پیش‌نویس:ظهور

دیوارنگاره میدان ولی‌عصر تهران به مناسبت سالروز میلاد حضرت مهدی با شعار «بهار تویی که می‌آیی»

ظهور؛ آشکارشدن آخرین حجت الهی در آخرالزمان بر اساس باورهای شیعه.

ظهور، در باور شیعیان، وعدهٔ تضمین‌شدهٔ خداوند است که با تحقق آن، اهداف انبیاء و اولیای الهی به ثمر می‌رسد. عصر ظهور، دوران سبک زندگی مطلوب و سازگار با مقصد آفرینش است که انسان از دستاوردهایی هم‌چون میزان بالای ظرفیت‌های عقلی و احیای ارزش‌های فطری مانند عدالت‌خواهی، ظلم‌ستیزی، نوع‌دوستی و احترام به دیگران برخوردار می‌شود. از این منظر، آمادگی برای ظهور در قالب آموزه «انتظار» توصیه شده و مبارزه با ظلم و تلاش برای عدالت‌گستری در جهان، از مؤلفه‌های اصلی جامعهٔ زمینه‌ساز ظهور است.

مفهوم‌شناسی ظهور

واژهٔ «ظهور» از دیدگاه لغت‌شناسان به‌معنای آشکار شدن چیزی است که پیش‌تر ظاهر نبوده است. ظهور در فرهنگ شیعیان به‌معنای ظاهرشدن دوازدهمین امام، پس از یک دورهٔ پنهان‌زیستی طولانی، با هدف برپایی عدالت در جهان است. کلمهٔ ظهور در روایات به معانی آشکار شدن حضرت مهدی، آشکار شدن دولت حق، آشکارشدن گشایش و پیروزی آن حضرت آمده است. مضمون روایات، بر حتمی بودن ظهور موعود اسلام، حتی در صورت باقی‌ماندن یک روز از عمر دنیا، تأکید دارد.

ظهور در آموزه‌های اسلام

به ظهور و قیام حضرت مهدی در آیات و روایات فراوان، اشاره شده است. ضرورت وجود حجت الهی، حتمی بودن حاکمیت صالحان، غلبهٔ نهایی حق بر باطل، منصور از جانب خدا و انتقام‌گیرنده از دشمنان برخی از آیاتی است که به این موضوع اشاره دارد. احادیث متعدد و متواتری از پیشوایان دینی دربارهٔ زندگی، نشانه‌های ظهور، چگونگی قیام و ویژگی‌های حکومت مهدی در کتب روایی شیعه و اهل‌سنت نقل شده است.

نشانه‌های ظهور

ظهور منجی، یک باور عمومی و جهانی بوده و در همهٔ ادیان مطرح شده است؛ به‌همین دلیل، همواره با مخاطرات و تهدیدهایی از جانب افراد سودجو و فرصت‌طلب روبرو بوده است. امامان شیعه با هدف صیانت از باور اصیل به ظهور منجی و مصلح آخرالزمان، ویژگی‌ها و نشانه‌های روشنی را بیان کرده‌اند تا مردم در تمییز حق از باطل دچار خطا نشوند.

اندیشمندان شیعه، علائم ظهور حضرت مهدی را به دو دستهٔ نشانه‌های حتمی و غیرحتمی تقسیم کرده‌اند؛ نشانه‌های حتمی شامل قیام یمانی، فتنهٔ سفیانی، صیحهٔ آسمانی، قتل نفس زکیه و شکافتن زمین و فرورفتن عده‌ای در بیابان، فاصلهٔ زمانی معینی با ظهور دارند و حاکی از حتمیت ظهور بعد از تحقق آنها بوده و هرگونه ادعای ظهور قبل از واقع‌شدن آنها را دروغ می‌داند. نشانه‌های غیرحتمی، دلالت بر حتمیت ظهور در زمان خاص ندارند و گروه پرشماری را تشکیل می‌دهند.

دانشمندان شیعه، اشاره ائمه به نشانه‌های ظهور را در راستای حل چالش‌های عصر غیبت مانند ناامیدی، غفلت، مدعیان دروغین و قیام‌های باطل دانسته‌اند. از این منظر، آشنایی با نشانه‌های ظهور، کارکردهای زیر را در پی دارد:

• ایجاد امید در دل مؤمنان؛
• غفلت‌زدایی نسبت به امام زمان؛
• شناخت امام مهدی؛
• شناسایی قیام‌های باطل با ادعای مهدویت یا سپردن حکومت به امام معصوم؛
• نفی مدعیان دروغین مهدویت.

