پیش‌نویس:روئینه زرین
روئينه؛ از گیاهان دارویی در طب سنتی.
رُوئِينَه، به‌عنوان یکی از گیاهان دارویی ارزشمند در طب سنتی شناخته می‌شود که دارای مصارف درمانی و بهداشتی گسترده‌ای است. مطالعات داروشناختی نشان می‌دهد که این گیاه دارای ترکیبات مؤثر متعددی از جمله ساپونین‌ها، فلاونوئیدها و مشتقات فنلی است که خواص درمانی آن را توجیه می‌کنند. در حال‌حاضر، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین داروسازی، فرآورده‌های صنعتی مختلفی از جمله شربت‌های استاندارد شده از این گیاه تولید می‌شود که در نظام‌های بهداشتی-درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نام‌گذاری
گیاه روئینه با نام علمی «Solidago virga-aurea L.» از خانواده کاسنیان (Asteraceae) شناخته می‌شود که در منابع بین‌المللی با نام انگلیسی «Goldenrod» یا «Solidago» به‌معنای درمان یا کامل کردن[۱] و در متون فرانسوی با عنوان‌های «Solidage، Verge d'or» و «Solidage verge dor» نامیده می‌شود. این نام‌گذاری‌ها برگرفته از ویژگی‌های مورفولوژیک گیاه به‌ویژه گل‌آذین طلایی رنگ و شاخه‌ای آن است که در نام علمی «virga-aurea» (به معنای شاخۀ طلایی) منعکس شده است. جنس Solidago با حدود 100-120 گونه، یکی از مهم‌ترین جنس‌های این خانواده محسوب می‌شود که S.virga-aurea به‌عنوان گونۀ شاخص آن شناخته شده است.[۲] در طب سنتی ایرانی و منابع فارسی به نام «علف طلایی» نیز شهرت دارد.[۳]
ویژگی‌ها
روئينه دارای عمر چندساله بوده و 30 تا 100 سانتی‌متر قد می‌کشد. ساقۀ افراشته، برگ‌هاى متناوب، باريك، بيضوی‌شکل، دراز، نوك تيز و بدون دمبرگ دارد که به ساقه چسبيدهاند. برگ‌هاى پايين ساقه دندانهدار است. گل‌هاى زردرنگ دارد و کپه‌ای در انتهاى ساقه گل‌دهنده در بالاى گياه ظاهر می‌شود. [۴] گل‌های زرد این گیاه در اواخر تابستان و اوایل پاییز شکوفه می‌دهد و بیش از صدگونۀ مختلف از این گیاه وجود دارد. تصور می‌شود که بسیاری از این گونه‌ها خواص سلامتی مشابهی با یکدیگر دارند.[۵]
گسترۀ جغرافیایی
اين گياه در جنگلهاى مناطق معتدل اروپا، آسيا و آمريكای شمال و جنوبی می‌روید. در ايران، بیشتر در دامنههاى البرز، كندوان، جنگل پل زنگوله و گيلان پیدا می‌شود.[۶] اين گياه با كاشت بذر و يا از طريق تقسيم بوتۀ گياه نیز قابل تكثير است.[۷]
روئینه و کاسنی
گیاه روئینه از خانوادۀ کاسنی بوده و برخی خصوصیات کاسنی، در روئینه نیز وجود دارد؛ از جمله اینکه براى ضعف اعصاب، بينايى و فاسدشدن خون مفيد بوده و بدن را پس از ضعف و لاغرى تقويت می‌كند. همچنین در فعال‌کردن قلب، كبد، كليه، تمیزکردن رحم زنان و از بین بردن تب مفید است.[۸]
تركيبات شيميايى روئینه
تحلیل شیمیایی گیاه روئینه نشان‌دهندۀ حضور ترکیبات فعال متعددی است که از اهمیت فارماکولوژیک برخوردار است. از جمله این ترکیبات می‌توان به «ساپونین‌ها» اشاره کرود که به‌عنوان یکی از اجزای مؤثر گیاه محسوب می‌شوند. همچنین، شناسایی فلاونول گلوکوزید کوئرسیترین (quercitrin) در این گیاه، خواص درمانی قابل‌توجهی در مدیریت نفریت هموراژیک (hemorrhagic nephritis) به آن بخشیده است.
نفریت هموراژیک یک بیماری التهابی کلیوی بوده که با علائم خونریزی همراه است. مطالعات نشان می‌دهند که حضور همزمان ساپونین‌ها و کوئرسیترین در این گیاه ممکن است اثرات سینرژیستیک در درمان این عارضه ایجاد کند، بهطوری که ساپونین‌ها می‌توانند اثرات درمانی کوئرسیترین را تقویت کنند.
