پیش‌نویس:دوبیتی

دوبیتی؛ از قالب‌¬های شعر محلی در افغانستان.

دوبیتی از دل¬انگیزترین قالب‌¬های شعر محلی در مناطق گوناگون افغانستان است که به‌مناسبت‌های مختلف با آواز خوشی توسط مردم خوانده می‌شود.

هدف

هدف در دوبیتی، بیان عشق و حسرت از زندگی است.

گسترۀ جغرافیایی

دوبیتی فارسی (با لهجه‌های گوناگون محلی) در ایران، افغانستان، تاجیکستان و بسیاری از کشورهای منطقه شناخته شده است و توسط مردم سروده و خوانده می‌شود.

تاریخچه

دوبیتی پیشینۀ مکتوب هزار ساله دارد. این قالب، همپای دیگر قالب¬های شعر سنتی، در زبان‌¬ها و گویش‌های‌ مختلف بالیده است. در قدیم دوبیتی به فهلویات تعبیر می‌شده است. فهلویات شیخ صفی‌الدین اردبیلی (متوفی ۷۳۵ق)، پورفریدون شیرازی (متوفی سدۀ هشتم) و شمس مغربی (متوفی ۸۰۹ق) شهرت زیادی دارد. دوبیتی شعری است عامیانه و مردمی که توسط افراد عامی پدید آمده است. شاعران رسمی از دوبیتی نفرت داشته و کراهت خود را از آن ابراز کرده¬اند. در طول تاریخ اگر ادیبی دوبیتی سروده از روی ناچاری بوده است. بر خلاف ادیبان برخی از مهم¬ترین دوبیتی‌سرایان، صوفیانی هستند که برای بیان خواسته¬های خود به زبان عوام نیاز داشته¬اند؛ زیرا مخاطب این افراد در طول تاریخ مردم عادی بوده¬اند. دوبیتی در تمام مناطق و به‌خصوص نواحی دور¬افتاده و روستاها نفوذ زیادی دارد.

شکل و ساختار

دوبیتی یا «بیت» شعری است چهار مصراعی که مصراع 1، 2 و 4 آن هم‌قافیه¬اند. تفاوت دوبیتی با رباعی در وزن و محتوای آن است. قالب دوبیتی مطابق شعر رسمی نیست. دوبیتی از نظر محتوایی به غزل نزدیک است اما از نظر فنی این نوع شعر مشکلات ساختاری دارد. دوبیتی که از چهار مصراع یا دوبیت تشکیل شده است، نسبت به شعر فارسی ساختار ساده¬ای دارد. مصراع¬های دوبیتی گرچه هم‌¬قافیه¬اند اما در قافیه و حروف مشکل دارند. سرایندۀ دوبیتی زیاد به قافیه توجه ندارد. حروف دوبیتی نیز گاهی کم و زیاد می‌شود و برخی از دوبیتی‌ها با مشکل وزنی مواجه هستند. کلمات به‌کار رفته در دوبیتی‌ها نیز ادبی نیستند. عموم این کلمات در بین مردم کاربرد دارد و سراینده برای بیان درد¬دل خود از کلمات عامیانه استفاده می¬کند.

مضامین

دوبیتی بیان¬کنندۀ مسایل و مشکلات مردم است. درو‌‌ن‌مایه¬هایی همچون درد، عشق، غم، غربت، نفرین، شکایت دختران جوان از ازدواج تحمیلی، نارضایتی از بخت‌واقبال، خدمت عسکری (سربازی) و شکایت عاشق از معشوق در این دوبیتی¬ها آشکار است. بیشتر دوبیتی‌ها‌ نوعی تک¬گویی است که در حسرت و یادآوری دوران گذشته سروده شده‌¬اند. دوبیتی¬ها از دل و روان افراد تراوش می¬کند و به همین نسبت مضامین مختلف زندگی را حکایت می¬کنند. این ترانه¬ها همواره تسکین¬دهندۀ آلام و رنج¬های ناشی از کار و تلاش زندگی فردی و جمعی انسان¬ها است که هنگام کار نغمه¬هایی را زمزمه کرده و دیگران متناسب با شرایط خود از آن بهره می-برند. عشق و آرزوی وصال، اصلی¬ترین مضمون دوبیتی¬ها است. تنهایی و هجران، بخش دیگری از محتوای دوبیتی¬ها است. شکایت از افراد و روزگار و مدح و ذم نیز در برخی از دوبیتی¬ها دیده می¬شود.

دوبیتی¬های مردم افغانستان

در افغانستان به دوبیتی «بَیت» هم می¬گویند و اصطلاحات مربوط به آن با کلمه «بیت» ساخته شده است؛ همانند «بیت¬خوانی»، «بیت¬جنگی»، «بیت¬بُردَگ» و «بیت¬گویی». برخی از دوبیتی¬های عامیانۀ افغانستان ریشه در فرهنگ کشورهای همسایه دارد که پس از ورود به افغانستان تغییر کرده و رنگ و بوی محلی به خود گرفته است. برای نمونه: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

اصل این دوبیتی از باباطاهر است و در دوبیتی¬های او نمونۀ مشابه وجود دارد. این دوبیتی¬ها به مرور و با تغییر مکان و زمان، تغییر کرده و گاهی دگرگون شده¬اند. نمونۀ اصیل دوبیتی بالا از باباطاهر: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

یا الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

مشابه این بیت در بیرجند ایران نیز موجود است. بیت¬های هر منطقه ممکن است با بیت¬های دیگر مناطق، تفاوت¬های کوچکی داشته باشد. طبیعی است آن بیت که سلیس و روان باشد به اصل خود نزدیک¬تر است. نمونۀ بیرجندی: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

برخی از دوبیتی¬ها ردّی در شعر فارسی دارد و ریشه آن به شعر رسمی بر می¬گردد. این شعرها به دلیل روانی، سادگی، زیبایی و همنوایی با دردهای مردم وارد فرهنگ و ادبیات عامیانه منطقه شده است. سروده-های حافظ، باباطاهر و سعدی در بین مردم از شهرت و محبوبیت بیشتری برخوردار هستند.