زمینه‌سازی ظهور

در مجموعهٔ روایات اسلامی بر انتظار و آمادگی برای ظهور تأکید شده است. در فرهنگ شیعیان، زمینه‌سازی ظهور عبارت است از انجام دادن رفتارها و رسیدن به ظرفیت‌هایی که در تحقق ظهور اثرگذار است.

چنین رویکردی، در راستای عمل به احکام اسلامی و حاکمیت قرآن و اسلام ناظر به دو سطح فردی و اجتماعی است؛ در سطح فردی می‌بایست هر کس، خود را در مسیر ولایت مهدوی پرورش داده و در مراتب ایمانی و تقوایی سیر صعودی داشته باشد؛ در سطح اجتماعی، همگان موظف به تلاش جهت اصلاح و ارتقای همدیگر، امر به معروف و نهی از منکر و ایفا نمودن نقش تربیتی و هدایتی در ارتباط با یکدیگر هستند تا جامعه به بلوغ اجتماعی دست یابد؛ در این چارچوب، انگاره‌های زیر می‌تواند به بلوغ اجتماعی، یاری برساند:

• باور و رغبت اجتماعی به دولت کریمه؛
• نارضایتی از وضعیت موجود؛
• استعانت و درخواست گشایش از خداوند.

سبک‌زندگی زمینه‌ساز ظهور

سبک زندگی جایگاه مهمی در فرایند ایجاد جامعهٔ ایمانی و عادلانهٔ مهدوی دارد و بر همین اساس، همواره مورد توجه شیعیان بوده است. در سبک زندگی زمینه‌ساز، شرایط لازم برای پذیرش حاکمیت امام زمان در فرد و جامعه فراهم می‌شود و همگان برای رسیدن به اهداف والای جامعهٔ آرمانی مهدوی می‌کوشند و نسل آینده را نیز به‌گونه‌ای تربیت می‌کنند که جهت زندگی خود را به‌سمت انسان کامل معطوف سازد.

سبک زندگی زمینه‌ساز، در مقایسه با سبک زندگی سکولار، از مؤلفه‌های ذیل برخوردار است:

1. ساده‌زیستی در برابر مصرف‌گرایی؛
2. انسجام شخصیت در برابر ازخودبیگانگی؛
3. زیست عفیفانه در برابر فرهنگ برهنگی؛
4. جمع‌گرایی در برابر فردگرایی؛
5. استفاده در برابر سوءاستفاده از تکنولوژی و فضای مجازی؛
6. معنویت در برابر مادیت؛
7. توجه به فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌های اسلامی در برابر محو آنها؛
8. آرامش، صلح و برادری در برابر رقابت منفی، جنگ و ستیزه‌جویی؛
9. انفاق در برابر سرمایه‌داری و جمع کردن اموال؛
10. مهار غرایز در برابر سرکشی و طغیان آنها به‌ویژه غریزهٔ جنسی.

جامعهٔ زمینه‌ساز ظهور

جامعهٔ زمینه‌ساز، جامعه‌ای معرفی شده است که در راستای نزدیک‌شدن به اهداف ظهور، گام بردارد و هدف‌گذاری‌ها و سیاست‌های آن در جهت تعمیق فرهنگ مهدوی باشد. الگوپذیری از شاخص‌های جامعهٔ مهدوی، به‌دلیل نقش آنها در پی‌ریزی ساختارها و نظام‌های اجتماعی، از بایسته‌های جامعهٔ زمینه‌ساز در عصر انتظار است.

ویژگی‌های جامعهٔ عصر ظهور

دانشمندان مسلمان با تکیه بر آموزه‌های اسلام، باور دارند که مدینهٔ فاضلهٔ اسلامی در عصر ظهور، با معیار ایمان به خدای یگانه و توحید خالص برپا می‌شود. در آن عصر، حکومت با محوریت رشد معنوی و اجرای عدالت جهانی به شکل‌گیری تمدن اسلامی یاری می‌رساند و تمامی اختلافات نژادی، طبقاتی، حزبی، زبانی و جغرافیایی سامان می‌یابد.

