پیش‌نویس:اضطراب جدایی

اضطراب جدایی؛ نگرانی و ترس شدید فرد به‌خاطر احتمال جدایی از اعضای خانواده.

اضطراب جدایی، در کودکان شش‌ماهه تا سه‌ساله، جزء روند رشد طبیعی آنان محسوب می‌شود، اما اگر این ترس و نگرانی تا دورهٔ بزرگ‌سالی باقی بماند، گونه‌ای از اختلال تعریف می‌شود که عوارض روانی و جسمی، از جمله مشکلات خواب، اضطراب فراگیر، افسردگی، اضطراب اجتماعی و وسواس فکری- عملی را در پی دارد.

مفهوم‌شناسی

اضطراب جدایی از گونه‌های شایع اختلال اضطرابی در کودکان و به‌معنای پریشانی و ترس مفرط و غیرواقعی دربارهٔ جدایی از خانه یا والد دلبسته است. این اختلال در سن ۷ تا ۹ سالگی به اوج خود می‌رسد.

علائم اختلال اضطراب جدایی

طبق راهنمای تشخیصی و آماری اختلال روانی، فردی مبتلا به اختلال اضطراب جدایی دانسته می‌شود که نشانه‌های آن را در کودکی به‌مدت حداقل چهار هفته و در بزرگ‌سالی به‌مدت شش‌ماه یا بیشتر دارا باشد. در صورتی که فردی حداقل سه مورد از علائم ذیل را داشته باشد، اختلال اضطراب جدایی تشخیص داده می‌شود:

1. نگرانی شدید در مورد از دست دادن عزیزان؛
2. نارضایتی مداوم جدایی از خانه یا مظاهر اصلی دلبستگی؛
3. اکراه و خودداری از رفتن به مکان‌های دیگر؛
4. ترس شدید و مداوم از تنها ماندن در خانه بدون حضور فرد بزرگتر؛
5. نگرانی از اتفاقاتی مانند تصادف یا مرگ افراد مورد دلبستگی؛
6. خودداری از خوابیدن بدون حضور مظهر دلبستگی؛
7. کابوس دربارهٔ جدایی از والدین؛
8. شکایت‌های بدنی مانند دل‌درد، حالت تهوع و استفراغ در زمان نبود فرد دلبسته.

فرد مبتلا به اضطراب جدایی، از حیث فکری گرفتار عدم تمرکز، وسواس مداوم در مورد باورها، ناتوانی در کنترل ذهن، آشفتگی فکری، ضعف قضاوت، نشخوار فکری و نگرانی بیش از حد دربارهٔ مسائل روزمره است؛ همچنین از حیث عاطفی، گرفتار ناامیدی، بدخلقی، احساس درهم‌شکستگی، ترس از تصمیم اشتباه، احساس بد نسبت به خود، احساس تنهایی، احساس افسردگی، احساس بی‌قراری، احساس تحریک‌پذیری و احساس بی‌ارزشی و دوری از دیگران دارد. فرد مبتلا به اضطراب جدایی معمولاً از درد و تنش عضلات، تعریق، حالت تهوع، اسهال، سردرد، بی‌خوابی، معده‌درد، لرزیدن، نیاز مداوم به سرویس بهداشتی، تنگی نفس، گرگرفتگی و احساس گرفتگی گلو و خستگی، شکایت می‌کند و در درازمدت ممکن است به پیامدهایی مانند تغییر در اشتها، اهمال و فرار از مسئولیت، رفتارهای عصبی و مصرف مواد مخدر و الکل، گرفتار شود.

شیوع اختلال

اضطراب جدایی از شایع‌ترین اختلالات در دوران کودکی و نوجوانی به‌شمار می‌رود. بر اساس نتایج پژوهشی در آمریکا، حدود ۴ درصد کودکان و حدود ۱ درصد نوجوانان دچار اضطراب جدایی هستند. بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته در شهر کرمان حدود ۴ درصد دانش‌آموزان ابتدایی مبتلا به این اختلال بودند که یکی از عمده دلایل آن وجود اضطراب در والدین بوده است. در پژوهشی دیگر، اضطراب جدایی را در میان کودکان و نوجوانان ایرانی حدود ۷ تا ۱۶ درصد گزارش کرده‌اند.