سازهای محلی

مردمان محلی با ابزارآلات موسیقی آشنایی ندارند و برای خواندن دوبیتی، از ساز استفاده نمی¬کنند، اما برخی از افراد مانند چوپان¬ها گاهی در زمان بیت¬خوانی از دو نوع ساز محلی به نام تُولَه (نی چوپانی) و اِشپِلاق لایی استفاده می¬کردند.

محل و زمان خوانش

در افغانستان ممکن است هر فرد در هر زمان و هر مکان به خواندن دوبیتی اقدام کند. فردی که به تنهایی مسیری را طی می¬کند اگر ذوق و استعدادی داشته باشد دوبیتی زمزمه می‌کند تا راه کوتاه¬تر شود. چوپان¬ها علاقۀ وافری به خواندن و حتی سرایش دوبیتی دارند. در محافل و مجالس نیز دوبیتی خوانده می¬شود. در زمان‌های قدیم گاهی مسابقۀ «بیت¬بردک» یا «بیت¬جنگی» برگزار می¬شد و در آن مردان اهل دوبیتی هنر خود را به نمایش می¬گذاشتند. عروسی¬های قدیم و مجالس زنانه محل خوانش دوبیتی بود. در این مجالس و محافل انواع دوبیتی عشقی به وفور خوانده می¬شد.

1. عروسی: در عروسی و جشن¬های مربوط به آن، بیت¬خوانی معمول بود. در قریه¬جات (روستاها) بیت‌خوان‌هایی بودند که دوبیتی زیادی از حفظ بودند و مجالس را گرم می¬کردند. محتوای دوبیتی¬ها در این مجالس، بیشتر عاشقانه بود. برای مثال یکی از برنامه¬های سنتی عروسی در روستای گورد بلخاب جشن «قَتَغنی» است. این جشن چند شبانه‌روز قبل از عروسی برگزار می‌شود. در این جشن همۀ مردم شرکت کرده و هرکس در نوبت خودش یک دف را به دست گرفته و بیت می¬خواند. در این مجالس برخی از افراد محترم یا موی‌سفیدان و بزرگان بیت¬های مذهبی و پندآموز می‌خوانند.
2. جشن: در گذشته عروسی،عید نوروز و عید رمضان، مهم¬ترین جشن‌های سالیانۀ یک روستایی بود که می‌توانست آن را حس کند. البته زنان نیز مجالس اختصاصی داشتند و در آن¬ مجالس بیت هم می‌خواندند؛ گاهی زنان «بیت¬خوان» به مراسم جشن دعوت می¬شدند.
3. چوپانی: چوپان¬ها در خلوت¬ها و در کوه¬ها به خوانش دوبیتی روی آورده و وقت خود را با صدای نی، بع‌بع گوسفندان و صدای دوبیتی سپری می¬کنند. چوپان¬ها به دلیل زندگی در دشت¬ها و کوه¬ها و استفاده از محیط آزاد، استعداد ذاتی بیت¬خوانی دارند. برخی از آن¬ها نقش¬های ماندگاری در سرایش شعر دارند و برخی تغییراتی در دوبیتی¬ها ایجاد کرده و آن¬ها را با شرایط زمانه همرنگ می¬کنند.
4. عزا: در مجلس عزا دوبیتی¬های خاص خوانده می¬شود. مهم¬ترین وجه مجالس عزا «مَختَه‌سرایی» است که سابقۀ طولانی در بسیاری از مناطق دارد. برای مثال زنان بلخابی در مجالس فوت و ختم، سر خود را به سر صاحب عزا گذاشته و مخته¬سرایی می¬کنند. این مخته¬ها گاهی شعر یا دوبیتی است و در موارد بی¬شماری درد¬دل¬های زنانه که یک نوع نظم محلی دارد و در آخر هر بیت آن با کشیده شدن «اَی» یا چیزی شبیه آن، بسیار جان‌سوز و عمیق می¬شود. در مجلس عزای مذهبی نیز دوبیتی کاربرد دارد.

دوبیتی‌خوانان مشهور افغانستان

1. صفدر توکلی از خوانندگان محلی و قدیمی افغانستان است. او بیشتر، دوبیتی هزارگی می‌خواند و دوبیتی‌خوانی او طرفداران بی‌شماری در افغانستان و به‌خصوص بین مردم هزاره دارد.
2. آبه‌میرزا از خوانندگان مشهور مالستان در ولایت غزنی است.
3. سید انور آزاد از دیگر خوانندگان محلی افغانستان است که در خوانش خود از دوبیتی محلی بهره می‌برد.

منابع

باباطاهر، دوبیتی‌ها، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 8 بهمن 1401ش. 

خاوری، محمد‌جواد، دوبیتی‌های عامیانۀ هزارگی، تهران، عرفان، 1382ش. رهیاب (بلخی)، حسین، «آبه‌میرزا»، در دانشنامه هزاره، کابل، بنیاد دانشنامه هزاره، 1399ش. رهیاب (بلخی)، حسین، «آزاد، سید انور»، در دانشنامه هزاره، کابل، بنیاد دانشنامه هزاره، 1399ش. رهیاب (بلخی)، سید‌حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، 1401ش. ستایشگر، مهدی، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، تهران، اطلاعات، 1381ش. وزارت آموزش و پرورش، آرایه‌های ادبی (قالب‌های شعر، بیان و بدیع)، تهران، آموزش و پرورش، 1392ش.