پیش‌نویس:ایل شاهسون

ایل شاهسون؛ کوچ‌نشینان تُرک‌زبان با تمرکز در دامنۀ سبلان.

ایل شاهسون، عشایر کوچ‌نشینی هستند که زیستگاه آن‌ها بخش‌هایی از شمال غرب ایران به‌ویژه نواحی مغان، اردبیل، ساوه و استان مرکزی است. ایل شاهسون از مهم‌ترین و معروف‌ترین ایل‌های استان آذربایجان شرقی به‌شمار می‌رود و دارای قدمت تاریخی طولانی است. زندگی آن‌ها بیشتر بر اساس دامپروری و کشاورزی و تولید صنایع دستی استوار است. ایل شاهسون در طول تاریخ در رخداد‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نقش‌های متعددی ایفا کرده‌اند.

واژه‌شناسی ایل شاهسون

واژۀ شاهسون در لغت، به‌معنای دوست‌داران شاه و نام عده‌ای از قبایل ترک ساکن ایران است. پس از تسلط شاه‌عباس اول بر قبایل ترک، عده‌ای از قبایل مختلف ترک در گروه جدیدی به نام قزلباش وارد شدند و شاهسون نامیده شدند. برخی معتقدند مفهوم شاهسون، سرسپاری به مذهب شیعه به‌خصوص حضرت علی و سنت صفویه بوده است. در زمان صفویه دولت عثمانی‌ از دشمنان دیرینۀ آن‌ها بوده و مخالفت شدید ایل شاهسون با عثمانی‌ها سبب شده، لقب شاهسونی یا پیروی از فرامین شاه به آن‌ها داده شود. این عنوان پس از انقلاب اسلامی ایران به ائل‌سون یا دوستدار مردم تغییر نام یافت.

تاریخچه ایل شاهسون

پیشینۀ شکل‌گیری ایل شاهسون به قرن ۱۳‌م و دوران بعد از حملۀ مغول به ایران و ورود ایلخانان به ایران برمی‌گردد. با گذر زمان ترکمان‌های قره قویونلو و آق‌قویونلو که ساکن شمال غربی ایران بودند، ضمن مبارزه با ترک‌های عثمانی حاکمیت‌‌های کوچک محلی در ایران را سرنگون کرده و حکومت‌های قدرتمندی را در منطقه ایجاد کردند.

در آن دوران شاهسون‌ اتحادیه‌ای میان طایفه‌ها بود که هدف اولیه از تشکیل آن، تحکیم سلطنت صفویه و گسترش مذهب شیعه بوده است. امروزه شاهسون به همۀ کوچ‌نشینان آذربایجانی اطلاق می‌شود که به درخواست شاه‌عباس صفوی و به‌منظور حمایت و تشکیل سپاه پادشاه، دور هم جمع شده‌ بودند.

برخی دیگر معتقدند پیشینۀ عشایر شاهسون به ترکمن‌هایی برمی‌گردد که حدود ۱۰۰۰ سال پیش به خراسان مهاجرت کرده و در نواحی شرق دریای خزر زندگی چادرنشینی و عشایری را برگزیدند. این گروه پس از شورش علیه محمود غزنوی به دشت‌ها و دامنه‌های کوه سبلان رفتند که گروهی از آنها در اردبیل و گروهی دیگر در دشت مغان ساکن شدند.

جغرافیا و جمعیت‌شناسی ایل شاهسون

جغرافیای ایل شاهسون

ایل شاهسون از اقوام کوچ‌نشین و از بزرگ‌ترین اتحادیه‌های ایلی ایران هستند که از اصالت و فرهنگ غنی برخوردارند. ایل شاهسون به دو شاخۀ اصلی تقسیم می‌شود:

شاهسون‌های آذربایجان

این گروه، هسته اصلی ایل شاهسون را تشکیل می‌دهند و از مراتع قشلاقی دشت مغان بهره‌برداری می‌کنند و به دو گروه شاهسون‌های اردبیل و شاهسون‌های مشکین‌شهر تقسیم می‌شوند.

