغرافیایی، قدمت تاریخی، وجود آثار باستانی و گردشگری، محل زیست پیروان ادیان و فرقه‌های مختلف، گوناگونی‌ فرهنگی و تنوع سبک زندگی ساکنان آن از اهمیت و جایگاه بلند در منطقه و جهان برخوردار بوده و به‌همین دلیل این شهر همواره محل رویارویی‌ قدرت‌های جهان، حضور استعمار غرب به‌ویژه فرانسه و جنگ‌های داخلی بر سر کنترل سرمایه‌های مادی و معنوی آن بوده است. واقع‌شدن این شهر بر سر راه‌های عمدۀ تجاری و ارتباطی آسیا به اروپا و افریقای شمالی بر اهمیت آن افزوده است. تا پیش از آغاز جنگ‌های داخلی لبنان در ۱۹۷۵م بیروت به‌عنوان یکی از شهرهای بزرگ خدماتی دنیا و مرکز بانک‌داری و فرهنگی خاورمیانه محسوب می‌شد. با پایان‌یافتن جنگ‌های داخلی در ۱۹۹۱م تلاش شد تا بیروت موقعیت خود را به‌عنوان مرکز تجارتی و بانک‌داری خاورمیانه بازیابد. این شهر از نظر حضور و فعالیت رسانه‌‌های مختلف، هنر تئاتر، فعالیت‌های فرهنگی و زندگی شبانه در جهان عرب نام‌دار است.

جمعیت‌شناسی

جمعیت بیروت در ۱۹۹۱م، یک میلیون و صد هزار نفر و در سال ۲۰۰۳م حدود یک میلیون و پانصدهزار نفر برآورد شده است که حدود 45درصد از جمعیت لبنان و حدود 70درصد از جمعیت شهرنشین این کشور را در برمی‌گیرد. از نظر حضور پیروان مذاهب در ۱۹۵۰م اهل‌سنت و ارمنی‌ها بزرگترین گروه مذهبی در بیروت بودند، اما با مهاجرت شمار زیادی از شیعیان در دهه ۱۹۶۰م و پس از آن به بیروت، به مرور ترکیب جمعیتی این شهر به نحو چشمگیری تغییر کرد. برای مثال آمار ۱۹۷۱م نشان می‌دهد که 45درصد کل شیعیان لبنان فقط در شهر بیروت و حومۀ آن زندگی می‌کرده‌اند. با توجه به تغییرات جمعیتی، در دهۀ ۱۹۹۰م شیعیان به بزرگترین گروه مذهبی تبدیل شدند و پس از شیعیان، اهل سنت مهم‌ترین گروه مذهبی‌ است.

تقسیمات اداری

بیروت‌ در 1888م به‌‌صورت‌ استانی مجزا، مشتمل‌ بر بخش‌ عمدة‌ استان‎های‌ طرابلس‌ و صیدا درآمد. به‌دنبال‌ شکست‌ عثمانی‌ در جنگ‌ جهانی‌ اول‌، بیروت‌ در 1920م به‌ لبنان‌ بزرگ‌ پیوست‌ و تحت‌ قیمومیت‌ فرانسه‌ درآمد و در 1926م پایتخت‌ جمهوری‌ لبنان‌ شد.

سبک زندگی اسلامی در بیروت

تفکر توحیدی اسلام در ابتدای قرن اول هجری قمری وارد بیروت شد و زمینۀ ترویج سبک زندگی اسلامی را در این شهر و اطراف آن فراهم کرد. در قرن چهارم هجری قمری، مذهب تشیع در سواحل لبنان و از جمله بیروت و اطراف آن مانند الغبیرة، برج البراجنة و الشیاح رایج شد؛ اما در دوره‌های میانه حضور تشیع در بیروت بسیار کم‌رنگ بود تا اینکه پیش از جنگ جهانی اول گروهی از شیعیان از دیگر مناطق در بیروت اقامت گزیدند و به تدریج جمعیت آنها افزایش پیدا کرد. به‌گونه‌ای که پس از جنگ جهانی دوم، شیعیان جمعیت بزرگی را تشکیل می‌دادند، اما در کل بیروت پراکنده بودند و تنها در مناسبت‌های مذهبی به‌ویژه در ایام عاشورا گردهم می‌آمدند. از زمان جنگ جهانی دوم شیعیان بسیاری از جبل‌عامل و بعلبک‌ و دمشق به بیروت مهاجرت کردند و انجمن‌ها، مساجد و حسینیه‌هایی برای خود ساختند. این مراکز دینی در ایجاد سرمایه‌های معنوی و روحیۀ مقاومت مسلمانان در برابر ستم‌های داخلی، استعمار و اشغال‌گری صهیونیست‌ها، نقش محوری داشته است.

