پیش‌نویس:خانواده گسترده

خانواده منوچهر هادی کارگردان

خانواده گسترده؛ شکلی از خانواده با حضور سه نسل در زیر یک سقف.

خانواده گسترده، واحد خانوادگی است که اعضای آن بیش از دو نسل از افراد را در بر می‌گیرند و روابط میان این نسل‌ها و تعامل آنان با یکدیگر، بخش بزرگی از رفتار و سبک زندگی خانوادگی را شکل می‌دهد. این نوع خانواده از طریق شبکهٔ خویشاوندی، فرهنگ و نظام اقتصادی مشترک، محل مسکونی واحد و علایق و حمایت‌های عاطفی سامان می‌یابد و به‌همین دلیل از استحکام و امنیت روانی و اجتماعی بیشتری برخوردار است.

مفهوم‌شناسی

خانوادهٔ گسترده، ساختاری است که بر بستگی‌های نَسبی و سببی استوار بوده و شامل چند گروه خونی و چند گروه زناشویی می‌شود. خانوادهٔ گسترده به این دلیل که بیشتر بر اساس بستگی‌های نسبی استوار است، خانوادهٔ همخون (consanguine) نیز نامیده می‌شود. در چنین خانواده‌هایی فرزندان پس از ازدواج نیز زندگی مشترک خود را آغاز کرده و در حقیقت معنای «گسترده» از گسترش خانواده بدین طریق، حاصل می‌شود. خانوادهٔ گسترده، بیشتر اختصاص به جوامع مبتنی بر اقتصاد کشاورزی و شبانی دارد و ممکن است بر حسب قدرت و تسلط پدر یا مادر خانواده، به‌شکل خانوادهٔ پدرسالاری یا مادرسالاری درآید. این واحد دارای سلسله‌مراتب مشخص سنی و جنسی بوده که کلیه افراد از سن پایین در امر تولید شرکت دارند؛ زیرا فعالیت‌های تولید خانواده به آموزش خاص در مکانی خاص نیاز ندارند و تنها از طریق مشاهده و هدایت و سرپرستی بزرگسالان انجام می‌شود. مهم‌ترین تولید خانواده، مواد غذایی و پس از آن تولید پوشاک و مسکن است.

تاریخچه

خانواده منوچهر هادی کارگردان

ساختار اصلی خانواده در ایران باستان و دوره‌های بعد، گسترده بوده است. اعضای خانوادهٔ گسترده در یک مکان، به استثنای دخترانی که پس از ازدواج به خانه همسرشان می‌رفتند، تحت سرپرستی رئیس خانواده به‌سر می‌بردند. زندگی زناشویی به‌عنوان هستهٔ اصلی خانواده به لحاظ اجتماعی بسیار اهمیت داشت و همه در حفظ و حراست آن تلاش می‌کردند. این نوع ساختار در دورهٔ اسلامی نیز ادامه پیدا کرد. به گواهی منابع تاریخی، در دوران معاصر ساختار خانواده به‌صورت تدریجی تغییر و با نفوذ فرهنگ مدرنیته و گسترش شهرنشینی، خانوادهٔ هسته‌ای نیز شیوع پیدا کرد، اما بر خلاف کشورهای غربی جای خانوادهٔ گسترده را به‌کلی نگرفت. تحقیقات نشان می‌دهد که در ایران کنونی، به‌طور کلی خانواده در مرحلهٔ انتقالی قرار دارد. در طی چند دهه گذشته بر نسبت خانواده‌های هسته‌ای به‌ویژه در شهرهای بزرگ ایران افزوده شده است، اما در عین حال خانوادهٔ کنونی ایران چهرهٔ خانوادهٔ میان هسته‌ای و گسترده را دارد. برخی پژوهشگران معتقدند که شکل جدیدی از خانوادهٔ گسترده در ایران به وجود آمده که در آن، هم‌مکانی وجود ندارد، اما سطح مناسبات و مراودات به گونه‌ای است که در فضای امروزی شکل جدیدی به خود گرفته است.