شاهسون‌های ساوه

این گروه از شاهسون‌ها که به شاهسون‌های بغدادی معروف هستند، در زمان نادرشاه از بغداد به منطقه ساوه کوچانده شدند. آن‌ها که زبان ترکی دارند، در حال حاضر به‌صورت نیمه‌کوچنده در اطراف شهرستان‌های ساوه، قم و در محدوده‌ دریاچه حوض سلطان پراکنده‌اند. ایل شاهسون بغدادی از سه طایفه اصلی به نام‌های لک، آرخلو و اینالو به‌همراه تعدادی تیره و زیرتیره تشکیل شده است. آن‌ها سابقاً از مناطق اردبیل و دشت مغان به سمت استان مرکزی کوچ می‌کردند. گروه‌های محدودی از شاهسون‌ها نیز به‌طور پراکنده در هشترود، میانه، بیجار، ورامین، زنجان، نی‌ریز استان فارس و جنوب دریاچه بختگان، قزوین، همدان و استان مرکزی زندگی می‌کنند.

امروزه شاهسون‌ها علاوه بر نقاط گسترده‌ای از ایران در کشورهای آذربایجان، عراق، ترکیه و سوریه نیز سکونت دارند. روستای شاهسون‌نشین قشلاق چرخلو در استان قزوین بزرگترین و پرجمعیت‌ترین روستای شاهسون‌نشین ایران است.

تقسیم‌بندی ایل شاهسون از سرشاخه تا طوایف خرد

اقوام و عشایر متعددی از جمله ایل شاهسون در استان اردبیل زندگی می‌کنند.

ایل شاهسون از تعداد زیادی طایفه تشکیل شده است. نام طوایف در این ایل اغلب به «لو» ختم می‌شوند. هر طایفه از یک یا چند تیره تشکیل شده است. طایفه‌های ایل شاهسون و گروه‌های کوچ‌رو، بیش از چهل طایفه هستند که بزرگ‌ترین و معروف‌ترین آن‌ها «قوجابیگلو»، «پلاتلو»، «فولادلو»، «طالش میکائیل‌لو»، «عربلو»، «پیرآیواتلو»، «قاراقاسملو»، «گوشلو»، «علی بابالو»، «مستعلی بیگلو»، «عیسی‌لو»، «دمیرچی‌لو»، «ساری خانلو» و «نوروزعلی بیگلو» است.

زبان و دین ایل شاهسون

زبان ایل شاهسون تُرکی و دارای لهجۀ ترکی اِلسَوَنی، شَسَوَن یا شَهسَوَن است. دین آنها اسلام و اغلب شیعه‌مذهب هستند.

جمعیت ایل شاهسون

جمعیت شاهسون از دو ایل بزرگ به نام ایل شاهسون با 93.4درصد، ایل قره‌داغ با 5.1درصد جمعیت و دو طایفۀ مستقل به نام شاطرانلو با 3.8درصد و طایفۀ فولادلو با 1.3درصد، تشکیل شده است. این تعداد عشایر در ۵۷۲ قشلاق، ۷ زیست‌بوم، ۲۲ کانون توسعه و ۱۵۲۷ اوبه زندگی می‌کنند. عشایر شاهسون 6درصد جمعیت استان آذربایجان شرقی و در کل 6.5درصد جمعیت عشایری کشور را به خود اختصاص داده‌اند.

ویژگی‌های مردمی ایل شاهسون

شجاعت، صداقت، سخت‌کوشی و تلاش از ویژگی های بارز مردم ایل شاهسون است. شاهسون‌ها به مهارت‌های برجسته در تیراندازی و شکار مشهورند و به‌خاطر ویژگی‌های اخلاقی و حس میهن‌پرستی‌ و ایران‌دوستی شناخته می‌شوند. آنها به اصول دینی و اجتماعی پایبند بوده و به حفظ سنت‌ها و آداب و رسوم اهمیت ویژه‌ای قائل هستند؛ به‌گونه‌ای که این ارزش‌ها در سبک زندگی و مناسک روزمره‌شان نقش کلیدی دارند.

ساختار اجتماعی ایل شاهسون

طبقات اجتماعی ایل شاهسون

ایل شاهسون از نظر تقسیمات اجتماعی و سلسله‌مراتب ایلی به‌ترتیب از تیره، طایفه، ال، گوبک، اوبه و خانوار تشکیل شده است. اوبه، به چند خانواری که آلاچیق‌ها و کومه‌های خود را در کنار یکدیگر برپا کرده و چراگاه‌های مشترکی دارند، گفته می‌شود. در رأس هر طایفه شاهسون، ایل‌بِیگی قرار دارد که از سوی دولت تعیین شده و مسئولیت حفظ نظم و وصول مالیات را برعهده دارد. اداره طایفه نیز برعهدۀ بِیگ است که از طرف ایل‌بیگی انتخاب می‌شود. از ترکیب چند اوبه، واحد بزرگ‌تری به نام گوبَک شکل می‌گیرد که واحدی اجتماعی-خاندانی است و همه اعضای آن از یک جد مشترک برخاسته‌اند.