علاوه‌بر این، بررسی‌های فیتوشیمیایی وجود ترکیبات دیگری از جمله: آلکالوئیدهای تلخ‌مزه، تانن‌های گیاهی، موسیلاژ (لعاب) و مقادیر اندکی از اسانس‌های فرار را در ترکیبات این گیاه تأیید کرده است. هر یک از این ترکیبات نقش مشخصی در خواص دارویی گیاه ایفا می‌کنند و می‌توانند در مکانیسم‌های درمانی مختلف مؤثر باشند.[۹]
خواص درمانى روئینه
- خاصیت اکسپکتورانت (خلط‌آور) و بهبود سلامت تنفسی؛ گیاه روئینه به‌دلیل وجود ساپونین‌ها و ترکیبات موسیلاژی، اثرات خلط‌آوری قوی دارد که به دفع ترشحات مخاطی از مجاری تنفسی کمک می‌کند. این ویژگی آن را به یک گزینۀ درمانی کمکی در موارد برونشیت، سرفه‌های تحریکی و سینوزیت تبدیل کرده است.[۱۰]
- اثرات سنگ‌شکنی و دفع سنگ‌های کلیوی و مثانه؛ مطالعات نشان می‌دهند که ترکیبات دیورتیک و ضداسپاسم روئینه (به‌ویژه در ترکیب با آب انگور یا هندوانه) به‌دلیل محتوای پتاسیم و سیترات‌های طبیعی، در پیشگیری و درمان سنگ‌های اگزالات کلسیم مؤثر هستند. این گیاه با افزایش حجم ادرار و کاهش غلظت مواد معدنی تشکیل‌دهنده سنگ، به خرد شدن و دفع سنگ‌های کوچک کلیوی کمک می‌کند.[۱۱]
- کاربرد در درمان التهاب مجاری ادراری و پیشگیری از عفونت‌ها؛ روئینه در طب سنتی اروپا به‌عنوان یک ضدالتهاب طبیعی برای مجاری ادراری استفاده می‌شود. ترکیبات فلاونوئیدی آن (مانند روتین) با کاهش چسبندگی باکتری‌ها به دیواره مثانه، از عفونت‌های مکرر جلوگیری می‌کنند. همچنین، خاصیت ضد میکروبی آن علیه باکتری‌های شایع در مطالعات آزمایشگاهی تأیید شده است.
- تأثیر بر ترمیم پوست و سوختگی‌ها؛ استفاده موضعی از عصاره روئینه به‌دلیل ترکیبات آلانتوئین و تانن‌ها، موجب تسریع بازسازی اپیتلیوم پوست و کاهش التهاب در سوختگی‌های سطحی می‌شود.[۱۲]
- کاربرد در چای‌های سنتی برای سلامت دستگاه ادراری؛ روئینه یک ماده کلیدی در فرمولاسیون چای‌های گیاهی ادرارآور است که برای پیشگیری از تشکیل سنگ کلیه و کاهش التهاب مثانه استفاده می‌شود. ترکیب آن با گیاهان دیگری مانند گل گاوزبان یا دم‌اسب اثرات سینرژیستی دارد.[۱۳]
- کنترل وزن؛ تحقیقات آزمایشگاهی نشان می‌دهند که این گیاه ممکن است با تنظیم ژن‌هایی که سنتز چربی و اندازۀ سلول‌های چربی را کنترل می‌کنند، با چاقی مبارزه کند. به همین دلیل از این گیاه در برخی از چای‌های کاهش وزن استفاده می‌شود.[۱۴]
روش مصرف روئینه
1. مقدار خوراک آن در جوشانده 10-50 گرم سرشاخۀ گلدار گیاه یا ریشه گیاه را در هزار گرم آب می‌جوشانند و روزانه ۳ تا ۵ فنجان بین دو غذا می‌خورند.
2. در مورد کودکان از شربت آن استفاده می‌شود به این ترتیب که 50 گرم سرشاخۀ گلدار گیاه خشک را در یک لیتر آب جوشانده و در حدود ۱۵۰۰ گرم قند به آن اضافه می‌نمایند و از این شربت، یک قاشق سوپ‌خوری هر ساعت به کودک می‌دهند.
