پیش‌نویس:شیعیان لبنان

شیعیان لبنان؛ از گروه‌های مذهبی مهم و اثرگذار در لبنان.

شیعیان لبنان، اولین مسلمانانی هستند که در زمان خلافت عثمان به جنوب لبنان وارد شده‌اند و در طول تاریخ این کشور علی‌رغم مشکلات و محرومیت‌های زیاد، نقش پررنگی در حیات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی این کشور داشته‌اند. در حال‌حاضر یک‌سوم جمعیت لبنان را شیعیان تشکیل می‌دهند و مردم جهان این گروه مذهبی را با نام مقاومت اسلامی و حزب‌الله در برابر اشغال‌گری اسرائیل و سلطهٔ غرب به رهبری آمریکا می‌شناسند.

تاریخچه شیعیان لبنان

بر اساس منابع تاریخی حضور «ابوذر غفاری» در دوران خلافت عثمان در منطقهٔ جبل‌عامل زمینه‌ساز ورود شیعیان و گسترش سبک زندگی اسلامی در لبنان بوده است. با سقوط امویان در ۷۴۵م و دورشدن مرکز خلافت از شام، زمینهٔ حضور شیعیان در لبنان بیشتر شد و با ظهور دولت‌های شیعی در مصر و شام، گرایش به تشیع در جبل‌عامل افزایش پیدا کرد و طی قرون بعد، مناطق وسیعی از این سرزمین تحت نفوذ شیعیان قرار گرفت.

با فروپاشی حکمرانی «فاطمیان» و تسلط «ایوبیان» بر مصر، شیعیان لبنان مورد آزار و اذیت حکومت «ممالیک» قرار گرفتند که باعث جابه‌جایی و کاهش جمعیت آنها شد. با پیروزی عثمانی‌ها در ۱۵۱۶م، محرومیت شیعیان همچنان ادامه یافت. سلاطین اهل‌سنت عثمانی، شاهان شیعهٔ صفوی را دشمن خود می‌دانستند و شیعیان را به چشم دشمن می‌نگریستند و به‌همین دلیل جبل عامل و بعلبک از مراکز اصلی شیعیان را به‌دست حاکمان سرکوب‌گر خود سپردند.

تحولات سیاسی اجتماعی در جامعهٔ لبنان از جمله جنبش اصلاحی میان شیعیان در قرن بیستم به شکل‌گیری «جنبش امل» توسط «امام موسی صدر» انجامید و پس از قرن‌ها، زمینهٔ حضور پررنگ آنان در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی را فراهم کرد. سپس با ظهور جنبش «حزب‌الله» تحت تأثیر پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، این تحولات ادامه پیدا کرد، به‌گونه‌ای که امروزه بدون در نظرگرفتن موقعیت شیعیان، دست‌یابی به هرگونه توافقی در لبنان غیرممکن است.

موقعیت جغرافیایی شیعیان لبنان

جنوب لبنان

استان جنوب لبنان از مراکز اصلی سکونت و فعالیت شیعیان لبنان است و از نظر جغرافیایی منطقه‌ای را در بر می‌گیرد که از رودخانهٔ اولی در شمال، تا شهرک ناقوره در جنوب و از دریای مدیترانه در غرب، تا مرز سوریه و لبنان در شرق امتداد دارد و یک‌پنجم خاک لبنان را تشکیل می‌دهد. منطقهٔ صیدا در ۴۱ کیلومتری جنوب بیروت، مرکز جنوب لبنان و از مناطق مهم تجاری و تاریخی لبنان محسوب می‌شود که جمعیت انبوه شیعیان در آن سکونت دارند.

این ناحیه هفت بخش دارد که عبارتند از: صیدا، جزین، نبطیه، مرجعیون، صور، بنت جبیل و حاصبیا. بسیاری از این نقاط دارای اکثریت شیعی هستند. منطقهٔ صور در ۷۹ کیلومتری جنوب بیروت نیز خاستگاه حرکت امام موسی صدر و مصطفی چمران بوده است. در این شهر مؤسسات فرهنگی و تربیتی توسط امام موسی صدر برای پرورش کودکان شهدا و یتیمان ساخته شده است که در حال‌حاضر توسط خواهر وی «ربابه صدر» اداره می‌شود. بر اساس آمار ۲۰۰۷م، ۸۵/۵۸درصد جمعیت صور شیعه‌اند.

