پیش‌نویس:قندوز

{{جا:منبع تصویر نامعلوم}}

قندوز؛ ولایتی در شمال‌شرق افغانستان و هم‌مرز با تاجیکستان.

قندوز، از ولایات شمال‌شرقی افغانستان است که این کشور را به تاجیکستان متصل می‌کند. قندوز در جنوب رودخانه آمودریا، از ولایات حاصل‌خیز افغانستان به‌شمار می‌رود. شهر قندوز، مرکز این ولایت نیز موقعیت راهبردی در فرهنگ و اقتصاد افغانستان دارد. این ولایت در قرن سوم میلادی، از مراکز فرهنگ بودایی بوده و بخش راهبردی از تخارستان بزرگ را تشکیل می‌داده است.

نام‌گذاری قندوز

نام قندوز ریشه در واژه فارسی «کهندژ» دارد که در معماری شهری قدیم به قلعه یا دژ مرکزی شهر اشاره می‌کرد. این واژه ترکیبی از «کهن» به‌معنای قدیم و «دژ» به‌معنی قلعه است که نشان‌دهندهٔ پیشینه تاریخی این منطقه به‌عنوان یک پایگاه دفاعی مهم است.

در برخی روایات محلی، این نام را ترکیبی از واژه فارسی قند (به معنای شهد) و پسوند ترکی «اوز» دانسته‌اند که نشانگر حاصلخیزی و شیرینی زمین‌های این منطقه است. تحول زبانی این نام از کهندژ به کندز و سپس قندوز نشان‌دهندهٔ تأثیرات تاریخی و فرهنگی متوالی بر این منطقه است که هم تحت تأثیر زبان فارسی و هم زبان‌های ترکی و عربی قرار گرفته است. این نام‌گذاری موقعیت استراتژیک و تاریخی این شهر به‌عنوان یک مرکز مهم در گذرگاه‌های تجاری و فرهنگی شمال افغانستان را بیان می‌کند.

تاریخچه قندوز

شهر قندوز، با پیشینه‌ای که به شهر باستانی «دراپساکا» می‌رسد، روزگاری کانون شکوفایی فرهنگ بودایی در سدهٔ سوم میلادی بود. این شهر که در گذشته با نام‌های «والوالیچ» یا «واروالیز» شناخته می‌شد، از دورهٔ تیموریان به‌بعد با نام کنونی خود، قندوز (یا کهندژ)، شناخته شده است.

قندوز در گذشته‌های دور بخشی از سرزمین کهن بلخ و در دوره‌ای نیز پایتخت تخارستان بوده و در زمان یفتلی‌ها نقطهٔ اتصال جنوب به شمال هندوکش بوده است. شهر قندوز در دوران سلجوقی به مرکز مهم اداری و محل ضرب سکه تبدیل شد.

در سده‌های هجدهم و نوزدهم میلادی، قندوز به‌عنوان پایتخت خان‌های ازبک-تاجیک تبار نقش مهمی در تحولات منطقه ایفا کرد. این خان‌ها که گاه مستقل و گاه نیمه‌مستقل بود، قلمروی از بلخ تا کوهستان‌های پامیر را در بر می‌گرفت و به‌عنوان یکی از صحنه‌های رقابت استعماری روسیه و بریتانیا در «بازی بزرگ» شناخته می‌شد. سرانجام در ۱۸۵۹م این منطقه به تصرف افغانستان درآمد. در پی فتوحات ارتش سرخ روسیه در آسیای میانه، موجی از مهاجرت تاجیک‌ها و ازبک‌ها (بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار نفر) به شمال افغانستان روی داد که بسیاری از آنان در قندوز و نواحی اطراف آن ساکن شدند.

در آغاز سدهٔ بیستم، این شهر تحت حکومت شیرخان ناشر، به یکی از ثروتمندترین ولایت‌های افغانستان تبدیل شد. تأسیس شرکت «پنبه سپین زر» توسط ناشر، نقش کلیدی در رونق اقتصادی منطقه داشت. این شرکت حتی پس از دهه‌ها جنگ و ناآرامی، همچنان به فعالیت خود ادامه داده است.