اهمیت و جایگاه

قدرت فرهنگی

پژوهشگران معتقدند که خانوادهٔ گسترده از قدرت فرهنگی بالایی برخودار است که در عصر حاضر بسیار اهمیت دارد. از ویژگی‌های جامعه امروزی ناهماهنگی و وجود انواع متعارض باورهای مختلف است که از فرهنگ مدرن و تفکر دهکدهٔ جهانی و عصر ارتباطات نشات می‌گیرد. خانوادهٔ گسترده به‌عنوان جامعه‌ای زنده و همگن می‌تواند محیط مطلوبی بسازد که امکان آرامش در جامعهٔ ناهمگن امروز را فراهم کند.

قداست مفهوم خانه

در خانوادهٔ گسترده، مفهوم و کارکرد «خانه» (مَسکن) مهم است و تحت تأثیر سبک زندگی اسلامی و ایرانی، جایگاه قدسی دارد. به‌همین دلیل طراحی‌ها، سیمای فزیکی، جانمایی‌های اتاق‌ها، راهروها، آشپزخانه، حیاط و شکل هندسی خانه در خدمت معنویت و شبکهٔ خویشاوندی قرار دارد و به‌صورت دقیق و متناسب به زندگی اجتماعی و دینی، به زندگی چندین نسل در زیر یک سقف، سازمان می‌دهد. برای مثال، مفهوم قرآنی خانواده که سکون و آرامش در آن محوریت دارد، بر نام‌گذاری خانه اثرگذار بوده و این معنی را در عمل و بستر زندگی روزمرهٔ افراد و به تبع در جامعه تزریق می‌کند.

تربیت نسل‌ها

در خانوادهٔ گسترده، به‌دلیل حضور پدربزرگ و مادربزرگ به‌مثابه پشتوانهٔ فکری، تجربی، مالی، فضای امن روانی و زمینهٔ مناسب مدیریت عملکرد به روش آزمون‌وخطا برای فرزندان وجود دارد.همچنین در این خانواده میراث معنوی از نسل اول برای نسل‌های بعد به‌جا می‌ماند که قابل قیاس با میراث مادی نیست. عزت و اعتبار نسل اول و اجداد آن که به‌صورت تدریجی حاصل شده، به نسل‌های بعد منتقل و باعث اعتبار و احترام آنها در محله و شهر می‌شود که اثرهای عمیق تربیتی دارد. از سوی دیگر این میراث موجب عزت نفس و قدردانی در نسل نو می‌شود و آنان را از ابتدا با مفهوم اعتبار و پاداش معنوی در مقابل اعتبار و پاداش مادی آشنا می‌کند.

مناسک و آیین‌های دینی و ملی

انتقال ارزش‌های دینی و ملی در خانوادهٔ گسترده از طریق اعضای خانواده صورت می‌گرد و کانون‌های آموزش همچون مکتب‌خانه، مدرسه، مسجد در مراحل بعد قرار دارد. به‌همین دلیل حضور و شرکت در مناسک و آیین‌های دینی و ملی میان اعضای خانوادهٔ گسترده یک امر مهم و لازم دانسته شده و اعضای خانواده در آیین‌های جمعی، مشارکت جدی دارند. نمونهٔ بارز آن را می‌توان در برگزاری هیئت‌های فامیلی مشاهده کرد. هیئت‌های خانوادگی در سه چهار دهه گذشته در منازلی برگزار می‌شد که دارای حیاط و مساحت لازم برای این گونه مجالس بود و دختران و پسران خانواده مشارکت مستقیمی در برگزاری این مجالس داشتند و این گونه مجالس نوعی انتقال مفاهیم دینی به فرزندان از جمله قرائت قرآن، خواندن دعا، گوش‌دادن به مطالب سخنران مذهبی بود.