بیروت

حومهٔ جنوبی بیروت که با نام ضاحیه شناخته می‌شود، محل اصلی جمعیت شیعیان پایتخت است. این منطقه تراکم جمعیتی بالایی دارد. در ۲۰۰۷م، ۱۶/۴۸ درصد جمعیت بیروت را که در این نقطه ساکن بودند شیعیان تشکیل می‌دادند. ساکنان شیعه در حومهٔ بیروت اغلب در طول پنجاه سال گذشته از جنوب یا از منطقه بقاع و بعلبک در شرق این کشور برای کار به پایتخت آمده و در حومهٔ آن ساکن شده‌اند.

بسیاری از جنوبی‌ها نیز در دهه‌های قبل به‌دلیل تجاوزهای مکرر اسرائیل در حالت آوارگی به این منطقه آمده‌اند. در حال‌حاضر حومهٔ بیروت تحت نفوذ حزب‌الله بوده و بسیار مورد تهاجم جنگنده‌های اسرائیلی قرار گرفته است.به‌ویژه بعد از عملیات موفق طوفان‌الاقصی توسط مقاومت اسلامی فلسطین در ۱۵ مهر ۱۴۰۲ش، این منطقه شاهد بمباران‌های بی‌سابقهٔ رژیم صهیونیستی بوده است.

دشت بقاع

استان بقاع به مرکزیت زحله در نواحی داخلی لبنان قرار گرفته که پنج بخش دارد: زحله، بعلبک، هرمل، راشیا و بقاع غربی. بیشتر جمعیت شیعه در ۲۰۰۷م به ترتیب شهرهای مزبور ۱۶/۲۱، ۹۴/۸۶، ۹۵/۶۹، ۰/۲۱، ۲۳ درصد از کل جمعیت این شهرها بوده است. جمعیت اصلی منطقهٔ بقاع را عشایر شیعه تشکیل می‌دهد که با وجود فقر، همواره در کنار مقاومت اسلامی بوده‌اند. در بقاع، زندگی مردم بیشتر از طریق کشاورزی و دام‌داری می‌گذرد اما فقر برخی را وادار به کشت غیرقانونی کرده است. در تشکیلات حزب‌الله در بعلبک، روحانیون شیعه‌ای از اهل بقاع مانند شیخ صبحی طفیلی، سید عباس موسوی و سید ابراهیم الامین در جایگاه رهبری قرار داشتند.

بعلبک

بعلبک در ۸۵ کیلومتری بیروت واقع شده است و مزار «خوله» دختر امام حسین در این شهر قرار دارد. امام موسی صدر به کمک شیعیان بعلبک که از قوی‌ترین و رزمنده‌ترین شیعیان لبنان هستند، موقعیت سیاسی و اجتماعی به دست آورد و با تحت‌فشار قراردادن دولت لبنان، وضعیت شیعیان لبنان را بهبود بخشید.

جمعیت شیعیان لبنان

بر اساس آمار که در ۱۹۳۲م توسط کشور فرانسه انجام شد، ۲۰درصد جمعیت کل لبنان را شیعیان تشکیل می‌داد و بعد از آن سرشماری دوباره انجام نشده است. بر اساس برآوردهای پژوهشگران امروزه بیش از یک‌سوم جمعیت لبنان را شیعیان تشکیل می‌دهند و عمده جمعیت شیعیان در بیروت، بقاع و جنوب لبنان ساکن هستند. به غیر از شیعیان ساکن لبنان، در دهه‌های اخیر هزاران لبنانی شیعه به کشورهای آفریقای غربی و مرکزی از جمله سنگال، گینه، نیجریه، لیبریا، ساحل عاج و سیرالئون مهاجرت کرده‌اند. همچنین در ایران، استرالیا و شیخ‌نشین‌های خلیج فارس به‌خصوص کویت تعداد قابل توجهی از شیعیان لبنانی زندگی می‌کنند.

