پیشنویس:سفالگری مردم بلوچ
سفالگری مردم بلوچ؛ هنر ساخت ابزار سفالی در قوم بلوچ.
سفالگری بهعنوان نوع اشتغال و صنایع دستی مردم بلوچ، میراث تمدن چندهزارسالهٔ بشری است که توسط زنان بلوچ، به همان شکل سنتی، حفظ شده است. این صنعت دستی بلوچ امتیازات تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی را برای مردم این منطقه به همراه دارد. ثبت روستای کلپورگان بهعنوان موزهٔ زندهٔ سفالگری، این صنعت دیرینهٔ بلوچها را به جهانیان معرفی کرده است.
تاریخچه سفالگری مردم بلوچ
قدمت سفالگری در ایران به ده هزار سال میرسد.[۱] کاوشهای باستانشناسی در مناطق بلوچنشین، سابقهٔ سفالگری در این منطقه را به هزارهٔ سوم قبل از میلاد میرساند[۲] که بلوچها با ورود به این مناطق در دورهٔ سلجوقیان، میراثدار این هنر کهن شدند.[۳]
کاوشهای باستانشناسی، سفالگری قوم بلوچ را ادامهٔ تمدن و فرهنگی میدانند که آثار آن در محوطههای تاریخی بلوچستان بمپور، خوراب، دامن، کتوکان، دهقاضی، مولا، پبرکنار، شهردراز، تپهٔ شاهحسینی، محوطهٔ ماگون، تپهٔ روباهک و دزک بهدست آمده است.[۴]
زنان بلوچ این هنر را با همان شیوهٔ ابتدایی و دستساز، حفظ کردهاند. امروزه این هنر در چند روستای بلوچستان ایران، از جمله کلپورگان، هولَنچَکان و کوهمیتَگ، رواج بیشتری دارد. برخی تاریخپژوهان، منطقهٔ کلپورگان را یکی از خاستگاههای سفالگری در ایران میدانند.[۵]
مواد اولیهٔ سفالگری مردم بلوچ
سفالهای بلوچی از خاک «رس» ساخته میشود و مردم بلوچ از خاک «گلک»[۶] یا سنگ «تیتک» که با ساییدن آن جوهری بهدست میآید، برای ترسیم تزئینات سطوح سفالی،[۷] از شن مخصوصی که در زبان محلی شاموتکانی میگویند، برای ایجاد حالت چسبندگی و از هیزم و نفت برای پخت سفالیهها بهره میگیرند.[۸]
ابزار سفالگری در قوم بلوچ
- حوضچهٔ دوطبق؛ در طبق اول خاک خالص از ناخالص جدا شده و در طبقهٔ دوم آمادهٔ کار میشود.[۹]
- بونو؛ ابزاری که ظرف روی آن ساخته میشود.
- گلموش؛ تکهای چوب به طول تقریبی پانزده تا بیست سانتیمتر برای شکل بخشیدن و کشیدن گِل و صاف کردن بدنه.
- کروک؛ نوار فلزی بهشکل لبهٔ کارد برای برشزدن و صافکردن.
- سوینوک / سوهانک؛ سنگ صافی برای صیقلزدن سطح ظرف.
- تکههای کوچک چوب؛ تکههای کوچک چوب درخت گیشتر یا کریچ برای ایجاد نقش بر روی ظرف.
- کورهٔ سفالپزی؛ در گذشته کورهها هیزمسوز بودند، اما امروزه تنها در روستای کلپورگان از کورههای نفتسوز استفاده میشود.[۱۰]
- حصیر بزرگ؛ ساختهشده از برگهای درخت داز بهمنظور قرارگرفتن سفالها ساختهشده بر روی آن.
- سنگ بزرگ استوانهای؛ برای پودر کردن گِل رس.
- الک حصیری؛ الک حصیری ساختهشده از برگ درخت داز برای الککردن گِل رس.
- ظرف آب؛ برای مرطوبکردن سطح سفال در حین ساخت.
- قاشق فلزی؛ برای برداشت گِل رس.
- قطعات سنگ صاف رودخانهای یا صدف؛ برای پردازش سفالها.