عوامل زوال

پژوهشگران عوامل اصلی زوال خانوادهٔ گسترده را تغییرات اقتصادی و اجتماعی، فردگرایی، رواج زندگی شهری، آپارتمان‌نشینی، کار و اشتغال زنان، نفوذ فرهنگ غربی، مهاجرت بی‌رویهٔ روستاییان به شهرها، دخالت دولت و گسترش آموزش‌های همگانی پیشرفت‌های صنعتی و تکنولوژیک و فرایندهای ناشی از آن می‌دانند. برای مثال خانه‌های آپارتمانی، به‌دلیل نوع فضاسازی و ساخت آن، بسیاری از کارکردهای سنتی خانوادهٔ گسترده، مانند محل تفریح و آسایش، ملاقات و میهمانی، جشن‌ها و برگزاری آیین‌ها، کار و تولید را به فضاهای شهری و عمومی منتقل کرده است. از طرف دیگر طراحی آپارتمان‌ها به‌گونه‌ای است که سبب اصالت بیشتر فرد و گسستن عاطفی اعضای خانواده از یکدیگر و زوال خانوادهٔ گسترده می‌شود.

آداب‌ورسوم

خانواد ه بهنوش بختیاری بازیگر

همسرگزینی

همسرگزینی در خانوادهٔ گسترده به‌صورت معمول، تحت فشار اجتماعی است و ازدواج به نوعی در پایگاه یا منزلت دختر یا پسر تغییر اساسی ایجاد کرده و اهمیت اجتماعی آنان را ارتقاء می‌بخشد. همچنین دستورات دینی در آداب و رسوم ازدواج، مهریه و نفقه و حل‌وفصل دعاوی و مشکلات خانواده، نام‌گذاری و تربیت فرزندان مؤثر است. در خانوادهٔ گسترده، به‌دلیل مرگ‌ومیر بالای زنان و مردان ازدواج مجدد رایج بوده و زنان به این دلیل تن به ازدواج مجدد می‌دهند که وجود مرد برای ادارهٔ اقتصادی خانواده ضروری است. ازدواج در خانوادهٔ گسترده علاوه‌بر جنبهٔ اقتصادی، ایجاد نوعی اتحاد خانوادگی نیز می‌کند و رضایت و تمایل قلبی در آن ضرورتی ندارد. ازدواج در طبقات بالای جامعهٔ بر اساس ملاحظات سیاسی و اقتصادی و نیز برای حفظ نسل و افزایش مالکیت صورت می‌گیرد.

آیین آشتی و سازش

به‌دلیل همزیستی نسل‌ها و وجود سرمایه‌های معنوی و اجتماعی در خانوادهٔ گسترده، الگوی اخلاق و ادبیات آشتی و سازش بر تعاملات اعضای خانواده حاکم است. به‌همین دلیل شرایط روابط زندگی زوجین و سایر اعضای خانواده دارای ویژگی منحصربه‌فرد بوده و کمتر مسئله‌ای در این روابط تبدیل به بحران می‌شود؛ میانجی‌گری بزرگترها و ادبیات سازش و گذشت در این نوع خانواده، مانع از عمیق‌شدن بحران و از هم‌پاشیدن زندگی زوجین می‌شود.

سفره‌آرایی

در خانوادهٔ گسترده سفره و گستردگی آن موجب می‌شود که همه اعضاء خانواده در سه نوبت دور آن نشسته، غذای پخته‌شده توسط مادر، مادربزرگ یا عروس و دختران میل شود. افراد چهره‌به‌چهره به نقل اتفاقات روزمره و در کنار آن یافتن راه‌حلی برای مشکلات به وجود آمده می‌پردازند.خرج و سفرهٔ مشترک، پخت غذا و برگزاری میهمانی مشترک، استفاده از وسایل زندگی معمولی و غیر لوکس بر سبک سفره‌آرایی، مهمان‌داری اثرگذار است.