رسمیت مذهب شیعه در لبنان

شیعیان در لبنان در دوره‌های مختلف به‌ویژه دورهٔ عثمانی از عدالت اجتماعی محروم بودند و به رسمیت شناخته نشدند و تنها در دوره‌ای در نظام اداری خودمختار (متصرفیه) بود که اندک سهمی در ادارهٔ امور به آنان داده شد. مذهب شیعه در ۱۹۶۷م مانند دیگر مذاهب موجود در لبنان رسمیت پیدا کرد و مجلس اعلای شیعیان لبنان به‌عنوان مسئول دفاع از حقوق و ارتقای سطح اقتصادی و اجتماعی آنان تأسیس شد.

عالمان شیعیان لبنان

لبنان بعد از قرن ششم هجری قمری، به‌عنوان مهد پرورش عالمان بزرگ شیعی شناخته می‌شود که هر کدام در گسترش سبک زندگی اسلامی، نقشی مهم داشته‌اند؛ برای مثال «شهید اول» عالم بزرگ قرن هشتم هجری در لبنان بوده که در زمان وی افراد بسیاری به تحصیل علوم دینی مشغول شدند و به درجات بالای علمی رسیدند. «شیخ حر عاملی» مؤلف «وسایل الشیعه» از قول برخی استادان خود نوشته است که در زمان شهید اول در یکی از روستاهای جبل عامل هفتاد مجتهد در تشییع جنازه‌ای شرکت داشته‌اند. از میان عالمان بزرگ شیعه در حوزهٔ علمیهٔ جبل‌عامل، افراد زیر شهرت بیشتری دارند:

1. محقق کرکی (قرن دهم) از نخستین عالمانی که در دورهٔ صفوی به ایران مهاجرت کرد.
2. شهید ثانی (قرن ۱۰ق) مؤلف کتاب «الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه».
3. شیخ بهایی (قرون ۱۰ و ۱۱ق) فقیه، محدث، ریاضی‌دان و قاضی‌القضات شاه‌عباس صفوی.
4. حسین بن عبدالصمد حارثی (قرن ۱۰ق) شیخ‌الاسلام شهرهای قزوین، هرات و مشهد.
5. علی بن هلال کرکی معروف به شیخ علی منشار.
6. شیخ حر عاملی مؤلف کتاب وسائل‌الشیعه.
7. علی بن محمد بن یونس بیاضی (قرن ۹ق)، متکلم بزرگ شیعه.
8. احمد بن علی عاملی (قرن ۹ق)، محدث و فقیه.
9. زین‌الدین جعفر بن حسام عاملی، فقیه و بنیانگذار حوزهٔ علمیه در جبل عامل لبنان.
10. محمد بن علی جباعی، فقیه و محدث بزرگ.
11. سیدمحسن امین، مؤلف حدود ۱۰۰ عنوان کتاب دینی.
12. سیدعبدالحسین شرف‌الدین، پژوهشگر و انقلابی ضد استعمار.
13. محمدجواد مغنیه، فقیه و متکلم.
14. محمدمهدی شمس‌الدین، از چهره‌های اندیشهٔ اسلامی در یک‌صد سال اخیر.
15. سیدمحمدحسین فضل‌الله، از شخصیت‌های برجستهٔ شیعیان لبنان؛
16. سیدحسن نصرالله، عالم برجسته و دبیرکل حزب‌الله لبنان.

نهادهای سیاسی و دینی شیعیان لبنان

نهادهای سیاسی و دینی شیعیان لبنان علاوه‌بر حضور در ساختار قدرت و فعالیت‌های سیاسی و نظامی، در تأمین عدالت اجتماعی و ارائهٔ خدمات آموزشی، بهداشتی، اقتصادی و بهبود زندگی روزمرهٔ مردم لبنان نقش محوری دارد. نهادهای سیاسی مهم شیعیان لبنان عبارتند از:

مجلس اعلای شیعیان لبنان

مجلس اعلای شیعیان لبنان مهم‌ترین و فراگیرترین نهاد سیاسی و دینی برای جامعهٔ تشیع لبنان بوده که با هدف دفاع از حقوق شیعیان در ۱۹۶۹م توسط امام موسی صدر تأسیس شده است. این مجلس علاوه‌بر محاکم قضایی، بر موقوفات مربوط به شیعیان نیز نظارت می‌کند. در حال‌حاضر مسئول این شورا «شیخ عبدالامیر قبلان» است. این نهاد مؤسسه‌هایی را تحت پوشش دارد که خدمات متنوعی ارائه می‌دهند و عبارتند از:

1. جمعیت خیریه فرهنگی.
2. آموزشکده فنی اسلامی.
3. مدرسه الضحی.
4. مرکز نیکوکاری حضرت خدیجه.
5. دانشکده اسلامی در خلده.
6. مجتمع آموزشی تربیتی در بقاع.
7. هنرستان فنی بیروت.
8. مجتمع خدماتی درمانی.
9. جمعیت خیریه حضرت زینب.
10. مسجد امام صادق در بیروت.

جنبش امل

جنبش امل در ۱۹۷۴م توسط امام موسی صدر تأسیس شد و «مصطفی چمران» اولین فرمانده آن بود. پس از موسی صدر، این جنبش تا حدود زیادی به سوریه وابستگی پیدا کرد و توانست با پشتیبانی سوریه در ساختار قدرت در لبنان جایگاه ویژه‌ای پیدا کند. «نبیه بری» پس از امام موسی صدر رهبری این حرکت را به دست گرفت و از ۱۹۸۴م در دولت‌های متعدد سمت وزیر داشته است. وی در ۱۹۹۲ به ریاست مجلس منصوب شد و در سال ۲۰۲۴م نیز این سمت را بر عهده دارد. این جنبش برخی نهادهای اجتماعی، بهداشتی، تبلیغاتی و فرهنگی را تحت پوشش دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

1. مؤسسه آموزش جبل عامل (صور).
2. جنبش فرهنگی لبنان.
3. روزنامه الزمان.
4. تلویزیون NBN.
5. رادیو الرساله.
6. مجمع فرهنگی نبیه بری.
7. مجله الامل و العواصف.
8. مؤسسهٔ جمعیت حمایت از معلولان لبنان.
9. پیشاهنگی دانش‌آموزی رسالت اسلامی.
10. چاپخانه بلال.

حزب‌الله

حزب‌الله مهم‌ترین تشکل سیاسی و دینی شیعیان لبنان است که در ۱۹۸۲م بنیان‌گذاری شد و علاوه‌بر مقابله با اشغال‌گری رژیم صهیونیستی، به فعالیت‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و رفاهی نیز در لبنان اشتغال دارد. در ۱۹۹۲م پس از شهادت سیدعباس موسوی، اولین دبیرکل این حزب، سیدحسن نصرالله، به‌عنوان دبیرکل حزب‌الله لبنان انتخاب شد.اما بعد از ۳۰سال خدمت در این سمت، در شامگاه ۶ مهر ۱۴۰۳ش بر اثر بمباران مقر حزب‌الله توسط جنگنده‌های ارتش اسرائیل به شهادت رسید.

برخی از فعالیت‌های اجتماعی، عمرانی و فرهنگی حزب‌الله عبارتند از:

1. احداث مؤسسه جهاد سازندگی برای بازسازی خرابی‌های ناشی از تجاوزات اسرائیل و بلایای طبیعی.
2. جمع‌آوری زباله‌های شهری حومهٔ جنوب بیروت در سال‌های ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۱م.
3. تأمین آب آشامیدنی حاشیهٔ جنوبی بیروت.
4. فعالیت‌های کشاورزی.
5. احداث جمعیت اسلامی بهداشت و مراکز درمانی و بیمارستانی متعدد.
6. ارائه خدمات آموزشی و کمک‌آموزشی به دانش‌آموزان.
7. تأسیس بنیاد شهید برای ارائه خدمات به خانواده‌های شهدا.
8. تأسیس کمیتهٔ امداد خیریهٔ اسلامی برای حمایت از محرومان؛
9. بنیان‌گذاری مؤسسه خیریه قرض‌الحسن که در مناطق مختلف لبنان شعبه دارد. ارتش رژیم صهیونیستی در ۲۰۰۶م، ۶ شعبه از ۹ شعبه این مؤسسه و در ۲۰۲۴م نیز تعداد دیگری از شعبه‌های آن را بمباران کرد.