در حال‌حاضر قندوز یکی از ولایات کلیدی افغانستان در شمال‌شرق این کشور است که به سرزمین قطغن نیز شهرت دارد. این ولایت دو دههٔ 80 و 90 شمسی شاهد جنگ‌های فراوان بوده و مرکز قندوز در ۲۰ سال حکومت جمهوری اسلامی دست‌کم سه مرتبه به‌دست طالبان سقوط کرد.

موقعیت جغرافیایی قندوز

قندوز از شمال با دریای آمو و کشور تاجیکستان، از جانب شرق با ولایت تخار، از جنوب با ولایت بغلان، از غرب با ولایت بلخ و از جنوب‌غرب با ولایت سمنگان هم‌مرز است. این ولایت با مساحت 8081کیلومتر مربع، 1.2درصد از خاک افغانستان را دربر گرفته و در شمال‌شرق افغانستان و در نقطهٔ راهبردی اتصال شمال به جنوب (کابل- تاجیکستان) و شرق به غرب (مزارشریف به تالقان و بدخشان) واقع شده است.

آب‌وهوای قندوز

ولایت قندوز در بهار آب‌وهوای معتدل دارد اما زمستان آن سرد و خشک و تابستان آن نیز بسیار گرم است.

جمعیت‌شناسی قندوز

بر اساس برآورد ادارهٔ احصائیهٔ مرکزی افغانستان در سالنامهٔ 1399ش، نفوس ولایت قندوز 1,136,677 نفر بوده که 575,007 نفر از آنها مرد و 560,670 تن از آنها را زنان تشکیل می‌دهند. علاوه‌بر آن، 303,255 نفر از ساکنان این ولایت شهرنشین و 833,422 تن از آنها ده‌نشین هستند.

اقوام مختلف پشتون، تاجیک، هزاره، ازبیک، بلوچ، ایماق، ترکمن، هندو و سیک در این ولایت زندگی می‌کنند که این تنوع قومی باعث شده تا این ولایت به «افغانستان کوچک» مشهور شود. عرب‌های قندوز نیز به زبان‌های فارسی و پشتو صحبت می‌کنند؛ اما همچنان خود را متعلق به اعراب عربستان می‌دانند.

در حدود 94درصد از ساکنان ولایت قندوز سنی و 6 درصد آنها شیعه هستند. در مرکز و ولسوالی‌های امام‌صاحب، علی‌آباد و خان‌آباد، شیعیان درصد قابل توجهی را تشکیل می‌دهند.

تقسیمات کشوری قندوز

ولایت قندوز از نظر تقسیمات کشور به ۷ ولسوالی به شرح ذیل تقسیم شده است:

قندوز: این شهر در منطقه تاریخی تخارستان باختر، در حوالی محل تلاقی رودخانه قندوز با رودخانه خان آباد واقع شده است. قندوز از طریق شاهراه‌ها با کابل از جنوب، مزارشریف از غرب و بدخشان از شرق ارتباط دارد.

پشتون‌ها بزرگترین قوم این شهر را تشکیل می‌دهند و پس از آن ازبک‌ها، تاجیک‌ها، هزاره‌ها، عرب‌ها و چند قوم دیگر قرار می‌گیرند.

چهاردره: ولسوالی چهاردره در ۲۵کیلومتری قندوز واقع بوده و سرحد مشترک با ولسوالی قلعهٔ زال دارد.

خان آباد: ولسوالی خان آباد سرحد مشترک با ولسوالی‌های اشکمش و بنگی ولایت تخار و ولسوالی بُرکه ولایت بغلان دارد. این ولسوالی در ۳۰کیلومتری قندوز واقع شده است.

دشت اَرچی: این ولسوالی در فاصلهٔ ۱۴۰کیلومتری شمال‌شرق شهر قندوز واقع شده است. در این ولسوالی ۱۵۹ روستا وجود دارد.