ایل شاهسون برخلاف ایلاتی مانند بختیاری و قشقایی که رهبری متمرکزی داشتند، به‌شکل اتحادیه‌ای از طوایف اداره می‌شد و دارای رهبری مرکزی نبود. فقط برخی از بزرگان طوایف که بیگ نام داشتند، در دوره‌هایی توانستند با دیگر روسای طوایف متحد شده و نفوذ خود را افزایش دهند. یکی از این خوانین برجسته، رحیم‌خان چلبیانلو بود که در دوران انقلاب مشروطه در تهران با مشروطه‌خواهان به مخالفت و نبرد پرداخت.

سایر گروه‌ها و عشایر را رعیت یا هامپا (همپا) می‌نامند. در گذشته در هر طایفه بیگ‌زاده از دو طبقه تشکیل می‌شدند؛ اعضای خاندان حاکم که هسته اصلی طایفه به‌شمار می‌رفتند، لقب جد طایفه را داشتند. این طبقه با انتصابات حکومتی، مالکیت بر مراتع و نسبت به بالاترین جایگاه طایفه، بر حکومت خود تسلط داشت. بیگ‌زادگان معمولاً دارای نوکرانی در خدمت خود بودند، مالیات نمی‌پرداختند و کار نمی‌کردند و مالکیت کامل بر همه چیز داشتند. در بعضی از طوایف، تعداد این طبقه بیش از نیمی از جمعیت طایفه را تشکیل می‌داد.

جایگاه ریش‌سفیدان در ایل شاهسون

در رأس هر اُبه، «آق‌سَقَل» یا ریش‌سفید قرار دارد که از جایگاه اجتماعی ویژه‌ و احترام بالایی در میان اعضای اُبه برخوردار است. آق‌سقل سرپرستی اُبه را برعهده دارد و وظایفی چون تعیین چگونگی چرای دام، زمان کوچ، مدیریت امور مربوط به گله و رسیدگی مسائل اُبه را انجام می‌دهد.

پس از برچیده شدن عناوین و جایگاه‌های سنتی مانند ایل‌بیگی، خان و بیگ در دوران حکومت پهلوی، جایگاه آق‌سقل‌ها (ریش‌سفیدها) اهمیت بیشتری یافته و امروزه نقش کلیدی در هدایت جامعه ایلی دارند.

نقش و شغل بانوان در ایل شاهسون

زنان نقش مهمی در ادارۀ امور خانواده مانند خانه‌داری و تربیت فرزندان و اقتصاد خانواده (دامداری، کشاورزی و صنایع دستی) ایفا می‌کنند. زنان پرتلاش از دیرباز تا به امروز همواره دوشادوش مردان خود در تمام سختی‌ها و مشکلات زندگی به ایفای نقش پرداخته‌اند. آنها مسئول تهیۀ آرد و خمیر و پخت نان، جمع‌آوری هیزم برای پخت غذا و گرمایش هستند. همچنین شغل زنان ایل شاهسون، تولید و فروش فرآورده‌های دامی مانند شیر، ماست، دوغ، روغن و کشک است که با این کار علاوه بر تأمین مایحتاج خانواده در اقتصاد خانواده و جامعه خود نیز اثرگذار هستند. از دیگر مشاغل زنان در ایل شاهسون تولید و فروش صنایع دستی مانند «جاجیم»، «نمد»، «خورجین» و «پشتی» است. بانوان ایل عشایر از همان سنین نوجوانی زمان فراغت خود را به تمیز کردن پشم گوسفند و نخ‌ریسی برای تهیۀ مواد اولیۀ صنایع دستی، اختصاص می‌دهند.

شیوۀ زندگی ایل شاهسون

زندگی ایل شاهسون به‌صورت کوچ‌نشین، نیمه‌کوچ‌نشین و یکجانشینی است.

کوچ‌نشینی

شاهسون‌ها اغلب به‌صورت سنتی و ایلی زندگی می‌کنند. قشلاق عشایر شاهسون‌ اردبیل بیشتر در دشت مغان (سرزمین حاصلخیز و وسیعی که در شمال شرقی آذربایجان و جنوب غربی دریای خزر) بوده و مشکین‌شهر، اهر و هریس ییلاق اقامت آنها است. این مناطق از نقاط پرمحصول کشور به‌شمار می‌رود و شرایط اقلیمی آن متاثر از کوه سبلان است.