حاکم جامعه در عصر ظهور، احیاکنندهٔ شریعت و مجری قوانین اسلامی است. مهم‌ترین مؤلفه‌های حکومت در عصر ظهور عبارتند از: گسترش و شکوفایی دانش، پیشرفت ارتباطات، آسایش و رفاه همگانی، عدالت‌گستری، آبادانی، امنیت اخلاقی، اقتصادی، حقوقی، اجتماعی و خانوادگی، سلامت جسمی و روانی، توجه به اخلاق و فضایل معنوی، مردمی بودن حکومت، محترم شمردن انسانیت و ارزش‌های انسانی و نابودی حاکمیت مستکبرین و متجاوزین به حقوق انسان‌ها.

منزلت عقل در عصر ظهور

عصر ظهور، عصر حاکمیت عقلانیت است؛ از رسالت‌های مهدی موعود، جمع و تمرکز عقول و تکامل آن در سه حوزهٔ معرفتی، عملی و ابزاری است؛ عقول بشری به بالاترین میزان رشد می‌رسند و با شکوفایی استعدادهای عقلی، انسان‌ها به فطرت پاک خود بازگشته و در مسیر فهم و شناخت صحیح قرار می‌گیرند. پذیرش توحید، اقامه و گسترش عدالت، ارتقاء و تثبیت اخلاق پسندیده در سطح جامعه، تحقق سیر تکاملی انسان و رسیدن به کمال در سایهٔ خردورزی، تنها در عصر ظهور خواهد بود.

سرمایهٔ اجتماعی در عصر ظهور

سرمایهٔ اجتماعی مجموعه هنجارهای موجود در نظام‌های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه و پایین آمدن سطح هزینه‌های تبادلات و ارتباطات می‌شود. جامعه‌شناسان، دین را از عوامل مهم تکوین و افزایش سرمایهٔ اجتماعی دانسته‌اند. بر اساس آموزه‌های دینی، عناصر شناختی، اعتماد، مشارکت اجتماعی و ارتباطات اجتماعی از عناصر تقویت‌کنندهٔ سرمایهٔ اجتماعی به‌شمار می‌آیند.

تأکید به انجام دستوراتی مانند کسب دانش، وفای به‌عهد و ادای امانت، اخلاص و صداقت، نفی تجاوز، اصل مساوات و نفی تبعیض، رعایت تقوای الهی و نظم، تعاون و همکاری، مشورت، مسئولیت‌پذیری و تشویق به انجام مناسک دینی به‌صورت جمعی، صلهٔ رحم و نهادینه کردن صفات برجستهٔ فردی، در افزایش سرمایهٔ اجتماعی در جامعه مؤثر است.

حکومت حضرت مهدی در باور شیعیان، الگوی حکومتی است که بر محور اخلاق و هنجارهای دینی و پایبندی به ارزش‌های اسلامی استوار می‌شود و تمامی عناصر سرمایهٔ اجتماعی که در اسلام بر آن تأکید شده است در جامعهٔ آرمانی مهدوی به تحقق خواهد رسید.

فرهنگ و تمدن در عصر ظهور

از منظر شیعیان رویکرد اسلام به عرصهٔ فرهنگ و تمدن‌سازی ناشی از پویایی و انعطاف‌پذیری آموزه‌های دینی است که تمدن آرمانی مهدوی در عصر ظهور منجی موعود، مرحلهٔ نهایی و نقطهٔ عطف شکوفایی تمدن اسلامی است.

تمدن اسلامی، فضایی است که انسان از لحاظ مادی و معنوی برای رسیدن به غایات مطلوبی که خداوند برای او در نظر گرفته، رشد می‌یابد و دارای قدرت، اراده، ابتکار، سازندگیِ جهان طبیعت و زندگی عزتمندی است.

فرهنگ و تمدن مهدوی با شمول همهٔ ساحت‌های زندگی جامعهٔ عصر ظهور، شیوه‌های زندگی و ساختارهای اجتماعی جامعه را نشان داده و از ویژگی‌های ذیل بهره‌مند است:

• رشد معنوی انسان و گرایش‌های متعالی فطری انسان‌ها؛
• جهان‌شمولی و فراگیر بودن الگوی تمدنی در ابعاد مادی و معنوی؛
• آرمان‌گرایی و نگاه حداکثری به ایده‌آل‌های بشری؛
• ارتقای خرد جمعی؛
• پیشرفت همه‌جانبهٔ علوم و ترقی حداکثری بشر؛
• عدالت‌پروری و احیای فرهنگ قسط و داد؛
• رشد و پیشرفت همه‌جانبهٔ جامعه.