- سنگ بزرگ و کاسهمانند؛ برای ساییدن سنگ تیتک.
- پر پرنده؛ برای کشیدن نقاشی روی ظروف.
- میلهٔ آهنی؛ برای جابهجا کردن سوخت درون کوره.[۱۱]
روند ساخت سفال در بلوچ
تهیهٔ خاک
ابتدا مردان خاک را از دل کوهها بیرون آورده، داخل کیسهها یا سبدهای مخصوص به نام کچو ریخته و توسط ماشین[۱۲] یا حیوان به محل کار انتقال میدهند. سفالگران روستای هولنچکان گِل رس را از منطقهٔ چوپتک در اطراف همین روستا و شن شاموتکانی را از داخل منطقه تهیه میکنند؛ اما سنگ رنگ را از منطقهٔ شیب و شیرک تهیه میکنند.[۱۳]
سفالگران کوهمیتَگ گِل سفالی را از روستای انزاء و خاک «گلک» را از منطقهٔ بمپور تهیه میکنند.[۱۴] سفالگران کلپورگان خاک سفال را از محلی بهنام مشکوتک تهیه میکنند. سنگی که برای تزیین آن به کار میرود، (سنگ تیتک) از کوه بیرگ اطراف مهرستان تهیه میشود.[۱۵]
آمادهسازی
ابتدا خاک را با کوبیدن با سنگ بزرگ پودر میکنند. برخی برای تصفیهٔ خاک از حوضچهٔ دوطبق و آب استفاده میکنند.[۱۶] بعد از تصفیه، خاک یا دوغآب را برخی با ۵ الی ۷درصد شن متوسط خرد شده[۱۷] و برخی با مقداری خاک اولی مخلوط کرده، آب ریخته و ورز میدهند تا حالت چسبندگی پیدا کند. مواد بهدست آمده را که در زبان محلی «هاجک» میگویند، در نایلون بستهبندی کرده و بهتدریج استفاده میکنند.[۱۸]
ساخت و پردازش
ساخت ظروف سفالی و ظریفکاری آن بهعهدهٔ زنان است؛ اما در روستای کوهمیتگ، مردان سفالگر نیز وجود دارند.[۱۹] سفالها برای مدت ده روز در معرض نور آفتاب قرار میگیرند تا خشک شود. بعد از خشکشدن، سفالگر سطح ظروف را با دست، مرطوب کرده و با تکهسنگ یا صدف آن را پرداخت میکنند. بعد از این مرحله، با قطعهٔ چوب (گلموش) سطح آن را صیقل میزند. بعد از خشکشدن کامل، با رنگی که از ساییدن سنگ تیتوک بهدست آمده یا خاک گلک، رنگآمیزی میکنند.[۲۰]
پخت سفال
در این مرحله، مردان بلوچ سفالها را در کورهٔ هیزمسوز (گودالی در سطح زمین) و روباز[۲۱] یا نفتسوز دوطبق در محیط بسته که مشعل در طبق زیرین جاگذاری شده و سفالها در طبق بالا چیده میشود، میپزند. سفالها ۱۲ تا ۱۵ ساعت در معرض حرارت قرار میگیرد.[۲۲] هر زن بلوچ در ماه، ۳۰ تا ۴۰ ظرف تولید میکنند و در آخر هر ماه محصولات خود را در کورهٔ مشترک، پخته و برای فروش آماده میکنند.[۲۳]
نقوش روی سفال بلوچها
زنان بلوچ در نقش و نگارهای سفال، هویت قومی و آرزوهای خود را نشان میدهند.[۲۴] این نقوش شامل طبیعت و منابع معیشتی مانند حیوانات، درختان، گیاهان و دیگر وسایل زندگی میشود.[۲۵]
کاربرد سفال در میان بلوچها
سفالهای بلوچی بیشتر بر اساس نیازهای بومی، تولید میشود و جنبهٔ کاربردی دارد؛ مانند انواع قوری، لیوان (گدو)، کاسه (کپَل)، خمیردان (سرپوش)، آفتابه (دیمشودی)، کوزه (کوز)، سینی، شتر (هُشتِر)، بشقاب، پارچ (جَک)، خمره (حُمپ)، جامیوه، تگار (تغار)، گلدان (گلجا)، زیرسگاری، قندان، قلیان و دیگ؛[۲۶] اما امروزه، گاهی این محصولات را با حجم کوچک و کارکرد تزیینی تولید میکنند.[۲۷]