عوامل ایجاد اضطراب جدایی

عوامل ژنتیکی

افرادی که درمیان اعضای خانواده آنان، سابقه اضطراب جدایی دیده شده است، بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به این اختلال هستند. در پژوهشی احتمال ابتلا به اختلال جدایی در میان دوقلوهای شش‌ساله، ۷۳ درصد گزارش شده است.

عوامل خانوادگی

سبک دلبستگی؛ نیازهای امنیت، ایمنی و مجاورت در نوزاد و میزان پاسخ‌گویی والدین، یک سبک دلبستگی را به‌صورت اکتسابی به وجود می‌آورد. پژوهشگران، بین سبک دلبستگی مادر با اختلال دلبستگی، رابطه معناداری کشف کردند. مادرانی که عملکرد مناسب و مطمئنی برای ارضای نیاز کودک خویش بروز ندهند، کودکان دلبسته مضطربی را پرورش می‌دهند که مدام نگران دوری از مادر خود هستند و با انتقال این سبک دلبستگی به کودکان خود، چرخه معیوبی از افراد مضطرب را ایجاد می‌کنند.

عوامل محیطی

تجربه اتفاقات ناگوار از جمله بیماری، فوت یکی از عزیزان، طلاق والدین، گم شدن و انتقال به مدرسه جدید می‌تواند اضطراب جدایی را در فرد به وجود آورد.

سبک فرزندپروری؛ بین سبک فرزندپروری و اضطراب کودک، رابطه مستقیمی کشف شده است. در سبک فرزندپروری مستبدانه، والدین سرد و بی‌تفاوت هستند و انتظار پیروی بی‌چون‌وچرای فرزندان خود دارند. کودکان این والدین به‌دلیل سرکوب‌ها و انتظارات نامعقول والدین اغلب رفتار پرخاشگرانه و مضطرب نشان می‌دهند و در ارتباط با دیگران مهارت ضعیفی دارند. در فرزندپروری سهل‌گیرانه، والدین هیچ‌گونه نظارت و سخت‌گیری ندارند و کودکان آنان آزاد هستند. این کودکان نیز هنگام مقابله با موقعیت نامناسب، رفتار اضطراب‌آمیز بروز می‌دهند.

عوامل شناختی

شناخت‌های نادرست باعث ایجاد ترس و نگرانی در فرد می‌شود. بر اساس گزارش‌ها کودکان ترسو، بیشتر دچار ادراکات غلط، تحریف‌های شناختی، اغراق و افراط می‌شوند. با افزایش موقعیت اضطراب‌زا، شناخت غیرواقع و الگوی فکری غلط شکل می‌گیرد و رفتار اضطراب‌گونه را در کودک ایجاد می‌کند.

عوامل فرهنگی

بر اساس دیدگاه جامعه‌شناسان، امروزه خانواده در جوامع صنعتی اغلب کارکردهای حمایتی خود را نسبت به جوامع سنتی از دست داده و موجب افزایش اضطراب در جامعه شده است. همچنین در کشوری مانند ایران که طب سنتی مورد توجه است، از حیث فرهنگی، کنترل اضطراب با کنترل اخلاط چهارگانه صفرا، بلغم، سودا و صفرا درآمیخته است. از این منظر، غلبه سودا یا بلغم موجب ایجاد اضطراب می‌شود که با اصلاح تغذیه و سبک‌زندگی آن را کنترل می‌کنند.

عوامل بیولوژیکی

به‌هم‌ریختگی هورمون‌هایی مانند سروتنین و دوپامین باعث ایجاد اضطراب در فرد می‌شود.

وجود سایر اختلالات روانی

اختلالاتی مانند اختلالات اجتماعی و فوبیا، احتمال ابتلا به اختلال اضطراب جدایی را افزایش می‌دهد.

تفاوت اضطراب جدایی کودک با بزرگ‌سال

اضطراب جدایی کودک معمولاً حدود هشت‌ماهگی و به‌هنگام جدایی از والدین و سایر مراقبان شروع می‌شود؛ ولی این اضطراب در بزرگ‌سالی، نسبت به فرزندان، همسر و افراد مهم زندگی شکل می‌گیرد. همچنین اختلال اضطراب جدایی معمولاً همراه با اختلالات دیگری دیده شده است که در کودکان شامل اختلال اضطراب فراگیر و اختلال فوبی است؛ ولی در بزرگ‌سالی همراه با اختلالاتی مانند فوبی خاص، اختلال فراگیر، وحشت‌زدگی، استرس پس از سانحه، اضطراب اجتماعی، وسواس فکری-عملی، افسردگی و دوقطبی است.