احزاب دیگر

حزب الدعوه، مقاومت مؤمنه، حزب المؤتمر (کنگره) و ثورة الجیاع (جنبش گرسنگان) از دیگر نهادهای سیاسی شیعیان در لبنان است که در فضای سیاسی و اجتماعی این کشور چندان مهم تلقی نمی‌شود.

مؤسسه‌های آموزشی و خدماتی شیعیان لبنان

مؤسسات امام موسی صدر

ربابه صدر، خواهر امام موسی صدر تشکیلاتی به نام «مؤسسات امام موسی صدر» ایجاد کرده است که وی ریاست هیئت مدیرهٔ این مؤسسات را بر عهده دارد و اعضای آن از شیعیان و مسیحیان هستند. این مؤسسات عبارتند از:

1. مدرسه رحاب الزهراء.
2. واحد تهیه و تولید مواد غذایی.
3. هشت درمانگاه ثابت و یک درمانگاه سیار.
4. مرکز آموزش کودکان استثنایی.
5. آموزشکده پرستاری.
6. مرکز آموزش مهارت‌های اجتماعی.
7. مرکزآموزش مهارت‌های شغلی.
8. مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای.

مؤسسات وابسته به سیدمحمدحسین فضل‌الله

سیدمحمدحسین فضل‌الله در طول سال‌های زندگی خود اقدام به تأسیس مراکز متعدد آموزشی و بهداشتی کرد که در ارتقای سطح زندگی روزمرهٔ مردم نقش برجسته داشته است. این مراکز عبارتند از:

1. مدارس انجمن نیکوکاری شامل ۱۴ مدرسه در مقاطع مختلف.
2. دار الایتام شامل هفت مرکز.
3. مؤسسه‌های استثنایی ویژهٔ معلولان شامل پنج مرکز.
4. مؤسسه‌های فنی و حرفه‌ای شامل شش مرکز.
5. مرکز بهداشتی شامل پنج بیمارستان و مرکز درمانی.
6. مراکز دینی اعم از مدرسه علمیه و مسجد؛ بیش از۲۰ مرکز.

فرقه‌های مرتبط با شیعیان لبنان

علوی

علوی‌های لبنان گرچه از مذاهب شیعی شمرده می‌شوند اما آموزه‌های آنان از دیگر ادیان و مذاهب تأثیر پذیرفته است. خاستگاه اصلی علوی‌ها سوریه است و حضور نیروهای نظامی سوریه طی سه دههٔ گذشته در لبنان، زمینه‌ساز مهاجرت بسیاری از آنان به این کشور شد. علوی‌ها در سال‌های اخیر از سوی دولت لبنان به رسمیت شناخته شده‌اند و بنابراین همچون دیگر طوائف مذهبی رسمی، دارای محاکم خاص و دارای نماینده در پارلمان‌اند. جمعیت آنان بین ۸۰۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰۰ تن برآورد شده که به‌طور عمده در شمال این کشور و در منطقه مشهور به جبل محسن در طرابلس سکونت دارند.

اسماعیلیه

تعداد اندکی از اسماعیلیه در لبنان زندگی می‌کنند و هنوز به‌عنوان یک طایفهٔ مستقل از سوی حکومت لبنان شناخته نشده است.

دروزیان

دروزیه، از مهم‌ترین انشعابات اسماعیلیه است که امروزه نقشی مهم در تحولات سیاسی و اجتماعی لبنان دارد. رهبر سیاسی دروزیان لبنان در حال‌حاضر «ولید جنبلاط» و رهبر مذهبی آنان «شیخ نعیم حسن» است. تعداد جمعیت دروزیان بنابر برخی گزارش‌های غیررسمی حدود ۴۰۰ هزار نفر است.

آداب و رسوم شیعیان لبنان

آداب و رسوم متنوع، بخشی مهم از سبک زندگی شیعیان را تشکیل می‌دهد که در برخی با سایر گروه‌های دینی اشتراک دارند و برخی از آنها مخصوص شیعیان بوده و از آموزه‌های تشیع اثر پذیرفته است. برای مثال، گردهمایی خانواده‌ها و تبادل مطالب اجتماعی، سیاسی و دینی در مناسبت‌های دینی از جمله ماه رمضان، از جمله آداب و رسوم شیعیان لبنان است.