ویژگی‌ها

حلقهٔ وصل نسل‌های مختلف

در خانوادهٔ گسترده حلقه‌های نسل‌های مختلف جای خود را به یک دیگر می‌دهند و باعث شکل‌گیری هویت، خاطره، روابط اجتماعی، حس تعلق و امنیت می‌شود. در این نوع خانواده نسل‌ها با یکدیگر در ارتباطند و میراث بومی- فرهنگی به واسطهٔ این ارتباط منتقل می‌شود. در این نظام ارتباطی پدربزرگ و مادربزرگ معلمان خوبی برای کودکان هستند. پژوهشگران وجود این خانواده را مانع از بروز گسست نسل‌ها در جامعه می‌دانند. معضلی که در جامعهٔ امروزی، با انقطاع نسل‌ها و ظهور و همه‌گیری رسانه رو به فزونی است.

خودترمیمی

پژوهشگران خانوادهٔ گسترده را به موجود زنده تشبیه می‌کنند که از ویژگی آن خودترمیمی است؛ زیرا در خانوادهٔ گسترده اگر خدشه‌ای به خانواده وارد شود به‌عنوان مثال پدر یا مادر از خانواده حذف شود، نزدیکان دل‌سوز دیگری هستند که می‌توانند از کودک یا کودکان حمایت کنند تا خللی در زندگی رخ ندهد. این درحالی است که همین اتفاق در خانواده هسته‌ای موجب لطمات جبران‌ناپذیر به خانواده و کودک می‌شود.

محل فراغت مفید

در خانوادهٔ گسترده، اوقات‌فراغت خانواده به کنار هم‌بودن اعضای فامیل و طایفه و تعامل سه نسل با یکدیگر می‌گذرد و در خلال همین تعاملات، انبوهی از سخنان حکیمانه و پندهای آموزنده و راهگشا در زندگی از نسل گذشته به نسل آینده منتقل می‌شود که این اتفاق در عصر حاکمیت رسانه‌ها در خانواده هسته‌ای رخ نمی‌دهد.

حفظ نسبت‌های فامیلی

در خانوادهٔ گسترده پدربزرگ و مادربزرگ شیرازهٔ خانواده محسوب می‌شود و حضور آنها باعث پیوند میان نوادگان است. گردهم‌آیی‌های نوادگان به برکت حضور پدربزرگ و مادربزرگ در خانواده موجب می‌شود که نسبت‌هایی فامیلی و خانوادگی، آنگونه که باید معنا و حفظ شوند. در این بستر، مراتب دیگری از روابط اجتماعی و همچنین خانواده شکل می‌گیرد.

بستر امنیت روانی و اجتماعی

پژوهشگران خانوادهٔ گسترده را بستر امنیت روانی و اجتماعی می‌دانند؛ زیرا از یک‌سو این خانواده به مثابه بذری است که باعث رویش واحد همسایگی و محله‌های همگن می‌شود که اهالی آن خود را در قبال یکدیگر مسئول می‌دانند. از دیگر سو، اعضای این خانواده خود را در مقیاس کوچکتر در قبال یکدیگر مسئول می‌دانند. همچنین خانه به‌دلیل حضور چند خانواده، کمتر خالی از سکنه می‌شود و امنیت روانی افراد همواره تأمین است. این خانواده در گذشته در مرتبه‌ای از توانایی بوده که بسیاری از نیازهای خود را خود تأمین می‌کرده و تولید در آن جاری بوده است. صاحب‌نظران معتقدند که امروزه نیز این خانواده می‌تواند با توجه به ظرفیت و تخصص اهالی خود مفهوم خانواده را از نهاد مصرفی به نهاد تولیدی ارتقا دهد.