علی آباد: ولسوالی علی‌آباد، ۱۷کیلومتر از مرکز قندوز فاصله دارد و در مسیر شاهراه قندوز و بغلان قرار دارد.

قلعه زال: این ولسوالی در ۱۰۵کیلومتری شهر قندوز واقع بوده و سرحد مشترک با کشور تاجیکستان دارد. قلعهٔ زال در سال ۱۳۹۹ش دارای ۸۱٬۱۴۷ نفر جمعیت بوده است.

امام‌صاحب: در مسیر جادهٔ قندوز به شیرخان بندر، از شمال با کشور تاجیکستان، از غرب با ولسوالی قلعهٔ زال، از شرق با ولسوالی خواجه‌غار و از جنوب با شهر کندوز ارتباط دارد. فاصلهٔ امام‌صاحب با شهر قندوز 71کیلومتر و با کابل 585کیلومتر است. ارتفاع امام‌صاحب از سطح دریا از 350 متر تا 750 در نوسان بوده و دارای 1545کیلومتر مربع مساحت و 124 روستا است.

نام و سابقهٔ امام‌صاحب در منابع تاریخی به‌صورت‌های «آرْهَن»، «اَرهَنگ«، «اَهرَنگ» و «آرهَنگ» آمده است. این منطقه در تاریخ، سابقه‌ای طولانی دارد. این شهر در 330 قبل از میلاد توسط اسکندر بنا شده و شخصیت‌های رومی در آن نفوذ داشته‌اند. به‌خصوص که نام یکی از نزدیکان قیصر روم و نام یکی از نزدیکان گُشتاسپ بلخی (پادشاه زرتشتی بلخ) را «اَهرَن» ثبت کرده‌اند که بی‌ارتباط با نام سابق ولسوالی امام‌صاحب نیست.

در بین ولسوالی‌های کندوز، ولسوالی امام‌صاحب بیشترین جمعیت را دارد. بر اساس آمار اداره احصائیه و ریاست اداری ولایت کندوز، ولسوالی امام‌صاحب با 470000 نفر جمعیت، پرجمعیت‌ترین ولسوالی کندوز است. ساکنان این ناحیه ازبک، تاجیک، هزاره، ترکمن و پشتون هستند و به فارسی دری، ازبکی، ترکمنی و پشتو سخن می‌گویند.

مهم‌ترین مرکز دینی امام‌صاحب، روضه حضرت امام صاحب و مسجد آن است که سابقهٔ طولانی در منطقه دارد. جَهَندَه حضرت امام صاحب، همه ساله در روز دهم نوروز با شرکت هزاران نفر از نقاط مختلف کشور، فرهنگیان و مقامات دولتی با شور و هلهله برافراشته می‌شود. امام‌صاحب دارای برخی از امکانات فرهنگی است که از جملهٔ آنها به کتابخانهٔ دولتی امام‌صاحب می‌توان اشاره کرد.

اقتصاد قندوز

کشاورزی

ولایت قندوز با برخورداری از زمین‌های حاصل‌خیز و دسترسی به دو رودخانه مهم، یکی از قطب‌های اصلی کشاورزی در افغانستان محسوب می‌شود. موقعیت استراتژیک این ولایت با داشتن بندر بین‌المللی شیرخان، نقش مهمی در توسعه فعالیت‌های زراعتی و تجاری منطقه ایفا می‌کند. بیش از ۷۰ درصد ساکنان قندوز به کشاورزی اشتغال دارند که نشان‌دهندهٔ اهمیت این بخش در معیشت مردم است.

در این ولایت حدود ۲۸۲ هزار هکتار زمین قابل کشت وجود دارد که ۸۸ درصد آن را اراضی هموار و ۱۲ درصد را مناطق کوهستانی و نیمه‌کوهستانی تشکیل می‌دهد. بیشتر زمین‌های زراعی به روش آبیاری کشت می‌شوند و محصولات متنوعی از جمله گندم، برنج، پنبه، کنجد، جو، ذرت، ارزن و حبوبات در آن به‌دست می‌آید. گندم و برنج قندوز نه‌تنها نیاز داخلی را تأمین می‌کند، بلکه به دیگر ولایات نیز صادر می‌شود. پنبه و کنجد از محصولات درجه‌یک این منطقه بوده که نقش مهمی در اقتصاد محلی دارند.