سفره‌آرایی شیعیان لبنان تابع ویژگی‌های غذایی مردم لبنان بوده از آشپزی غنی، متنوع و لذیذ برخودار است. سفرهٔ لبنانی به داشتن تنوع شهرت دارد که از سبزی، حبوبات، انواع لقمه‌ها و از برخی غذاهای سنتی مانند حمص، متبل، تبوله، روق العریش، لبنه، فتوش، سمبوسه، کبه و همچنین غذاهای دریایی و میوه‌های متنوع مانند پرتقال، سیب، موز، گیلاس، توت، انار، می‌توان به‌عنوان نمونه نام برد. لبنانی‌ها در پایان غذا از مهمان با قلیانی با طعم‌های متنوع یا فنجان قهوهٔ سفید یا سیاه پذیرایی می‌کنند.

مراکز دینی شیعیان لبنان

مسجد و حسینه

شیعیان لبنان از همان ابتدای حضور خود در لبنان مسجد ساختند و امروزه صدها مسجد و حسینیهٔ قدیم و جدید در مناطق شیعه‌نشین لبنان وجود دارد که علاوه‌بر مکان عبادت، نقش مهمی در سبک زندگی شیعیان دارد. حزب‌الله لبنان نیز با الگوگیری از انقلاب اسلامی ایران صدها مسجد و حسینه ساخته است که افزون بر برنامه‌های مذهبی مانند برگزاری نماز و آیین عزاداری محرم در آنها، در گسترش فرهنگ مقاومت نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

حوزهٔ علمیه

در حال‌حاضر در مناطق مختلف لبنان به‌ویژه منطقه جبل‌عامل، حدود ۴۰ حوزهٔ علمیه دینی وجود دارد که به‌صورت رسمی توسط مجلس اعلای شیعیان لبنان اداره می‌شود. این مراکز دینی از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه بعد از حوزهٔ نجف و قم است.

آیین‌های مذهبی شیعیان لبنان

اعیاد مذهبی

شعیان لبنان در آداب‌ورسوم مذهبی مانند جشن میلاد پیامبر اسلام، عید غدیر، تولد امام علی و تولد امام زمان که مخصوص شیعیان است مراسم و سنت‌هایی همانند سایر شیعیان دارند. شیعیان در این اعیاد با برگزاری مراسم جشن و پخش شرینی و تزیین خیابان‌ها این اعیاد را زنده نگه می‌دارند.

آیین عزاداری

از آیین‌های معروف مذهبی شیعیان لبنان مراسم دههٔ اول محرم است که در بیروت بسیار باشکوه برگزار می‌شود. این مراسم در حسینیه‌ها تا ظهر برای آقایان و عصرها برای خانم‌ها برگزار می‌شود و در آن بیش از یک‌ونیم میلیون عزادار شرکت می‌کنند. شخصیت‌های معروف سیاسی اعم از مسلمان و غیر مسلمان به‌طور رسمی در آن شرکت می‌کنند. در روز دهم، دسته‌های عزاداران در شهرهای گوناگون بیرون می‌آیند و مراسم با راهپیمایی و سینه‌زنی آغاز و در آخر، به نماز ظهر ختم می‌شود. معروف‌ترین نذری امام حسین در لبنان حلیم است که بین عزادران توزیع می‌شود.

اقتصاد شیعیان لبنان

مدیریت کلان اقتصاد در درجهٔ اول در دست مسیحیان و بعد اهل سنت لبنان است. شیعیان این کشور نیز در بخش کشاورزی، صنایع مختلف و خدمات اشتغال دارند. برای مثال ۷۰ هزار نفر از شیعیان در کارهای دولتی مشغولند. ۵/۱۶درصد شیعیان در شهرهای نبطیه، سور، بنت جمیل، و مرجعیون و ۶/۱۲درصد آنان در بقاع کشاورزی می‌کنند که از جمله تولید مرکبات مانند پرتقال، لیموترش، موز و همچنین پرورش گل‌ها و درخت‌های تزیینی را شامل می‌شود.