سفالگری همواره یکی از منابع معیشتی مردم بلوچ بوده است. در گذشته برخی سفالگران بهصورت دورهگرد سفر کرده و برای متقاضیان، ظروف سفالی تولید میکردند؛[۲۸] اما امروزه این محصولات را در بازارهای ویژه و نمایشگاههای سالانهٔ صنایع دستی عرضه میکنند.[۲۹]
جایگاه ملی و جهانی سفالگری بلوچها
سفالگری، همواره صنعت رایج در حوزهٔ فرهنگی بلوچ بوده است. روستای کلپورگان از توابع شهرستان سروان در بلوچستان ایران، در ۲۰۱۷م عنوان اولین روستای جهانی سفال را گرفت. در ۱۳۸۸ش، دولت ایران، موزهٔ سفال زندهٔ کلپورگان را تأسیس و در فهرست آثار ملی بهعنوان موزهٔ زندهٔ سفال ثبت کرد. در ۱۳۹۶ش، در سازمان یونسکو این روستان بهعنوان موزهٔ زندهٔ سفال ثبت جهانی شد.[۳۰]
طبق گزارشها در ۱۳۹۸ش پنجاه کارگاه خانگی با ۲۰۰ سفالگر زن در این روستا فعالیت داشتهاند.[۳۱] روستای کوهمیتَگ در شهرستان سرباز نیز تاکنون پنج اثر تاریخی با قدمت دوهزارساله در فهرست آثار ملی ایران دارد.[۳۲] روستاهای گلک و شادیگور شهرستان نیکشهر[۳۳] و روستاهای هولنچکان و کالوک شهرستان قصرقند نیز از مراکز فعال و نیمهفعال سفالگری در این استان است.[۳۴]
تلاش برای رونق هنر سفالگری در میان بلوچها
با تأسیس موزهٔ زندهٔ سفال روستای کلپورگان، سالانه ۲۰ تا ۲۵ هزار گردشگر از آن دیدن میکنند.[۳۵] همچنین ساخت کورههای پخت سفال،[۳۶] ایجاد مراکز و برنامههای آموزشی، برگزاری نمایشگاهها برای معرفی تولیدات هنرمندان در داخل و خارج، ایجاد بازارچههای ویژه و قراردادن سرمایه و تسهیلات در اختیار آنان از دیگر اقدامات دولت جمهوری اسلامی ایران بوده است.[۳۷]
در سالهای اخیر کارآفرینان خصوصی نیز وارد این صنعت شده و در بخشهای آموزش، تولید و فروش محصولات بهویژه از طریق فضای مجازی، نقش ایفا میکنند.[۳۸]
پانویس
- ↑ «سفالگری در بلوچستان میراث زنان بلوچ»، وبسایت برَمش.
- ↑ شیرازی و دهمرده پهلوان، «روابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از میلاد»، 1393ش، ص44-45.
- ↑ بلوکباشی، «بلوچ»، وبسایت کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
- ↑ «سفالگری در بلوچستان میراث زنان بلوچ»، وبسایت برَمش.
- ↑ نظری و دیگران، «مطالعۀ تطبیقی سفالینههای مراکز روستایی فعال کلپورگان، کوهمیتَگ و هولنچکان در بلوچستان ایران»، 1396ش، ص4-5.
- ↑ «سفال کوهمیتگ نمایشی از فرهنگ و تاریخ کهن بلوچستان/ سفال بلوچستان زینتبخش نمایشگاههای صنایع دستی جهان»، شبکۀ اطلاعرسانی دانا.
- ↑ «سفالگری در بلوچستان؛ هنری که چرخش بدون چرخ میچرخد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ رضایی و سعادتمهر، «مطالعهی سفال دستساز روستای هولنچکان قصرقند با رویکرد قوم باستانشناسی»، 1397ش، ص219.