تنوع محصولات کشاورزی در این منطقه، از سبزیجات تا غلات و حبوبات، نشان‌دهنده ظرفیت بالای زراعتی قندوز است. با توجه به شرایط آب‌وهوایی مناسب و دسترسی به منابع آبی، کشاورزی در این ولایت از پتانسیل بالایی برای توسعه و افزایش بهره‌وری برخوردار است.

دامداری در قندوز

ولایت قندوز با اقتصاد روستایی خود، همواره یکی از قطب‌های مهم دامداری در شمال افغانستان محسوب می‌شود. بسیاری از روستاییان این منطقه که از زمین‌های کشاورزی محدودی برخوردارند، دامداری را به‌عنوان منبع اصلی درآمد خود انتخاب کرده‌اند. دامداری در این ولایت، صنایع وابسته به خود را نیز فعال کرده و موجب اشتغال‌زایی شده است. برای مثال تأسیس کارخانهٔ لبنیات اتحادیه قندوز با حمایت سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) و همکاری آلمان در ۲۰۰۶م نقشی کلیدی در حمایت از دامداران داشته است.

طبق آمار رسمی، حدود ۲۵۰۰ رأس گاو شیرده اصلاح‌نژادشده در قندوز وجود دارد که پایهٔ اصلی توسعه صنایع لبنیات در این ولایت را تشکیل می‌دهد. تأثیرات اجتماعی این صنایع وابسته به دامداری به‌ویژه برای زنان سرپرست خانوار و خانواده‌های کم‌بضاعت قابل توجه است. بسیاری از این خانواده‌ها با نگهداری تنها ۳-۴ رأس گاو شیرده، منبع درآمدی مطمئن برای تأمین معاش خود یافته‌اند.

قندوز، همچنین، دارای معادن متعددی است که مهم‌ترین آنها معدن سلستین در ساحهٔ کارتوو و کلسیت در چهاردره هستند.

تجارت

تجارت نیز در زندگی مردم قندوز نقش دارد. برای مثال یکی از منابع و ظرفیت‌های تجاری این ولایت، بندر تجاری «شیرخان بندر» است. شیرخان بندر توسط «پل پنج» بر روی رودخانهٔ «آمو دریا»، ارتباط افغانستان و تاجیکستان را برقرار می‌کند و بر اهمیت اقتصادی کندوز می‌افزاید. از این بندر میوهٔ تازه، سِمِنت (سیمان)، قالی و سایر صنایع دستی به تاجیکستان صادر می‌شود و از آن طرف مواد نفتی، ساختمانی، صنایع دستی و مواد خوراکی وارد می‌شود. شاهراه شیرخان بندر- بغلان نیز شاهراه امنی است که نقشی اثرگذار در تقویت تجارت و افزایش عواید ملی افغانستان دارد.

صنایع دستی

صنایع دستی از منابع مهم اقتصادی این ولایت محسوب می‌شود. برای مثال قالی دستباف ولسوالی امام‌صاحب مشهور است. نمدمالی، بافتِ الچه (نوعی پارچه راه‌راه، مانند جاجیم)، کرباس، گلیم و ساخت جُل (پالان) در گذشته رواج داشت؛ اما امروزه، برخی از آنها جایگاه خود را از دست داده و برخی دیگر با تشویق برخی نهادهای اجتماعی، تولید می‌شود.

پشمینه‌بافی و خامک‌دوزی، از دیگر صنایع دستی است که تعدادی از مردم در این ولایت به آن اشتغال دارند. گلیم، دستکش، ژاکت، لیف، دستمال، چادر، لباس، شال سر، کلاه، پیراهن‌های مردانه و زنانه که توسط زنان بافته می‌شود، نه تنها در خانواده‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، بلکه به خارج از ولایت و حتی خارج از کشور نیز صادر می‌شود.