اثرگذاری‌ها

تحقق وعدهٔ قرآنی

به نظر محققان خانوادهٔ گسترده تنها زمینه‌ای است که امکان تحقق توصیهٔ قرآنی «و بالوالدین احسانا» را فراهم می‌آورد؛ زیرا پدر و مادربزرگ با کهولت سن، توان پاسخ‌گویی به نیازهای شخصی خود را ندارند و نیازمند مراقبت دائم هستند. این نیاز با فوت یکی و تنهایی دیگری تشدید می‌شود. از سوی دیگر با توجه به اقتضائات زندگی امروز، حضور والدین در خانهٔ نوه‌ها و سرزدن‌های متوالی از آنها امکان ندارد. سپردن به خانهٔ سالمندان نیز با سفارشات اسلام در مورد والدین تناقض دارد. به‌همین دلیل خانوادهٔ گسترده خانوادهٔ مطلوب است.

زمینه‌سازی آشنایی با حقیقت هستی

صاحب‌نظارن این خانواده را بستر آشنایی با حقیقت هستی می‌دانند که در آن درس‌های اخلاقی و معرفت‌شناختی زیادی نهفته است؛ زیرا شخصی که در این خانواده زندگی می‌کند، مراتب مختلف زندگی خود و اعضای خانواده را از کودکی، نوجوانی، جوانی، میانسالی و پیری در کنار هم می‌بیند. این مراحل زندگی به‌عنوان مبدأ و معاد زندگی دنیوی که در پیش روی او قرار دارد از زوال‌پذیری دنیا حکایت می‌کند و نمادی از مبدأ و معاد عالم هستی است.

خانوادهٔ گسترده از نظر متون دینی

برخی از محققان با بررسی و تجزیه و تحلیل اصطلاحات آیهٔ قرآنی «وَٱللَّهُ جَعَلَ لَکُم مِّنْ اَنفُسِکُمْ اَزْواجًا وَجَعَلَ لَکُم مِّنْ اَزْوَجِکُم بَنِینَ وَحَفَدَهً» نظام خانوادهٔ گسترده را خانوادهٔ مورد تأیید قرآن می‌دانند؛ زیرا واژهٔ «حفَده» اشاره به دامادها و نوادگان از قبیل نوه‌ها و نتیجه‌ها دارد. به‌همین دلیل خانواده در نظر قرآن کریم برخلاف خانواده‌های امروزی، محدود به پدر و مادر و فرزندان نیست و معنایی وسیع‌تر دارد. همچنین آموزه‌های دینی با تعریف مفاهیمی چون صله ارحام و تأکید بر آن زمینه ایجاد خانواده‌ای وسیع و پیوسته را فراهم آورده است.

جایگاه خانوادهٔ گسترده در سبک زندگی امروزی

گرچه صورت خانوادهٔ گسترده به شکل قدیم امروزه دچار تغییرات اساسی شده، اما محتوا و شبکه خویشاوندی که درون‌مایهٔ اصلی خانوادهٔ گسترده است به‌دلیل تأکید اسلام بر صلهٔ رحم و نفوذ فرهنگ دینی بر روح جامعه، همچنان بر مناسبات خانوادگی در ایران حاکم بوده و به‌عنوان پشتوانهٔ خانوده‌های هسته‌ای عمل می‌کند. حتی نفوذ و قدرت این شبکه در جوامع شهری امروزی نیز همچنان پا بر جا مانده است و در کنار خانواده هسته‌ای بوده و از این خانواده‌ها پشتیبانی می‌کند. برای مثال در شهر تهران به‌عنوان پایتخت کشور نفوذ شبکه خویشاوندی و وابستگی خانواده‌های هسته‌ای به شبکه خویشاوندی وجود دارد. نتیجهٔ تحقیقات در این زمینه، نشان می‌دهد که ارتباطات خویشاوندی بر کیفیت زندگی سالمندان اثرگذار بوده و خانواده‌های ایرانی نظر مثبتی نسبت به سالمندان دارند و معتقدند که نباید آنها را در آسایشگاه‌های سالمندی نگهداری کرد. همچنین، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که میانگین کنترل اجتماعی بر اعضای خانواده هسته‌ای از طریق نظام خویشاوندی در ایران ۵۲ درصد است.