زندگی عشایر شاهسون به‌صورت کوچ‌نشینی است که در فصول گرم و سرد انجام شده و به دو صورت عمودی و افقی اتفاق می‌افتد. در استان اردبیل کوچ عشایر به‌صورت عمودی است و آن‌ها از کمترین ارتفاع (پنج متر از سطح دریا) کوچ را شروع کرده و تا ارتفاع 4500 متر بالاتر از سطح دریا ادامه می‌دهند، سپس در آن مکان به برپایی چادر عشایری می‌پردازند.

مسیر و مدت کوچ

شاهسون‌ها طی ییلاق و قشلاق در مجموع حدود ۴۰۰ کیلومتر راه می‌پیمایند. زمان شروع ییلاق و قشلاق و مدت اطراق و توقف در مراتع مسیر بر اساس شرایط اقلیمی و آب‌وهوایی منطقه در سال‌های مختلف متغیر است. ییلاق شاهسون‌ها به‌طور معمول ۴۵ روز بعد از شروع بهار آغاز می‌شود و ۱۵ تا ۲۰ روز طول می‌کشد. آنها اوایل خردادماه در دامنه‌های سبلان آلاچیق برپا می‌کنند و در ماه‌های تیر و مرداد به ارتفاعات بالاتر کوه سبلان می‌روند. قشلاق ایل شاهسون اواسط یا اواخر شهریور شروع می‌شود و ۴۰ تا ۴۵ روز به طول می‌انجامد؛ در مسیر قشلاق، نزدیک دشت مغان (ارشق، تازه کند) آلاچیق برپا می‌کنند و پس از چند روز به دشت مغان می‌روند و تا اواخر فروردین یا نیمه‌های اردیبهشت آنجا می‌مانند.

نیمه‌کوچ‌نشینی

گروه دیگری از ایل شاهسون، رمه‌گردان هستند که همه اعضای خانوادۀ آن‌ها در یکی از قطب‌های اصلی ییلاق یا قشلاق ساکن هستند و کوچ نمی‌کنند؛ اما به‌دلیل اینکه زندگی آن‌ها متکی به دامداری است، دام‌های خود را همراه چوپانان و برخی از افراد خانواده که غالباً پسران هستند، به کوچ موقت می‌فرستند.

یکجانشینی

امروزه ایل شاهسون در نقاط مختلفی از ایران مانند سایر کوچ‌نشین‌ها به‌صورت یکجانشینی زندگی می‌کنند.

مسکن ایل شاهسون

آب‌وهوای نسبتاً سردی که بر ییلاق و قشلاق عشایر شاهسون حاکم است، سبب شده آن‌ها از چادرهای محلی و دست‌بافتی که تولید بانوان ایل است، استفاده ‌کنند؛ زیرا بیشترین هماهنگی را با شرایط اقلیمی منطقۀ زندگی آن‌ها دارد. شیوۀ اسکان آنها استفاده از آلاچیق، کومه و چاتما است که متداول‌ترین آنها همان آلاچیق و کومه است.

آلاچیق‌های نیم‌کره‌ای

سازه‌ای چوبی متشکل از 23 تا 28 چوپ صیقل یافته به‌نام «چوبوغ» است. این چوبوغ‌ها از قسمت فوقانی به نیم‌کره گنبدی شکل چوبی (چنبره) متصل هستند که پوشش خارجی آن چادری از جنس نمد سفیدی است که از پشم حلاجی شده گوسفندان، با مهارت خاصی تولید می‌شود. نمد‌ها توسط مردان به قطعات منظمی به‌نام ترک بریده و متناسب با اندازه و شکل آلاچیق دوخته می‌شوند. این آلاچیق محل زندگی و پذیرایی از مهمانان است. درون آلاچیق با دست‌بافت‌های زنان شاهسون پوشانده و تزئین شده و سرِ دربِ ورودی آن، منگوله‌هایی آویزان می‌کنند. این چادرهای خاص ایل شاهسون در محلی به‌نام یورد، برپا می‌شوند. با استقرار اولین آلاچیق یا کومه، سنگ‌چین‌هایی به‌صورت هلالی به‌منظور ایجاد فضایی برای گذاشتن فارماش (جارخت‌خوابی پشمی) و باقی اسباب و وسایل اطراف آن، چیده می‌شود. سنگ‌چین از نفوذ رطوبت و نم به داخل وسایل جلوگیری می‌کند.