فعالیت‌های صنعتی

پوستین‌دوزی نیز یکی از فعالیت‌های صنعتی مشهور ولایت قندوز است که از پوست حیواناتی که دارای پشم ثابت باشند دوخته می‌شود.

صنعت مسگری در سال‌های اخیر گرچه به‌دلیل عدم توجه دولت، با رکود مواجه شده است اما مسگران این منطقه نیز وسایل نجاری و ابزارآلات دیگر مانند بیل، کلنگ، تیشه، رنده، مارتول، جبل، دیگ، کاسه، آفتابه و لگن می‌سازند.

تأسیس مجتمع صنعتی پنبه پاک‌کنی و کارخانه روغن‌کشی که در زمان سردار محمدداوود (1352-1357ش) ساخته شد، منجر به توسعهٔ کشاورزی شد. این کارخانه، بعد از تنش‌ها و جنگ‌های سال 1370ش با رکود مواجه شد و درحال‌حاضر در آن حدود ٣٠٠ کارگر مشغول کارند و تنها روغن، کنجاره، پوستک و صابون تولید می‌کند و پنبه را بسته‌بندی کرده و این تولیدات، به داخل و خارج از کشور صادر می‌شود.

فرهنگ و هنر در قندوز

در ولایت قندوز 68 رسانهٔ رادیویی (18 رادیوی دولتی و 50 رادیوی خصوصی) و 18 کانال تلویزیونی مشغول اطلاع‌رسانی هستند. 3 نشریه (1 دوهفته نامه، 1 ماهنامه و 1 گاهنامه) و 17 نشریهٔ دوره‌ای (2 روزنامه، 8 هفته‌نامه، 2 ماهنامه و 5 سه‌ماهنامه) نیز در این ولایت فعالیت دارد.

مراسم ازدواج در میان ساکنان قندوز همانند سایر ولایات برگزار می‌شود؛ آداب‌ورسومی مثل طویانه، قلین، عیدانه و برات در میان قندوزیان نیز رواج دارد. هزینه‌های عروسی در میان باشندگان ولایت قندوز زیاد است که تمام آنها از سوی داماد پرداخت می‌شود. در این اواخر برگزاری مراسم عروسی دسته‌جمعی در این ولایت رواج یافته که هزینه‌های آن از قِبل زکات و کمک خیرین تأمین می‌شود.

مردم قندوز مانند سایر افغان‌ها جشن نوروز را با سمنک‌پزی (سمنو) در شب و روز نوروز، خیساندن میوه در آب و خوردن آن، رفتن به میلهٔ سبزه‌کوبی و تهیهٔ هفت‌سین و هفت‌میوه تجلیل می‌کنند.

بزکشی یکی از سرگرمی‌های ورزشی مردم ولایت قندوز است که در نوروز نیز مسابقات آن برپا می‌شود. کاغذپرانی (بادبادک) و کشتی‌گیری در عید نوروز نیز در میان جوانان این ولایت محبوبیت دارد.

ولایت قندوز از دیرباز خاستگاه ورزش‌های سنتی و پرشور از جمله مسابقهٔ بزکشی بوده که به‌عنوان نماد فرهنگی این منطقه، همواره جایگاه ویژه‌ای در میان مردم داشته است. در کنار آن ورزش‌های سنتی دیگری چون کشتی پهلوانی، سنگ‌اندازی و توپ‌زنی نیز رواج داشته است. اگرچه برخی بازی‌های محلی مانند غرسی و توپ‌دنده به مرور کمرنگ شده‌اند، اما این ورزش‌های کهن همچنان بخشی از هویت فرهنگی قندوز را تشکیل می‌دهند.

در سال‌های اخیر، ورزش‌های مدرن نیز در این ولایت با استقبال چشمگیری مواجه شده‌اند. والیبال، فوتبال، بسکتبال، پینگ‌پنگ، کرکت، تکواندو، جودو، کورش، پرورش اندام، شطرنج و سامبو در میان جوانان محبوبیت فراوانی یافته است.