راهکارهای حفظ خانوادهٔ گسترده

به باور صاحب نظران احیا و حفظ صورت خانوادهٔ گسترده با توجه اقتضائات این دوره ممکن نیست، اما در سبک زندگی اسلامی و ایرانی، عوامل فرهنگی و دینی وجود دارد که می‌تواند محتوای این نوع خانواده از جمله شبکهٔ خویشاوندی را حفظ کند. برای مثال گردهمایی‌های خویشاوندان در مناسبت‌های گوناگون شادی، همچون اعیاد مذهبی و ملی، تولد پیشوایان دین، جشن‌های تولد، ازدواج، بازگشت از سفرهای زیارتی، جشن تکلیف دختران و همچنین در مناسبت‌های سوگواری مانند ایام شهادت معصومان، و مراسم تشییع، تدفین و ترحیم اموات، رفت‌وآمدهای فامیلی در تعطیلات نوروزی، می‌تواند در حفظ روح همبستگی خویشاوندی کمک کند.

منابع

• قرآن کریم.
• آزاد ارمکی، تقی، «تاریخچه خانواده در ایران»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آذر ۱۳۹۸ش.
• اعزازی، شهلا، جامعه‌شناسی خانواده، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
• اقبالی، ابوالفضل، «خانوادهٔ گسترده و تربیت فرزندان»، وب‌سایت روزنامهٔ همشهری، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آبان ۱۴۰۲ش.
• بهنام، جمشید، ساخت‌های خانواده و خویشاوندی در ایران، تهران، خوارزمی، ۱۳۵۲ش.
• «تشیع و تأثیر آن بر خانواده در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی‌حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۳۸۸ش.
• خالدی، سمانه، «خانوادهٔ گسترده»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش.
• «روابط زوجین در خانوادهٔ گسترده و هسته‌ای»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۴۰۲ش.
• سنگه، پیتر، پنجمین فرمان، ترجمهٔ کمال هدایت و محمد روشن، تهران، سازمان مدیریت صنعتی، ۱۳۸۰ش.
• سهراب‌زاده، مهران و دیگران، «تبیین جامعه‌شناختی رابطهٔ فردگرایی و تغییر در ساختار خانواده»، دوفصلنامهٔ پژوهش‌های انتظامی-اجتماعی زنان و خانواده، دورهٔ هشتم، شمارهٔ ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش.
• شعبان‌پور پیچا، موسی، «تبیین نقش شبکه خویشاوندی در استحکام خانواده هسته‌ای (مطالعه موردی: شهر تهران)»، دوفصلنامهٔ پژوهش‌های انتظامی و اجتماعی زنان و خانواده، دورهٔ ششم، شمارهٔ ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش.
• شیخی، محمدتقی، جامعه‌شناسی زنان و خانواده، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۲ش.
• صیرفیان‌پور، مصطفی، «مرتبت تدریج در خانه؛ احیای بستر زندگی خانوادهٔ گسترده»، مجلهٔ معماری اقلیم گرم و خشک، شمارهٔ ۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۰ش.
• فاضلی، نعمت‌الله، فرهنگ و شهر، تهران، تیسا، ۱۳۹۱ش.
• مجدفر، فاطمه، جامعه‌شناسی عمومی، تهران، شعاع، ۱۳۸۳ش.
• محمودی، محمود و میرمقتدایی، زهره‌سادات، «نقش خانواده در تثبیت یا تزلزل تربیت دینی»، آینده‌پژوهی مسائل خانواده، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۹ش.
• محسنی، منوچهر، مقدمات جامعه‌شناسی، تهران: دیدار، ۱۳۷۵ش.
• وثوقی، منصور و نیک‌خلق، علی‌اکبر، مبانی جامعه‌شناسی، تهران، خردمند، ۱۳۷۱ش.