جایگاه زنان در عصر ظهور

زن مسلمان در کنار ایفای نقش‌های همسری و مادری، می‌تواند به نقش‌آفرینی در جایگاه‌های اجتماعی به‌تناسب توانایی‌ها و ظرفیت‌های خود در راستای دستیابی به آرمان‌های جامعهٔ مهدوی و یاری امام عصر بپردازد.

پژوهشگران، رسالت زنان در زمینه‌سازی ظهور را در حوزه‌های وظایف فردی، اجتماعی و خانوادگی مورد بررسی قرار داده و وظایفی ازجمله خودسازی، معرفت نسبت به امام مهدی، ایجاد خانواده برمبنای بینش توحیدی، تربیت نسل منتظر، پرورش یاران خاص و ترویج عدالت و عدالت‌خواهی در جامعه را برای آنها برشمرده‌اند.

براساس روایات، حضور بانوان در عصر ظهور چهار گونه است: حضور ۵۰ زن در بین یاران خاص امام، زنان آسمانی، رجعت زنان و بانوان منتظر که نشان می‌دهد، زنان به‌عنوان کارگزاران اصلی در جامعهٔ عصر ظهور شرکت دارند.

اعتقاد به ظهور منجی در ادیان دیگر

اعتقاد به ظهور مصلح جهانی، در اکثر ادیان و مذاهب آسمانی مطرح شده و اختصاصی به مسلمانان ندارد. پیروان بسیاری از ادیان و مذاهب باور دارند که در اوج بحران‌های اجتماعی و فراگیری ظلم و فساد، منجی، ظهور می‌کند. این انگاره در کتاب‌های آسمانی یهود و مسیحیت، کتاب مقدس زرتشتیان و کتاب‌های مقدس براهمه و بودا آمده است. ظهور آواتا در آیین هندو، بودای پنجم در آیین بودایی، سوشیانت در آیین زرتشت، موعود در آیین یهود و بازگشت عیسی در آیین مسیحیت، مورد انتظار است.

نقش انقلاب اسلامی ایران و بیداری اسلامی در ظهور

از اهداف مهم نظام جمهوری اسلامی در ایران، ایستادگی در برابر ظلم مستکبرین و پیاده‌کردن احکام اسلامی و قرآنی در جامعه است که از اهداف جامعهٔ عصر ظهور به‌شمار می‌رود. بر این اساس، تشکیل نظام جمهوری اسلامی که ثمرهٔ انقلاب اسلامی ایران بوده، تلاش در راستای زمینه‌سازی برای عصر ظهور دانسته می‌شود. در همین چارچوب، انقلاب اسلامی ایران، با ایجاد امید در میان جوامع مسلمان و گسترش بیداری اسلامی، به‌سوی جامعهٔ مهدوی گام برمی‌دارد.

بازنمایی انگارهٔ ظهور در ادبیات فارسی

ظهور مصلح جهانی، به‌عنوان یک وعدهٔ الهی همواره مورد توجه شاعران پارسی‌گوی بوده است. عنصری بلخی در وصف سلطان غزنوی می‌سراید:

سیاست تو به گیتی، علامت مهدی‌ست

کجا سیاست تو، نیست فتنهٔ دجال

بسیاری از مشاهیر ادب فارسی هم‌چون سنایی، عطار و حافظ با محوریت مسائلی مانند شکایت از روزگار، آرزوی ظهور مهدی، برجسته‌سازی مهدی به‌مثابه نماد عدالت و ستیز با گمراهانی از قبیل دجال، اشعاری را سروده‌اند. عطار نیشابوری در آرزوی ظهور منجی عدالت‌گستر چنین سروده است:

یا الهی! مهدی‌ای از غیبت آر

تا جهانِ عدل گردد آشکار

در دورهٔ انقلاب اسلامی، ادبیات انتظار در جامعهٔ ایران، اوج گرفته و موضوعاتی هم‌چون حضرت مهدی، ارتباط عاشورا و قیام مهدی، تمنای وصال، شرح هجران و شکوه از ایام فراق در شعر شاعران معاصر مانند علی معلم، سیدعلی موسوی گرمارودی، قیصر امین‌پور، علی‌رضا قزوه، غلام‌رضا سازگار و سایر شاعران دیده می‌شود.