در دوران جمهوری اسلامی افغانستان ۱۸ فدراسیون ورزشی در قندوز فعال شده بود که زمینه مشارکت هزاران ورزشکار زن و مرد را فراهم کرده بود.

آموزش و تحصیلات عالی در قندوز

در ولایت قندوز بیش از 338,651 دانش‌آموز با تفکیک جنسیتی 207,707 پسر و 130,944 دختر تحت تعلیم 6,327 معلم (4,273 معلم مرد و 2,054 معلم زن) مشغول تحصیل هستند.

تعداد مدارس ابتدائیه (متوسطهٔ اول) در این ولایت 184 باب، مدارس متوسطه (متوسطهٔ دوم) 139 باب و 149 باب مدرسهٔ تعلیمات ثانوی (دبیرستان) است. علاوه‌بر آن، 21 باب مکتب خصوصی نیز با 329 معلم و 8,363 دانش‌آموز در ولایت قندوز فعالیت دارند. موسسهٔ تربیهٔ معلم قندوز نیز با 618 دانشجو و 53 استاد مشغول ارائهٔ خدمات علمی است.

در این ولایت یک دانشگاه دولتی دارای 8 دانشکده مشغول فعالیت است. تعداد محصلین دانشگاه دولتی قندوز در 1399ش 5,248 نفر بوده که از جمله 3,829 تن آنها پسر و 1,419 نفر از آنها را دختران تشکیل می‌دادند. همچنین در ولایت قندوز 7 موسسهٔ تحصیلات عالی خصوصی نیز مشغول فعالیت است که بیش از 7,000 دانشجو در آنها مشغول تحصیل در رشته‌های مختلف هستند.

در ۱۳۹۵ش نرخ سواد در این ولایت 22درصد برآورد شده بود.

مناطق گردشگری قندوز

بناهای تاریخی زیادی مانند بالاحصار خرد وکلان، کله مناره، تپه چهل دختران، مسجدساقی بای، زیارت خواجه مشهد، روضه مبارک امام‌صاحب، قلعه مهرنگار امام‌صاحب، تپه متصل دوره قندوز، تپه جرگزر، گل‌تپه، زیارت حضرت سلطان‌بابا، تپه ژوبین در ولسوالی علی‌آباد، تپه مرچ، مگس‌تپه، کهنه قلعه خان‌آباد و قلعهٔ زال از جمله مقاصد گردشگری در این ولایت محسوب می‌شود.

زیارت امام‌صاحب از آثار دیدنی این ولسوالی است. بر اساس کتیبهٔ موجود، این بنای تاریخی متعلق به سر حسین بن علی (نواده پیامبر اسلام) است که در قرن ششم هجری به این محل منتقل و دفن شده است. در امام‌صاحب چندین منطقهٔ تاریخی به ثبت رسیده است که از جمله به روضهٔ امام‌صاحب، قلعه مهرنگار، بالاحصار، کهنه قلعه و ساحهٔ رباط می‌توان اشاره کرد. بالاحصار در پانصد متری مرکز ولسوالی واقع است که بیانگر دورهٔ اسکندر یا باختری است. ساحهٔ رباط نیز در نیم کیلومتری بالاحصار امام‌صاحب قرار دارد و حدود پنج جریب زمین مساحت دارد. در اطراف ساحهٔ رباط منازل مسکونی ساخته شده است.

در امام‌صاحب یک معبد بودایی در سال 1315ش کشف شد و چندین مجسمهٔ کوچک و بزرگ مربوط به قبل از اسلام از آن به دست آمد. این آثار نشان می‌دهد که ولایت قندوز و به‌خصوص امام‌صاحب از مراکز مهم بودایی‌ها بوده است.