سبک زندگی غربی در بیروت

بیروت به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و سیاسی ویژۀ که دارد، همواره مورد توجه استعمار غرب و مرکز ترویج سبک زندگی غربی در دوران مدرن بوده است. غربی‌ها تلاش کرده‌اند که بنیادهای اعتقادی و فکری نظام سکولاریسم را از طریق ایجاد دانشگاه‌های مهم و آموزش در این منطقه نهادینه کنند. برای مثال از دهة‌ 1820م مبلغان‌ مذهبی‌ پروتستان‌ از بریتانیا، ایالات‌ متحده‌ و نیز مبلغان‌ کاتولیک‌ رومی‌ از فرانسه‌، در این شهر به‌ فعالیت‌ پرداخته‌اند. آنها دانشگاه‌های‌ امریکایی‌ بیروت را در 1866م و سَن‌ژوزف‌ را در 1881م تأسیس و با چاپ‌ و نشر مطبوعات،‌ علاوه‌بر رشد صنعت‌ چاپ، به ترویج فرهنگ غربی‌ کمک‌ کردند. این اقدام بر باورها و رویکردهای بسیاری از مردم عرب اثر گذاشت و پس از آن‌ بیروت‌ کانون‌ روزنامه‌نگاری‌ جهان‌ عرب‌ به سبک غربی شد. طبقه‌ای‌ از روشنفکران‌ به‌ احیای‌ میراث‌ فرهنگی‌ عرب‌ همت‌ گماردند و به‌ نخستین‌ سخنگویان‌ ملی‌گرایی‌ جدید عرب‌ تبدیل‌ شدند؛[14] اما به‌دلیل قدرت اندیشه‌های اسلامی در لبنان و فعالیت‌های تبلیغی مؤثر حوزه‌های علمیه و عالمان دینی، به‌ویژه مقاومت شیعیان لبنان، از غربی‌سازی لبنان و نفوذ همه‌جانبۀ فرهنگ سکولار در میان اقشار متدین مردم لبنان، جلوگیری شد.[15]

جاذبه‌های گردشگری

بیروت جاذبه‌های گردشگری زیادی دارد. برای مثال «حَریصا» نام یک دهکدۀ کوهستانی در ارتفاع ۶۵۰ متر از سطح دریا و یکی از مهم‌ترین مکان‌های زیارتی بیروت محسوب می‌شود که برای رسیدن به آن تله‎کابین تعبیه شده و کلیسای «بانوی ما» (Our Lady of Lebanon) نیز در آن جا قرار دارد. این کلیسا متعلق به حکومت میراثیِ مارونی‌ها بوده که از زمان تأسیس در ۱۹۰۴م، حکومت خود را به انجمن مبلغین مذهبی مارونی در لبنان واگذار کرد؛ خیابان‌های بیروت با گالری‌ها و موزه‌های زیاد از جمله موزۀ ملی بیروت که در جنوب خیابان «اشرفیه» قرار دارد؛ غار جعیتا که در 18کیلومتری شمال این شهر واقع شده است؛ میدان ساعت اصلی‎ترین میدان لبنان در وسط خیابانی پر از کافه و رستوران که به پاریس کوچولو معروف است و صخره‌های روشه (عشاق) که از نمادهای کشور لبنان محسوب می‌شود و در غربی‌ترین نقطه بیروت جای دارند، از مهم‌ترین مکان‌های دینی و جاذبۀ گردشگری بیروت است و سالانه هزاران گردشگر را جذب می‌کند و به کسب‌کار و اقتصاد مردم رونق می‌دهد.[16]