انگارهٔ ظهور در سینمای غرب

برخی رسانه‌های تصویری غرب با تمرکز بر موضوع آخرالزمان، انگارهٔ ظهور را وارونه جلوه می‌دهند. پژوهشگران مسلمان این تلاش رسانه‌های غربی و به‌ویژه سینمای هالیوود را اقدامی در جهت سیطرهٔ مبانی فکری و فلسفی خود به‌ویژه لیبرال دموکراسی بر اذهان جهانیان می‌دانند. نشان‌دادن آیندهٔ تاریک و ترسناک و القای این نکته که آموزه‌های ادیان هرگز نمی‌توانند مشکلات امروز و آیندهٔ جهان را برطرف کنند و تنها نجات‌بخش جهان، قدرت و تفکر غرب است در قالب انواع فیلم‌ها و بازی‌های رایانه‌ای و ایجاد بحران‌ها و جنگ‌های مصنوعی در جهان به جوامع انسانی القا می‌شود.

مهدویت‌پژوهی و ظهور

آموزهٔ مهدویت در فرهنگ شیعی، از آموزه‌های بنیادین اسلام است که معطوف به آینده بوده و حرکت تاریخ به‌سوی آن غیرقابل تغییر است و انسان را به امیدواری، رهایی و رستگاری هدایت می‌کند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی تلاش‌های تازه‌ای در چارچوب مهدویت‌پژوهی، تعریف شده است؛ این رویکرد نوین در قالب آینده‌پژوهشی با نظریه‌پردازی‌های دینی در عرصه‌های نجات‌گرایی، حق‌خواهی، حقیقت‌گرایی، حجت‌شناسی، اصلاح‌گری و جهان‌گرایی به شناخت طرح کلی آیندهٔ بشریت و چگونگی رسیدن به جامعهٔ آرمانی می‌پردازد.

چالش‌های باور به ظهور منجی

اعتقاد به ظهور منجی در تمامی ادیان به‌عنوان غایت و نهایت زندگی بشر مطرح بوده است؛ اما همواره این عقیده با چالش‌هایی مواجه بوده است که مانع رشد و بالندگی آن شده و غفلت از آنها موجب سستی اعتقاد مردم یا گرایش به افراد و مجموعه‌های منحرف می‌شود.

باور به ظهور منجی، در سطح اعتقادی با چالش‌های زیر روبرو بوده است: برداشت‌های غلط از فرهنگ مهدویت، آمیختگی نشانه‌های ظهور با شرایط ظهور، تطبیق علائم ظهور بر مصادیق خاص و ترسیم چهره‌ای خشن و نامعقول از امام. همچنین در سطح رفتاری می‌تواند به هرج و مرج و بروز اختلافات شدید، تعیین زمان ظهور، ظهور مدعیان دروغین و شکل‌گیری فرقه‌های انحرافی، انتظار منجی بدون تلاش برای تغییر و نیز بی‌تفاوتی منتظران در قبال زمینه‌سازی، بینجامد.

این چالش‌ها در اثر عواملی مانند فراموشی ولایت خدا و امامان، فقر فرهنگی، خودخواهی و دنیاگرایی، عدم معرفت عمومی، ضعف جامعه‌پذیری و فقر و غنای مفرط اقتصادی، تشدید می‌شود.