«دشت آبدان»، واقع در ولسوالی «امام‌صاحب» یکی از زیباترین و بکرترین دشت‌های ولایت قندوز و افغانستان است که مناظر زیبای آن در بهار هزاران تن را از مناطق مختلف افغانستان به سوی خود می‌کشاند. این دشت در ساحل جنوبی رودخانه آمو واقع شده و دارای مراتع بسیار خوبی برای چرای دام‌های کوچ‌نشینان است. امام‌صاحب به‌جز دشت آبدان، دارای مناظر زیبا و دیدنی دیگر نیز است. باغ‌ها، آبدات تاریخی، دشت‌ها، سبزه‌زاران، رودها، چشمه‌ها و رودخانهٔ آمو، منظره خوبی برای گردشگران است.

امکانات رفاهی قندوز

ولایت قندوز یک میدان هوایی (فرودگاه) به‌نام همین ولایت، 5 سد آبی برای تولید برق و تنظیم آب به‌نام‌های بند برق خان‌آباد، بند برق نهر نقی، بند ایرگنک، بند شاهروان ارچی و بند آب ملا کریم وجود دارد. 18 درصد از مردم ولایت قندوز به برق دسترسی دارند.

این ولایت دارای یک شفاخانهٔ 250 بستری (تخت) در سطح زون، یک شفاخانهٔ 50 بستری در ولسوالی امام‌صاحب، 15 کلینیک و 299 مرکز صحی در نقاط روستایی است. در این ولایت 11ادارهٔ پست نیز وجود دارد.

مشاهیر قندوز

ظهیرالدین ابوالفتح عبدالرشید ولوالجی (فقیه حنفی) و ابوعبدالله محمد بن صالح ولوالجی (شاعر دورهٔ سامانی) از مشاهیر قندوز به‌شمار می‌روند.

منابع

• «آشنایی با ولایت زیبای قندوز در شمال افغانستان»، وب‌سایت آی‌فیلم2، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1398ش.
• «بیست‌وسه زوج جوان با هزینهٔ تاجران ملی در قندوز به خانهٔ بخت رفتند»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1391ش.
• «جشن عروسی دسته‌جمعی در ولایت قندوز»، شبکهٔ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1391ش.
• «جغرافیای تشیع در افغانستان»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1397ش.
• «جغرافیای شیعه در افغانستان»، حوزه نت: پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1389ش.
• «دشت سرسبز آبدان در قندوز»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1395ش.
• «رشد صنعت مالداری در ولایت کندز»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مهر ۱۳۸۹ش.
• «سالنامهٔ احصائیوی سال 1399»، ادارهٔ ملی احصائیه و معلومات افغانستان، شمارهٔ 42، نسخهٔ اول، فروردین 1400ش.
• «شهروندان کندوز: نوروز را دوست می‌داریم»، وب‌سایت روزنامهٔ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 29 اسفند 1389ش.
• «طویانه‌های میلیونی؛ سنت ناپسند و هزینه‌های کمرشکن»، وب‌سایت روزنامهٔ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 مهرماه 1401ش.
• «ظواهر معدنی ولایت قندوز»، وب‌سایت وزارت معادن و پترولیم افغانستان، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «فعالیت اساسی شرکت دولتی سپین رز کندوز از سر گرفته می‌شود»، وب‌سایت روزنامهٔ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1398ش.
• «قُندوز، ولایتی صنعتی در شمال افغانستان»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۴ مرداد ۱۴۰۰ش.
• «قندوز»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1401ش.
• «لایق ادارهٔ قندوز چه کسی است؟»، شبکهٔ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1393ش.
• «معرفی کندوز»، خبرگزاری پژواک، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «معرفی کندوز»، وب‌سایت تفکر، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1397ش.
• «نگاهی به آداب و رسوم عید نوروز در افغانستان»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• «واژهٔ کندوز»، دیکشنری آبادیس، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «ولایت قندوز در شمال‌شرق افغانستان را بیشتر بشناسیم»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1401ش.
• «ولایت قندوز»، شبکهٔ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «ولایت قندوز»، وب‌سایت قاموس کبیر افغانستان، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «ولایت کندوز- نفوس و ولسوالی‌های آن»، خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1400ش.
• «ولایت کندز با یک میلیون نفوس فقط یک کتاب‌فروشی دارد»، وب‌سایت تلویزیون آمو، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1401ش.