غذا و سفره‌آرایی در بیروت

شهر بیروت در تنوع و تهیۀ غذاهای خوشمزه و سفره‌آرایی جذاب، معروف است. برای مثال لبنیات متفاوت، میوه و سبزیجات تازه، غذاهای اصلی مثل انواع کباب‌ و پیش‌غذاهای لبنانی از خوش طعم‌ترین غذاهای این شهر محسوب می‌شود. از این جهت، بیروت به خوشمزه‌ترین شهر دنیا شهرت پیدا کرده است.[17]

مراکز فرهنگی و رسانه‌ای در بیروت

مراکز و دفاتر زیاد مطبوعاتی، انتشاراتی، رادیویی، تلویزیون‌های کابلی و ماهواره‌ای و خبرگزاری‌های خارجی در بیروت مستقر هستند و فعالیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای بسیاری را سامان می‌دهند که مخاطبان زیادی در جهان به‌ویژه کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا دارد.[18]

فرقه‌های مختلف مذهبی در بیروت

در بیروت فرقه‌های مختلف مذهبی و ادیان متنوع زندگی می‌کنند که باعث تنوع سبک زندگی و نمادهای مختلف فرهنگی در این شهر شده است. برای مثال اکثریت مسلمانان در بیروت غربی و جنوبی سکونت دارند؛ به‌ویژه حومۀ جنوبی با نام ضاحیه، بیشتر مرکز سکونت شیعیان است. مردم بیروت شرقی به‌طور تقریبی همه مسیحی‌اند، مارونی‌ها و ارتدوکس‌های یونانی و ارامنه مهم‌ترین جوامع مسیحی ساکن در بیروت شرقی را تشکیل می‌دهند و کاتولیک‌های یونانی، رومی و پروتستان‌ها، کلدانی‌ها و قبطی‌ها دیگر فرقه‌های مسیحی را شامل می‌شوند. جامعۀ کوچکی از یهودیان نیز در بیروت زندگی می‌کنند.[19]

مراکز دینی

در شهر بیروت چندین باب مسجد و کلیسا برای ۱۷ طایفۀ مختلف مذهبی مسلمان و مسیحی وجود دارد که مرکز عبادت آنان بوده و از آنها برای برگزاری مراسم عید سال نو، عروسی و عزا نیز استفاده می‌کنند. وجود این مراکز در کنار هم بیروت را به نماد همزیستی پیروان مذاهب گوناگون در خاورمیانه تبدیل کرده است:[20]

کلیساها

کلیسای «مار الیاس» نزدیک میدان «دباس» متعلق به ارمنیان، کلیسای «العازاریه» و «مار لوییس» یا «کبوشیه» در «باب ادریس» متعلق به مسیحیان لاتینی که «امام موسی صدر» رهبر پیشین شیعیان لبنان در ۱۹۷۵م در این کلیسا سخنرانی کرد. 2کلسیای «مار جرجیس» و «مار یوسف» مربوط به مسیحیان مارونی، کلیسای «قدیس جاورجیوس» مربوط به رم ارتدکس و کلیسای هفتم متعلق به طایفۀ مسیحی «انگلیکان» و هشتمین کلیسا در مرکز بیروت کلیسای مسیحیان انجیلی لبنان است.[21]

مساجد

در مرکز بیروت ۷ باب مسجد بسیار قدیمی و یک باب مسجد تازه تأسیس شده است که در طول روز پذیرای مسلمانان سنی مذهب این شهر است: ۲ باب مسجد کوچک ولی با قدمت بسیار به نام‌های «ابن‌عراق» و «امام اوزاعی»، مسجد بزرگ «العُمری»، مسجد «امیر عساف»، مسجد «المنذر» یا «النوفر» (فواره)، مسجد «ابوبکر»، مسجد «مجیدیه» یا «عثمانیه» و مسجد هشتم به نام «الامین» در میدان شهدای بیروت قرار دارد که بزرگترین مسجد خاورمیانه از جهت حجم، ظرفیت و هزینۀ ساخت، در زمان خود بوده است.[22]

کنیسه

یک باب کنیسۀ یهودیان در محله «ابوجمیل» قرارد که در ۱۹۲۶م تاسیس شد، اما در حال‌حاضر متروک مانده است.[23]