منابع

• قرآن کریم.
• آیتی، نصرت‌الله، «زمینه‌سازی ظهور؛ چیستی و چگونگی»، نشریهٔ مشرق موعود، شمارهٔ ۱۹، پاییز ۱۳۹۰ش.
• آیتی، نصرت‌الله، «کارکردهای نشانه‌های ظهور»، نشریهٔ مشرق موعود، شمارهٔ ۲۴، زمستان ۱۳۹۱ش.
• اکبرنژاد، مهدی، بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
• بالادستیان، محمدامین و دیگران، نگین آفرینش، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی، ۱۳۹۰ش.
• «بیانات در جمع اساتید، فضلا و طلاب حوزه عملیهٔ قم در مدرسهٔ فیضیه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مهر ۱۳۷۹ش.
• «بیانات در خطبه‌های نماز جمعه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۶ تیر ۱۳۵۹ش.
• «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۶۹ش.
• «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به‌مناسبت عید نیمهٔ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مهر ۱۳۸۱ش.
• «بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱۵ مرداد ۱۳۹۰ش.
• «بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۸ شهریور ۱۳۸۶ش.
• «بیانات در دیدار رئیس و اعضای مجلس خبرگان رهبری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱۴ شهریور ۱۳۹۲ش.
• «بیانات در دیدار مردم قم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۳۰ بهمن ۱۳۷۰ش.
• دریکوندی، روح‌الله و جعفری، جواد، «معناشناسی ویژگی‌های عقلانی عصر ظهور»، نشریهٔ پژوهش‌های مهدوی، شمارهٔ ۲۹، تابستان ۱۳۹۸ش.
• ربانی، محمدصادق، «جامعهٔ منتظر و سرمایهٔ اجتماعی»، نشریهٔ پژوهش‌های مهدوی، شمارهٔ ۲، پاییز۱۳۹۰ش.
• سلیمیان، خدامراد، «تبارشناسی واژگانی «ظهور» مهدی در منابع اسلامی»، نشریهٔ مشرق موعود، شمارهٔ ۳۸، تابستان ۱۳۹۵ش.
• سلیمیان، خدامراد، درسنامهٔ مهدویت، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، ۱۳۸۹ش.
• سهرابی، فرامرز، مهدویت و فلسفهٔ تاریخ، قم، مؤسسهٔ آیندهٔ روشن، ۱۳۸۹ش.
• صالح‌نیا، یحیی، تنها بر فراز، قم، اتحادیهٔ انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان، ۱۳۹۱ش.
• صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، قم، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۹۵ق.
• صمدی، قنبرعلی، «ویژگی‌های فرهنگی و تمدنی عصر ظهور و نقش الگویی آن در فرهنگ و تمدن زمینه‌ساز»، نشریهٔ پژوهش‌های معنوی، شمارهٔ ۱۴، پاییز ۱۳۹۴ش.
• طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامهٔ، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
• عطارنیشابوری، فریدالدین محمد بن ابوبکر، منظومهٔ مظهرالعجایب و مظهر الأسرار، تصحیح: احمد خوش‌نویس، تهران، سنایی، ۱۳۴۵ش.
• عظیمی خرم‌آبادی، کاظم، «زمینه‌سازی رسانه‌ای – تبلیغاتی ظهور مهدی موعود»، وب‌سایت مؤسسهٔ آیندهٔ روشن، تاریخ درج مطلب: ۲۱ تیر ۱۳۹۴ش.
• علایی رحمانی، فاطمه و عباس قلی‌زاده، سیده سپیده، «نقش اجتماعی زنان در زمینه‌سازی جامعهٔ مهدوی»، نشریهٔ پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شمارهٔ ۱۱۰، پاییز ۱۳۹۵ش.
• عنصری بلخی، حسن بن احمد، دیوان اشعار، به‌کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، سنایی، ۱۳۴۲ش.
• فراهیدی، خلیل بن أحمد، العین، بی‌جا، مؤسسهٔ دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
• فصیحی، امان‌الله، «دین و سرمایهٔ اجتماعی»، نشریهٔ معرفت، شمارهٔ ۱۲، زمستان ۱۳۸۶ش.
• فوکویاما، فرانسیس، پایان نظم (بررسی سرمایهٔ اجتماعی و حفظ آن)، ترجمهٔ غلام‌عباس توسلی، تهران، جامعهٔ ایرانیان، ۱۳۷۹ش.
• قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، مؤسسهٔ دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
• کارگر، رحیم، «آینده‌پژوهی مهدوی»، نشریهٔ انتظار موعود، شمارهٔ ۲۸، بهار ۱۳۸۸ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
• ماسلایه، نانتیا و انصاری چشمه، رقیه، «نقش زنان در زمینه‌سازی ظهور»، نشریهٔ پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، شمارهٔ ۳، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• محمدی، سیدمحسن و دیگران، «سبک زندگی زمینه‌ساز و زندگی غربی»، نشریهٔ مشرق موعود، شمارهٔ ۳۱، پاییز ۱۳۹۳ش.
• «منجی در سایر ادیان»، وب‌سایت، مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۴۰۰ش.
• میرتبار، سیدمحمد، آسیب‌شناسی جامعهٔ منتظر، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، ۱۳۹۰ش.
• نجفی، حسن، «بررسی ابعاد رفتار اخلاقی در سبک زندگی زمینه‌ساز ظهور موعود»، نشریهٔ معرفت، شمارهٔ ۲۲۳، تابستان ۱۳۹۵ش.
• نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبهٔ، تهران، مکتبهٔ الصدوق، ۱۳۹۷ق.
• نیک‌پناه، منصور، «فضای ظهور منجی موعود در عرصهٔ شعر فارسی»، وب‌سایت مؤسسهٔ آیندهٔ روشن، تاریخ درج مطلب: ۲۹ تیر ۱۳۹۴ش.