رسانه‌های مهم شیعیان لبنان

رسانه‌های مهم و اثرگذار شیعیان لبنان عبارتند از:

1. رادیو بشائر متعلق به سیدمحمدحسین فضل‌الله که با هدف جلب جوانان تأسیس شده و رسانهٔ فرهنگی، اجتماعی و جوان‌گرا است و به‌همین دلیل به نشر ارزش‌های دینی و انسانی اهمیت می‌دهد.
2. شبکهٔ المنار مربوط به حزب‌الله لبنان که برخی از برنامه‌های آن به رخدادهای روز و مقابله با اشغالگری اسرائیل می‌پردازد و بخش دیگر به موضوعات فرهنگی و تربیت دینی و مقابله با سبک زندگی غربی اختصاص دارد.
3. شبکه NBN از جنبش امل که جهت‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی این جنبش را منعکس کرده و به‌دلیل جلب مخاطب بیشتر، برنامه‌ها و فیلم‌های غربی پخش می‌کند.

منابع

• «آداب و سنت‌های مردم لبنان در ماه مبارک رمضان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۳۸۵ش.
• احمدی، بهزاد، «شیعیان لبنان»، مجله پگاه حوزه، شمارهٔ ۱۹۰، شهریور ۱۳۸۵ش.
• اسداللهی، مسعود، جنبش حزب‌الله، گذشته و حال، تهران، پژوهشکدهٔ مطالعات راهبردی، ۱۳۸۲ش.
• «حمله به مؤسسه خیریه القرض الحسن، جنگ مستقیم صهیونیست‌ها با ملت لبنان ؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مهر ۱۴۰۳ش.
• حیدر أحمد، علی راغب، المسلمون الشیعة، بیروت، دار الهادی للطباعة والنشر، ۲۰۷۷م.
• «دربارهٔ لبنان»، وب‌سایت سفارت جمهوری اسلامی ایران در لبنان، تاریخ بازدید: ۲۳ مهر ۱۴۰۳ش.
• رفعت‌سید، احمد، سیدحسن نصرالله؛ انقلابی جنوبی، قم، نشر معارف، ۱۳۹۴ش.
• سلیمانی‌زاده، داوود، انقلاب اسلامی و احیای هویت دینی شیعیان لبنان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶ش.
• «سیدحسن نصرالله به شهادت رسید»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۴۰۳ش.
• شاکر سلماسی، مجید، «معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان»، مجلهٔ آینه پژوهش، شمارهٔ ۵–۶، آذر و اسفند ۱۳۹۲ش.
• شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، امل الامل فی علماء جبل عامل، بغداد، مکتبة الأندلس، بی‌تا.
• «شیعیان در لبنان»، وب‌سایت شبکهٔ الکوثر، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مرداد ۱۳۹۶ش.
• صدر هاشمی، سیدمحمد، جامعه و فرهنگ لبنان، تهران، الهدی، ۱۳۹۲ش.
• طاهری، سیدمهدی، بازتاب انقلاب اسلامی بر شیعیان لبنان اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۸ش.
• قاسم، نعیم، حزب‌الله المنهج التجربه المستقبل، بیروت، دارالهادی، ۲۰۰۲م.
• قرم، جورج، لبنان المعاصر: تاریخ و مجتمع. (نقله الی العربیة بواسطة الدکتور حسان قبیسی)، بیروت، المکتبة الشرقیة، ۲۰۰۴م.
• گلی زواره قمشه‌ای، غلام‌رضا، «رهبری درخشان امام موسی صدر برای شیعیان لبنان»، مجلهٔ درس‌های از مکتب اسلام، شمارهٔ ۵۲۰، ۱۳۸۳ش.
• مکی، محمدعلی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، بیروت، دار النهار للنشر، ۱۹۹۱م.
• مهتدی، محمدعلی، «سفر به لبنان»، فصلنامهٔ مطالعاتی و تحقیقاتی و سایل ارتباط جمعی، سال هفدهم، شمارهٔ ۶۵، ۱۳۸۵ش.
• نوری، داوود، شیعیان لبنان (وضعیت سیاسی- اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران)، قم، شیعه‌شناسی، ۱۳۸۹ش.