مراکز دینی و فرهنگی شیعیان در بیروت

1. حوزه‌های علمیه

در شهر بیروت پنج باب حوزۀ علمیه برای شیعیان وجود دارد که در حفظ هویت و سبک زندگی آنها نقش مهم دارد؛ این حوزه‌ها عبارت است از «معهد شرعی اسلامی» محمدحسین فضل‌الله، «معهد رسول اکرم» وابسته به جامعة المصطفی العالمیۀ ایران، «معهد امام رضا» از شیخ حسن رمیتی، «حوزۀ امام علی» از سید جعفر مرتضی و حوزۀ علمیه «سیده زهرا» برای خواهران.[24]

2. مساجد و حسینیه

«مسجد الحسنین» که سید محمدحسین فضل‌الله در آن نماز اقامه می‌کرد، «مسجد الامام صادق» توسط شیخ مهدی شمس الدین ساخته شد، «مسجد الامام الرضا»، «حسینیه سیدالشهداء» در حومۀ جنوبی بیروت که در ماه محرم، محل تجمع و عزاداری هزاران نفر است، از مهم‌ترین مساجد و حسینیۀ شیعیان لبنان در بیروت محسوب‌ می‌شود.[25]

3. مراکز فرهنگی و درمانی

شیعیان مراکز فرهنگی و درمانی زیادی در بیروت تأسیس کرده‌اند که مهم‌ترین آنها عبارت است از: «موسسة آل البیت لاحیاء التراث» که در ۱۹۸۷م تاسیس شد، «دار الغدیر» وابسته به مجلس اعلای شیعیان لبنان، بیمارستان «الرسول الاعظم» وابسته به حزب‌الله لبنان، موسسۀ دانشگاهی «الرسول الاعظم» و «جمعیة الامداد الخیریة الاسلامیة» که در ۱۹۸۷م و با الهام از تجربه کمیته امداد امام خمینی در ایران تاسیس شد و افراد نیازمند و بی‌سرپرست را تحت پوشش مالی، بهداشتی، آموزشی و فرهنگی دارد و در دیگر شهرهای شیعه‌نشین از جمله بنت جبیل و بعلبک نیز فعالیت دارد. [26]

وضعیت اجتماعی و اقتصادی شیعیان در بیروت

شیعیان در دوران معاصر گرفتار محرومیت‌های اجتماعی و فرهنگی بوده‌اند. با این‌که شیعیان در کنار دیگر گروه‌های لبنانی برای استقلال لبنان تلاش کردند اما وضعیت عموم شیعیان تغییری نکرد و بسیاری از آنان برای رهایی از فقر موجود در مناطق شیعه‌نشین مانند جنوب، بِقاع و بعلبک به سمت بیروت رفتند و در حاشیه شهر مستقر شدند. وضع نامناسب شیعیان بیروت به‌گونه‌ای بود که به منطقۀ سکونت آنان در اطراف بیروت، کمربند فقر (حِزام البُؤس) می‌گفتند. در قرن ۲۱ میلادی، وضع این منطقه تا حدودی بهبود یافته است.[27] پس از فعالیت‌ها و اصلاحات امام موسی صدر در عرصۀ لبنان، تلاش و همبستگی شیعیان برای محرومیت‌زدایی افزایش یافت و بخشی از کرسی‌های سیاسی-‌اجتماعی را به خود اختصاص دادند و حقوق‌شان را تا حدودی بازپس گرفتند.[28]