3. ممکن است صد گرم سرشاخه گلدار گیاه تازه را در ۵۰۰ گرم آب بجوشانند، آنقدر که محلول نصف شود و آن را در شیشه‌های سربسته نگه‌دارند و در مواقع احتیاج، ۲ تا ۳ قاشق سوپ‌خوری از آن را در شربت ساده یا دم‌کرده زیرفون ریخته و بخورند.[۱۵]
فراوری روئینه
فرآوری گیاه روئینه به مجموعه فرایندهای اطلاق می‌شود که به‌منظور حفظ و بهینه‌سازی ترکیبات مؤثر دارویی این گیاه انجام می‌پذیرد. این فرایندها شامل این مراحل می‌شود: جمع‌آوری و آماده‌سازی اولیه؛ برداشت سرشاخه‌های گلدار در زمان حداکثر غلظت ترکیبات فعال (معمولاً در فصل گلدهی)؛ شستشوی دقیق با آب جاری جهت حذف آلودگی‌های محیطی؛ جداسازی اندام‌های فاقد ارزش دارویی؛ همچنین فراروی این گیاه شامل تولید عصاره‌های استانداردشده با روش‌های مدرن و به‌شکل شربت‌های صنعتی با افزودن حلال‌های مجاز دارویی می‌شود.[۱۶]
موارد احتیاط
گیاه روئینه به‌طور کلی به‌خوبی توسط بدن تحمل می‌شود و فاقد عوارض جانبی خاص است. با این حال کارشناسان دارویی چندین مورد احتیاط را توصیه کنند:
- این گیاه می‌تواند برخی از واکنش‌های آلرژیک از جمله بثورات پوستی و آسم را تحریک کند. کسانی که به گیاهان مشابه مانند گل همیشه بهار حساسیت دارند، روئینه ممکن است باعث ایجاد واکنش در بدن آنها شود.
- از آنجا که روئینه می‌تواند اثر مدرّ داشته باشد، نباید آن را در کنار داروهای ادرارآور مصرف کرد؛ زیرا ممکن است سبب ازدست‌دادن بیش از حد آب بدن شود. به‌همین دلیل در شرایط پزشکی که محدودیت مایعات وجود دارد از جمله برخی موارد نارسایی احتقانی قلب و بیماری‌های کلیوی، مصرف این گیاه توصیه نمی‌شود.[۱۷]
روئینه در سبد دارویی مردم ایران
بسیاری از مردم ایران به‌منظور بهره‌مندی از فواید متنوع این گیاه، از قسمت‌هایی از گیاه که در بالای زمین می‌روید استفاده می‌کنند. از جمله مهم‌ترین این قسمت‌ها می‌توان به گل و برگ اشاره کرد. امروزه می‌توان روئینه را به‌صورت چای یا مکمل‌های دارویی مصرف کرد. انواع مکمل‌ها از طریق داروخانه‌های سراسر کشور و چای نیز در دست‌رس است. البته چای این گیاه طعم نسبتا تلخی دارد و ممکن است مورد پسند هر سلیقه‌ای واقع نشود.[۱۸]
- ↑ «با خواص علف طلایی آشنا شوید»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ ميرحيدر، معارف گياهى، 1385 ش، ج4، ص372.
- ↑ «با خواص علف طلایی آشنا شوید»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ حاجی‌شریف، اسرار گياهان دارويى، 1386ش، ص538.
- ↑ «با خواص علف طلایی آشنا شوید»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ حاجی‌شریف، اسرار گياهان دارويى، 1386ش، ص538.
- ↑ ميرحيدر، معارف گياهى، 1385 ش، ج4، ص371.
- ↑ مستغفرى، طب النبي و طب الصادق (روش تندرستى در اسلام)، 1381ش، ص135.
- ↑ ميرحيدر، معارف گياهى، 1385 ش، ج4، ص372.
- ↑ رضایی و دیگران، گیاهان دارویی و معطر ایران، 1398ش، ج2، ص245-246.
- ↑ میرحیدر، گیاهان دارویی و درمان بیماری‌های کلیه و مجاری ادرار، 1395ش، ص 187-190.
- ↑ «گیاه روئینه زرین در دفع سنگ کلیه موثر است»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ ميرحيدر، معارف گياهى، 1385 ش، ج4، ص372.
- ↑ «با خواص علف طلایی آشنا شوید»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ ميرحيدر، معارف گياهى، 1385 ش، ج4، ص372.
- ↑ «گیاه روئینه چیست و در طب سنتی چه کاربردی دارد؟» وب‌سایت عطارک.
- ↑ «با خواص علف طلایی آشنا شوید»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «با خواص علف طلایی آشنا شوید»، خبرگزاری ایسنا.
منابع
- حاجى‌شريف، احمد، اسرار گياهان دارويى، تهران، حافظ نوين، 1386ش.
- رضایی، محمدباقر و دیگران، گیاهان دارویی و معطر ایران، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، 1398ش.
- رضی، حکیم، «گیاه روئینه» وب‌سایت دانشنامة طب کهن، تاریخ درج: 8 ژوئن 2022م.
- «گیاه روئینه چیست و در طب سنتی چه کاربردی دارد؟» وب‌سایت عطارک، تاریخ درج: 19 آذر 1397ش.
- «گیاه روئینه زرین در دفع سنگ کلیه موثر است»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مرداد ۱۳۹۳ش.
- مستغفرى، جعفر بن محمد، طب النبي و طب الصادق ( روش تندرستى در اسلام)، ترجمه يعقوب مراغى، قم، مؤمنين، 1381ش.
- میرحیدر، حسین، گیاهان دارویی و درمان بیماری‌های کلیه و مجاری ادرار، تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1395ش.
- ميرحيدر، حسين، معارف گياهى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ هفتم، 1385ش.