کومه‌های دالانی‌شکل

کومه نوع دیگر مسکن شاهسون است. کومه‌ها طوسی‌رنگ، دالانی شکل و کوچک‌تر از آلاچیق‌ها هستند. کومه با استفاده از چوبوغ‌های جنگلی بدون صیقل ساخته و با نمدهای زبری پوشانده می‌شوند. کومه اغلب برای طبخ غذا و تولید لبنیات استفاده می‌شود؛ اما در برخی موارد افراد کم‌بضاعت ایل نیز در آن‌ها زندگی می‌کنند.

فرهنگ ایل شاهسون

پوشش ایل شاهسون

لباس‌های محلی مخصوص ایل شاهسون پِتاوا، چاروق، شَته و کِپی است که از شاخص‌های پوشش ایلات شاهسون هستند. پوشش مردان ایل شاهسون متشکل از پالتوی بلندی از جنس پارچۀ پشمی، شلوار و کلاه ترک‌دار است. جنس کلاه مردان ایل از جنس بره تازه به دنیا آمده تهیه می‌شود که در افغانستان نیز رایج است و از آن به قرقل یاد می‌شود. شکل و جنس کلاه در ایل شاهسون بر اساس جایگاه فرد در ایل و طایفه برای هر فرد متفاوت است. در زیر پالتو کوینگ معمولی پوشیده می‌شود و کفش مردان ایل نوعی کفش با زیره چرمی و رویه پشمی است که آن را «چاروق» می‌گویند. پوشش غالب زنان شاهسون از ده تکه تشکیل شده و تنوع آن نسبت به پوشش مردان ایل بیشتر است و شامل موارد زیر است:

1. کوینَک (پیراهنی بلند از رنگ‌های متنوع و شاد)؛
2. دامن شِلیته‌ای (شبیه دامن‌های بانوان گیلان، بختیاری و قشقایی)؛
3. یایلیق (چارقد یا روسری گل‌دار که با یک کلاغی بسته می‌شود)؛
4. آیلن یایلیقی (چارقدی که از روی یایلیق و برای نگهداشتن آن در بالای پیشانی بسته می‌شود)؛
5. آراخچن (عرق‌چین)؛
6. یِل (نیم‌تنۀ ساده زمستانی که روی جلیقه می‌پوشند)؛
7. جوراب؛
8. جُلقا (جلیقۀ بدون آستین که روی آن‌ها با سکه‌های طلا و نقره یا فلزی دوخته می‌شود که تعداد سکه‌ها نشان‌دهنده میزان ثروت خانواده است)؛
9. باشماق (کفش)؛
10. یاشماق (دستمالی که روی دهان می‌بندند).

آداب و رسوم ایل شاهسون

از جمله آداب و رسوم رایج در میان ایل شاهسون، یادگیری تیراندازی و شکار است. همچنین آنها در مناسبت‌های دینی و مذهبی مانند عید فطر و عید قربان که از اعیاد مهم در میان ایل شاهسون‌ است به قربانی کردن و پخش گوشت آن در میان چادرهای همسایه و اطرافیان و نزدیکان خود می‌پردازند. احترام و تکریم بزرگتر‌های ایل، طایفه و خانواده از ویژگی‌های بارز ایل شاهسون است. آن‌ها در این اعیاد نزد بزرگان و ریش‌سفیدان اوبه می‌روند. عید نوروز و چهارشنبه‌سوری نیز از شادترین روزهای شاهسون‌ها محسوب می‌شود. اهالی ایل در شب چهارشنبه‌سوری آجیلی از نخودچی و گندم برشته درست کرده، آتش‌ روشن می‌کنند، بچه‌ها از روی آتش می‌پرند و صبح چهارشنبه آب‌تنی می‌کنند. از جمله رسوم شاهسون‌ها در عید نوروز، دیدوبازدید با خویشاوندان و اطرافیان و هدیه دادن تخم‌مرغ رنگی به بچه‌ها است.

آیین قربانی در ایل شاهسون

قربانی کردن در ایل شاهسون، رسمی کهن و مهم، نه تنها در عید قربان، بلکه در مناسبت‌های دیگری چون نذر و شکرگزاری نیز رواج دارد؛ اما در عید قربان با آیینی ویژه همراه است.