- ↑ «سفالگری در بلوچستان؛ هنری که چرخش بدون چرخ میچرخد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ شیرانی و ایزدی جیران، «پژوهشی بر دانش بومی سفال کلپورگان»، 1398ش، ص124-129.
- ↑ رضایی و سعادتمهر، «مطالعهی سفال دستساز روستای هولنچکان قصرقند با رویکرد قوم باستانشناسی»، 1397ش، ص219.
- ↑ «سفال کلپورگان از قدمت و اصالت تا خواص درمانیاش»، وبلاگ هنرچی.
- ↑ رضایی و سعادتمهر، «مطالعهی سفال دستساز روستای هولنچکان قصرقند با رویکرد قوم باستانشناسی»، 1397ش، ص218 و 220.
- ↑ «سفال کوهمیتگ نمایشی از فرهنگ و تاریخ کهن بلوچستان/ سفال بلوچستان زینتبخش نمایشگاههای صنایع دستی جهان»، شبکۀ اطلاعرسانی دانا.
- ↑ «سفال کلپورگان، نماد هنر و ظرافت دستان زنان بلوچ»، خبرگزاری میراثآریا.
- ↑ «سفالگری در بلوچستان؛ هنری که چرخش بدون چرخ میچرخد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ رضایی و سعادتمهر، «مطالعهی سفال دستساز روستای هولنچکان قصرقند با رویکرد قوم باستانشناسی»، 1397ش، ص218.
- ↑ «سفالگری در بلوچستان؛ هنری که چرخش بدون چرخ میچرخد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «سفال کوهمیتگ نمایشی از فرهنگ و تاریخ کهن بلوچستان/ سفال بلوچستان زینتبخش نمایشگاههای صنایع دستی جهان»، شبکۀ اطلاعرسانی دانا.
- ↑ رضایی و سعادتمهر، «مطالعهی سفال دستساز روستای هولنچکان قصرقند با رویکرد قوم باستانشناسی»، 1397ش، ص220.
- ↑ رضایی و سعادتمهر، «مطالعهی سفال دستساز روستای هولنچکان قصرقند با رویکرد قوم باستانشناسی»، 1397ش، ص220.
- ↑ شیرانی و ایزدی جیران، «پژوهشی بر دانش بومی سفال کلپورگان»، 1398ش، ص128.
- ↑ «سفال کلپورگان از قدمت و اصالت تا خواص درمانیاش»، وبلاگ هنرچی.
- ↑ نظری و دیگران، «مطالعه تطبیقی نقوش سفالینههای کلپورگان با نقوش سوزندوزی بلوچ»، 1393ش، ص43-44.
- ↑ نظری و دیگران، «مطالعۀ تطبیقی سفالینههای مراکز روستایی فعال کلپورگان، کوهمیتَگ و هولنچکان در بلوچستان ایران»، 1396ش، ص12-13.
- ↑ نظری و دیگران، «مطالعۀ تطبیقی سفالینههای مراکز روستایی فعال کلپورگان، کوهمیتَگ و هولنچکان در بلوچستان ایران»، 1396ش، ص5، 8 و 11.
- ↑ «سفال کوهمیتگ نمایشی از فرهنگ و تاریخ کهن بلوچستان/ سفال بلوچستان زینتبخش نمایشگاههای صنایع دستی جهان»، شبکۀ اطلاعرسانی دانا.
- ↑ نظری و دیگران، «مطالعۀ تطبیقی سفالینههای مراکز روستایی فعال کلپورگان، کوهمیتَگ و هولنچکان در بلوچستان ایران»، 1396ش، ص12-13.
- ↑ «سفال کلپورگان از قدمت و اصالت تا خواص درمانیاش»، وبلاگ هنرچی.
- ↑ «کلپورگان روستای جهانی سفال»، وبسایت دماگستر.
- ↑ «جادوی آب و خاک با دستان زنان بلوچ/ سفالگری، هنری به قدمت تاریخ ایران»، پایگاه خبری عصر هامون.
- ↑ «سفال کوهمیتگ نمایشی از فرهنگ و تاریخ کهن بلوچستان/ سفال بلوچستان زینتبخش نمایشگاههای صنایع دستی جهان»، شبکۀ اطلاعرسانی دانا.