عوارض اختلال اضطراب جدایی

این اختلال اثرات مخربی بر عملکرد فرد در زمینه‌هایی مانند تحصیلی، اجتماعی، شغلی، ارتباط با والدین، معلم و همسالان دارد. این اختلال در صورت عدم درمان احتمال ابتلا به اختلالات روانی را افزایش می‌دهد. افراد مبتلا به اختلال اضطراب جدایی اغلب در معرض ابتلا به اختلالاتی همچون اضطراب عمومی، اضطراب اجتماعی، وسواس فکری-عملی، افسردگی و حملات پانیک هستند. اختلال اضطرابی که اغلب کودکان پیش‌دبستانی آن را تجربه می‌کنند، بعد از مدتی در کنش‌وری فرد، خلل ایجاد می‌کند.

درمان اختلال اضطراب جدایی

در درمان اختلال اضطراب جدایی روش‌های متفاوتی وجود دارد. زمان شروع درمان بر سرعت و سهولت بهبودی، اثر قابل ملاحظه‌ای دارد. امروزه برای درمان این اختلال از چهار روش خانواده‌درمانی؛ بازی‌درمانی؛ دارودرمانی و درمان شناختی- رفتاری استفاده می‌شود.

خانواده‌درمانی؛ در این روش، اعضای خانواده با یادگیری اصول صحیح رفتار، الگوهای غلط را اصلاح می‌کنند؛ راهبردهایی همچون کمک به ایجاد برنامه‌ریزی ساختارمند برای رفتن به مدرسه، کمک به فرزند در ایجاد فهرستی از افکار مثبت، همدلی با فرزند در موقعیت اضطراب‌زا، وقت گذراندن با بازی‌های مناسب و آموزشی، پیشگیری و مداخله به‌هنگام برای جلوگیری از اضطراب جدایی و تنظیم سبک زندگی خانواده با برنامه درمانی.

بازی‌درمانی؛ این روش به کودک کمک می‌کند که از راه مناسب، هیجانات خود را بروز دهد و پردازش و تنظیم کند. این روش اثرات مثبتی مانند شکستن مقاومت کودک، ایفای نقش، خیال‌پردازی، تفکر خلاق، پالایش و غلبه بر ترس‌ها دارد.

دارودرمانی؛ در زمانی که درمان غیردارویی برای اختلال جوابگو نباشد، روانپزشکان از داروهای ضداضطراب استفاده می‌کنند. روان‌پزشک قبل از تجویز دارو فاکتورهای احتمالی مانند تیروئید، کم‌خونی، دیابت، مشکلات هورمونی، میزان برخی فلزات در خون و مقاومت به لاکتوز را بررسی می‌کند.

درمان شناختی رفتاری؛ تمرکز این درمان بر شناخت‌های غلط و ناکارآمد است. تکنیک‌های این درمان شامل حساسیت‌زدایی منظم، الگوبرداری، آموزش آرامیدگی، مواجهه با ترس، مدیریت وابستگی و خودکنترلی است. کودک با این راهبرد با شناخت افکار و ترس خود، توانایی کنترل خود را به دست می‌گیرد.