تنش‌ها و شکاف‌های اجتماعی در بیروت

رشد سریع‌ اقتصادی و رشد ناهمگون‌ جمعیت‌ شهر بیروت در قرن بیستم، وجود شکاف‌ طبقاتی‌ و ناخرسندی‌ سیاسی‌ مسلمانان‌، ناشی‌ از توزیع‌ نامتناسب‌ قدرت‌، سبب‌ افزایش‌ تنش‌های‌ اجتماعی‌ در بیروت شد. رویارویی‌ مسلمانان‌ و مسیحیان‌ در 1958م این‌ ناآرامی‌ها را دوچندان‌ کرد و سرانجام‌ در 1975-1976م به‌ جنگ‌ داخلی‌ خشونت‌باری‌ در بیروت‌ منجر شد. این‌ جنگ‌ در 1976م به‌طور موقت‌ پایان‌ گرفت‌. در جنگ‌ داخلی‌، بیروت‌ با «خط‌ سبز» خیابانی‌ که‌ بیروت‌ شرقی‌ (با اکثریت‌ مسیحی‌) را از بیروت‌ غربی‌ (با اکثریت‌ مسلمان‌) جدا می‌کرد، به‌ دو بخش‌ شرقی‌ و غربی‌ تفکیک‌ شد.[29] جنگ داخلی لبنان با توافق ۱۹۸۹م طایف، به‌صورت رسمی و دایمی به پایان رسید و مجلس لبنان عفو عمومی و همه شبه‌نظامیان به استثنای حزب‌الله را غیرقانونی اعلام کرد. بعد از آن زمینۀ صلح و زندگی مسالمت‌آمیز میان فرقه‌های مختلف فراهم شد. در حال‌حاضر به‌دلیل ارتقای جایگاه سیاسی، اجتماعی و نظامی شیعیان، تنش‌ها و شکاف‌های اجتماعی در بیروت نسبت به گذشته کاهش پیدا کرده است.[30]

اثر جنگ‌های داخلی بر بیروت

پیش‌ از جنگ‌ داخلی،‌ بیروت با برخورداری‌ از نظام‌ مالی‌ و تجاری‌ آزاد و بانکداری‌ موفق‌، بندر و فرودگاه‌ مجهز، پایگاه مهم فعالیت‌های‌ تجاری‌ منطقة‌ خاورمیانه‌ بود. همچنین‌ وجود دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی‌ متعدد، مطبوعات‌ آزاد و نشریات‌ و روزنامه‌هایی‌ که‌ مخاطبانی‌ در دیگر کشورها داشت‌، موقعیت‌ علمی‌ و فرهنگی‌ برجسته‌ای‌ به این منطقه بخشیده بود. بخش‌ عمدة‌ امور اقتصادی‌ لبنان‌ در بیروت‌ و پیرامون‌ آن‌ تمرکز یافته‌ بود و فعالیت‌های‌ اقتصادی‌ سایر مناطق‌ لبنان‌ به‌ این‌ شهر بستگی داشت. اما جنگ‌ داخلی‌، موقعیت‌ ممتاز آن‌ را متزلزل‌ و زیرساخت‌های‌ شهری‌ را نابود کرد. به‌ویژه‌ ناحیة‌ مرکزی‌ شهر، محل‌ استقرار ساختمان‌ مجلس‌ و مراکز بانکی‌ به‌طور کامل‌ تخریب‌ شد. با پایان‌‌گرفتن‌ جنگ‌، حکومت‌‌ها بر بازسازی‌ مرکز شهر بیروت‌ تأکید کرد. از آن‌ پس‌ ترمیم‌ خرابی‌ها در شهر ادامه‌ یافته‌ و ساختمان‌های‌ تجاری‌ و مسکونی‌ جدیدی‌ بنا شده‌ است‌.[31]

حملۀ اسرائیل به بیروت

در 4 ژوئن‌ 1982م نیروهای‌ اسرائیل‌ جنوب لبنان‌ بخش‌ غربی‌ بیروت‌ را اشغال کردند. غرب بیروت براثر ده‌ روز جنگ‌ اسرائیل‌ با نیروهای‌ سازمان‌ آزادیبخش‌ فلسطین‌ خسارات سنگینی متحمل شد.[32] پس‌از اشغال‌ بیروت‌، گروهی‌از اعضای‌ جنبش‌ امل‌ به‌همراه‌ عده‌ای‌ دیگر از مبارزان‌ خارج‌ از این‌ جنبش‌، حرکت‌ ضد صهیونیستی‌ جدیدی‌ به‌ نام‌ جنبش‌ حزب‌الله‌ را بنیان‌ نهادند. حزب‌اللّه‌ با ایجاد هسته‌های‌ مقاومت‌ به‌ عملیات‌ گسترده‌ای‌ برضد اسرائیل‌ در حاشیة‌ جنوبی‌ بیروت‌ دست‌ زد و به مرور زمان این رژیم را وادار به عقب‌نشینی کرد[33] و سرانجام ارتش اسراییل در 2000م از بخش‌های بزرگ جنوب لبنان نیز خارج شد.[34]