- ↑ کرباسی و یعقوبی، «بررسی بازارهای تعاونیهای صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان»، 1390ش، ص25.
- ↑ رضایی و سعادتمهر، «مطالعهی سفال دستساز روستای هولنچکان قصرقند با رویکرد قوم باستانشناسی»، 1397ش، ص228.
- ↑ کلپورگان روستای جهانی سفال»، وبسایت دماگستر.
- ↑ «بهرهبرداری از 14 طرح صنایع دستی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «سرمایهگذاری در صنایع دستی سبب پویایی اقتصاد ایرانشهر میشود»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «سفالگری در بلوچستان؛ هنری که چرخش بدون چرخ میچرخد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
منابع
- «بهرهبرداری از ۱۴ طرح صنایع دستی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
- بلوکباشی، علی، «بلوچ»، وبسایت کتابخانهٔ مدرسهٔ فقاهت، تاریخ درج مطلب: ۱ تیر ۱۳۹۹ش.
- «جادوی آب و خاک با دستان زنان بلوچ/ سفالگری، هنری به قدمت تاریخ ایران»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۱۶ دی ۱۳۹۸ش.
- رضایی، محمدحسین و سعادتمهر، محمدامین، «مطالعه سفال دستساز روستای هولنچکان قصرقند با رویکرد قوم باستانشناسی»، فصلنامهٔ پژوهشهای باستانشناسی ایران، شمارهٔ ۱۸، دورهٔ هشتم، پاییز ۱۳۹۷ش.
- «سفال کلپورگان، نماد هنر و ظرافت دستان زنان بلوچ»، خبرگزاری میراثآریا، تاریخ درج مطلب: ۲۹ بهمن ۱۳۹۹ش.
- «سرمایهگذاری در صنایع دستی سبب پویایی اقتصاد ایرانشهر میشود»، خبرگزاری تسنیم، ۲۷ مرداد ۱۳۹۳ش.
- «سفال کوهمیتگ نمایشی از فرهنگ و تاریخ کهن بلوچستان/ سفال بلوچستان زینتبخش نمایشگاههای صنایع دستی جهان»، شبکهٔ اطلاعرسانی دانا، تاریخ درج مطلب: ۳۱ شهریور ۱۳۹۵ش.
- «سفال کلپورگان از قدمت و اصالت تا خواص درمانیاش»، وبلاگ هنرچی، تاریخ بازدید: ۴ بهمن ۱۴۰۲ش.
- «سفالگری در بلوچستان میراث زنان بلوچ»، وبسایت برَمش، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۲ش.
- «سفالگری در بلوچستان؛ هنری که چرخش بدون چرخ میچرخد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مرداد ۱۴۰۲ش.
- شیرانی، مینا و ایزدی جیران، اصغر، «پژوهشی بر دانش بومی سفال کلپورگان»، دوفصلنامهٔ دانشهای بومی ایران، سال ششم، شمارهٔ ۱۱، بهار و تابستان ۱۳۹۸ش.
- کرباسی، علیرضا و یعقوبی، مرتضی، «بررسی بازارهای تعاونیهای صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان»، فصلنامهٔ تعاون، سال بیستودوم، شمارهٔ ۵، بهار ۱۳۹۰ش.
- «کلپورگان روستای جهانی سفال»، وبسایت دماگستر، تاریخ درج مطلب: ۳۰ شهریور ۱۴۰۲ش.
- نظری، امیر و دیگران، «مطالعهٔ تطبیقی سفالیههای مراکز روستایی فعال کلپورگان، کوهمیتَگ و هولنچکان در بلوچستان ایران»، دوفصلنامهٔ علمی ترویجی پژوهش هنر، سال هفتم، شمارهٔ چهاردهم، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
- نظری، امیر و دیگران، «مطالعه تطبیقی نقوش سفالینههای کلپورگان با نقوش سوزندوزی بلوچ»، دوفصلنامهٔ علمی پژوهشی نشریهٔ مطالعات تطبیقی هنر، سال چهارم، شمارهٔ هشتم، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ش.