منابع

• «اختلال اضطراب جدایی بر اساس راهنمای آماری تشخیصی اختلالات روانی»، وب‌سایت روان راهنما، تاریخ درج مطلب: ۲۳ تیر ۱۳۹۶ش.
• «اختلال اضطراب جدایی»، وب‌سایت کلینیک هیربد، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «اختلال اضطراب جدایی»، وب‌سایت مرکز مشاوره روانشناختی سپید، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۴۰۲ش.
• اسماعیل‌پور، خلیل و دیگران، «درمان مبتنی بر دلبستگی و علائم اضطراب جدایی در کودکان»، کنگره انجمن روان‌شناسی ایران، دوره ۶، ۱۳۹۶ش.
• اکوان، فرناز، «پیش‌بینی اضطراب جدایی بر اساس ذهنی‌سازی والدینی با نقش میانجی تنظیم هیجان»، نشریه ایده‌های نوین روان‌شناسی، دوره ۱۴، شماره ۱۸، پاییز ۱۴۰۱ش.
• بازیابی لاری، زینب و رهروان، علی، «شناخت اختلال اضطراب جدایی و روش‌های مقابله با آن»، کنفرانس بین‌المللی روان‌شناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی، دوره ۶، ۱۳۹۹ش.
• پیرزادی، حجت، «اختلال اضطراب جدایی: ویژگی‌ها، سبب‌شناسی و راهکارهای درمانی»، تعلیم و تربیت استثنایی، شماره ۴، دوره ۱۸، ۱۳۹۷ش.
• جباری، علیرضا، «اضطراب جدایی در کودکان؛ علل، علائم و راه‌های درمان»، وب‌سایت دکتر علیرضا جباری، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۴۰۲ش.
• حسین‌پور، سید روح‌الله، «کارکردهای حمایتی خانواده»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۷ش.
• ذوالفقاری مطلق، مصطفی و دیگران، «اثربخشی درمان مبتنی بر دلبستگی بر کاهش علایم اختلال اضطراب جدایی»، مجله روان‌پزشکی و روان‌شناسی بالینی ایران (اندیشه و رفتار)، دوره ۱۴، شماره ۴، ۱۳۸۷ش.
• ذوالفقاری مطلق، مصطفی و دیگران، «مقایسه سبک دلبستگی، ویژگی‌های شخصیتی و خصیصه اضطراب در درمان کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی و سالم»، نشریه خانواده پژوهی، شماره ۱۱، دوره ۳، ۱۳۸۶ش.
• رضایی، ارسطو، «ملاک‌های تشخیصی اختلال اضطراب فراگیر»، وب‌سایت مرکز خدمات مشاوره و روان‌شناسی خودبیداری، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۴۰۰ش.
• زرانی، فریبا و دیگران، «نقش فرهنگ در ابعاد اختلالات اضطرابی بر اساس پنجمین ویراست راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی»، نشریه روان‌شناسی فرهنگی، شماره ۲، دوره ۱، ۱۳۹۶ش.
• «سروتونین در مقابل دوپامین»، وب‌سایت پزشکت، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۴۰۲ش.
• عبدخدایی، محمدسعید و صادقی اردوبادی، آفرین، «بررسی میزان اضطراب جدایی کودکان و اثربخشی بازی درمانی با رویکرد رفتاری - شناختی بر کاهش آن»، نشریه روان‌شناسی بالینی، شماره ۴، دوره ۳، ۱۳۹۰ش.
• «علائم استرس (۲۴ علامت اصلی)»، وب‌سایت مجله سلامت دکتر بهشتیان، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• غفاری‌نژاد، علیرضا و حاتمی، کلثوم، بررسی شیوع اختلال اضطراب جدایی و ارتباط آن با عوامل وابسته در کودکان دبستانی شهر کرمان در سال ۱۳۸۱، پایان‌نامه دوره دکترای پزشکی، کرمان، دانشکده پزشکی مهندس افضلی‌پور دانشگاه علوم پزشکی، زمستان ۱۳۸۱ش.
• فخری، محمد کاظم و دیگران، «اثربخشی درمان شناختی رفتاری بر کاهش علائم اضطراب کودکان»، کنفرانس بین‌المللی روان‌شناسی، علوم تربیتی و رفتاری، دوره ۲، ۱۳۹۶ش.
• کجوری گشنیانی، سمیه و محمدی، شکوفه، «اثربخشی درمان شناختی-رفتاری بر اضطراب جدایی دانش‌آموزان مقطع ابتدایی»، مطالعات و تحقیقات در علوم رفتاری، دوره ۴، شماره ۱۱، تابستان ۱۴۰۱ش.
• کریمی، گیلدا، «آشنایی کامل با اضطراب جدایی در کودکان»، وب‌سایت مرکز روان‌شناسی و نوروفیدبک دکتر بیات، تاریخ درج مطلب: ۴ مهر ۱۴۰۲ ش.
• میرصادقی، سودابه و دیگران، «مقایسه سبک‌های فرزندپروری و کیفیت روابط موضوعی مادران کودکان با اختلال اضطراب جدایی و مادران کودکان عادی»، نشریه روان‌شناسی افراد استثنایی، شماره ۲۹، دوره ۸، ۱۳۹۷ش.
• ناصری، ابوذر و دیگران، «اضطراب جدایی، تنظیم هیجانی و همجوشی فکر-عمل در نوجوانان دختر»، کنگره انجمن روان‌شناسی ایران، دوره ۵، ۱۳۹۴ش.
• «همه چیز دربارهٔ اضطراب فراگیر یا منتشر (GAD)» وب‌سایت سیماروم، تاریخ درج مطلب: ۳۰ فروردین ۱۴۰۱ش.