افتخارات

1. مرکز چاپ و نشر خاورمیانه

مراکز و دفاتر پرشمار مطبوعاتی‌، انتشاراتی‌، رادیویی‌، تلویزیونی‌ (کابلی‌ و ماهواره‌ای‌) و خبرگزاری‌ خارجی‌ در این‌ شهر مستقر است‌ و فعالیت‌های‌ فرهنگی‌ و رسانه‌ای‌ بسیاری‌ را سامان‌ می‌دهند که‌ مخاطبان‌ زیادی‌ در کشورهای‌ خاورمیانه‌ و شمال‌ افریقا دارد. به‌همین دلیل محققان لقب مرکز چاپ و نشر خاورمیانه را به این شهر داده‌اند.[35]

2. پایتخت کتاب جهان

سازمان جهاني يونسكو در 2009م بيروت را به‌دلیل تربیت نویسندگان و روشنفکران زیاد و نقش آن در نشر كتاب‌های سياسی و فكری در داخل كشورهای عربی، به‌عنوان پايتخت كتاب جهان معرفي كرد.[36]

منابع

«آيا لبنان همچنان چاپخانه كشورهای عربی است؟» خبرگزاری ایبنا، 5 مهر 1395ش.

«ارزان سفر کنیم /بیروت؛ پاریس خاورمیانه + عکس»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۵ فروردین ۱۳۹۱ش.

امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، بیرت، دار التعارف للمطبوعات، 1995م.

بلاذری، فتوح البلدان، به کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، دار الصاوي، ۱۹۵۶م.

بومونت، پیتر و جرالد هنری بلیک و جان مالکوم واگ استاف، خاورمیانه، ترجمه محسن مدیر شانه چی، محمود رمضان زاده، و علی آخشینی، مشهد، آستان قدس رضوي، ۱۳۶۹ش.

«پایتخت لبنان؛ زندگی مسالمت آمیز پیروان ادیان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ دی ۱۳۹۸ش.

جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۹۱ش.

«جنگ داخلي لبنان؛ رنج ها و عبرت ها»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 23 مهر 1397ش.

حِتّی‌، فیلیپ‌ خور‌ی‌، تاریخ‌ لبنان‌: منذ ‌اقدم‌ ‌العصور ‌التاریخیه‌ ‌الی‌ ‌عصرنا ‌الحاضر، بیروت، دار الناصر، 1993م.

حلاق، حسان، بیروت المحروسة فی العهد العثمانی، بیروت، د‌ار‌الجامعیه‌، ۱۹۸۷م.

رزینی، استفان، چاپ و نشر شیعه در لبنان، ترجمه محمد نوری، تهران، هستی نما، ۱۳۸۳ش.

رفعت‌سید، احمد، سیدحسن نصرالله؛ انقلابی جنوبی، قم، نشر معارف، 1394ش.

سعدغریب، امل، دین و سیاست در حزب‌الله، ترجمۀ غلام‌رضا تهامی، تهران، اندیشه‌سازان نور، 1384ش

سلیمان، شفیق، بیروت العتیقه (بیت مری) فی التاریخ، بیروت، دير القلعة، بی‌تا.

شبارو، عصام‌ محمد، تاریخ‌ بیروت‌: منذاقدم‌ العصور حتی‌القرن‌ العشرین، بیروت،‌ د‌ار مصباح‌ ‌الفکر، 1987م.

علی بابائی، غلام‌رضا، فرهنگ تاریخی ـ سیاسی ایران و خاورمیانه، تهران، دفتر مطالعات‌ سیاسی‌ و بین‌المللی‌، ۱۳۷۴ش.

«كاج‌ها هنوز در لبنان سبزند»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد ملی، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1395ش.

گلی زواره‌ای، غلام‌رضا، جغرافیای کشورهای اسلامی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۵ش.

نادری سمیرمی، احمد، لبنان، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، 1376ش.

نوری، داوود، شیعیان لبنان (وضعیت سیاسی- اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران)، قم، شیعه‌شناسی، 1389ش.