قربانی، معمولاً گوسفند نر است که از قبل انتخاب و شسته شده و با حنا و سرمه تزیین می‌شود. در صبح عید، کارد ذبح با خواندن ادعیه متبرک می‌شد. در هنگام ذبح، نبات در دهان حیوان گذاشته شده و پاهای او بسته می‌شود تا رنج کمتری ببرد. شاهسون‌ها با رعایت اصول انسانی، حیوان را رو به قبله و با کمترین درد ممکن ذبح می‌کنند.

خون قربانی در ظرف جمع‌آوری و برای تبرک به پیشانی نوزادان مالیده می‌شود و قطرات احتمالی خون بر زمین دفن می‌شود. گوشت قربانی میان همسایگان و نیازمندان توزیع شده و استخوان‌ها یا دفن شده یا به آب روان سپرده می‌شودند و پوست حیوان نیز بر درختان آویخته می‌شود.

همسرگزینی و ازدواج در ایل شاهسون

انتخاب همسر در ایل شاهسون به‌شکل سنتی و اصیل ایرانی صورت می‌گیرد. به‌دلیل سبک زندگی ایلی و عشایری رایج در شاهسون‌ها، اغلبِ ازدواج‌ها به‌صورت درون‌طایفه‌ای صورت می‌گیرد. خواستگاری در ایل شاهسون به این شیوه است که در آن دو فرد ریش‌سفید از طرف خانواده داماد برای خواستگاری به چادر خانواده عروس می‌روند. پس از اینکه درخواست از جانب آنها مطرح شد، خانوادۀ دختر پس از تحقیق و مشورت با دختر خود در صورتی که پاسخ آن‌ها مثبت باشد، به خانوادۀ داماد اطلاع داده و به نشانۀ موافقت با عهد و پیمان خواستگاری، شیرینی می‌خورند. سپس خانوادۀ داماد به محل عروسی می‌روند و روسری کلاغی، گردن‌بند، آینه و شیرینی با خود می‌برند. جشن‌ عروسی در ایل شاهسون به یک روز محدود نشده و متناسب با بزرگی طایفه و تمکن مالی خانوادۀ داماد، گاهی تا ۲۰ روز نیز طول می‌کشد. در پایان مراسم اقوام و نزدیکان مبلغی را به‌عنوان طیانه (پول شیرینی) به صاحب مراسم می‌دهند.

مراسم سوگواری ایل شاهسون

پس از فوت یکی از اعضای ایل و برگزاری مراسم تدفین، مردان در آلاچیقی جمع شده و قرآن تلاوت می‌کنند و زنان در آلاچیقی جداگانه به گریه و سوگواری می‌پردازند. فردی نقش مویشگر را بر عهده دارد که «بایاتی» (دوبیتی) یا «اوخشاما»هایی را در رثای متوفی می‌خواند و دیگران با آواز او همراه شده و گریه می‌کنند. یکی دیگر از سنت‌های شاهسون‌ها این است که هر فردی که در مراسم عزاداری شرکت می‌کند، معمولاً دست‌خالی نمی‌رود و اغلب با خود دام زنده، برنج، قند و روغن به‌عنوان همدردی و دلجویی از بازماندگان به همراه می‌آورد. این رسم با هدف کاهش هزینه‌ها و بار مالی مراسم بر خانواده داغدیده انجام می‌شود.

بازی‌های محلی ایل شاهسون

ایل شاهسون دارای مجموعه‌ای متنوع از بازی‌های محلی است که در جشن‌ها و مراسم مختلف اجرا می‌شوند، از جمله اسب‌سواری و کشتی و مسابقات محلی.

موسیقی ایل شاهسون

موسیقی و استفاده از آلات مختلف موسیقی از جمله نی، توتک، تار، ساز و گارمان در میان ایل شاهسون رواج دارد. موسیقی متداول در میان عشایر شاهسون، عاشیقی است و نوازندگان این موسیقی محلی شاهسونی را عاشیق‌لَر می‌نامند. آنها با ساز زهی (چگو) اغلب به سرودن اشعار و داستان‌های حماسی و عاشقانه می‌پردازند. از مشهور‌ترین اشعار و موسیقی‌های شاهسون شامل گرایلی، قوشی، تجنیسی، بایاتی، باغلاما، دیوانی، خلق و ماهنسی هستند.

شغل و توانمندی اقتصادی ایل شاهسون

ایل شاهسون بیشتر دامدار هستند و بخش عمده‌ای از معیشت آن‌ها با دامداری در مراتع ییلاقی و قشلاقی، تولید شیر و فرآورده‌های لبنی تأمین می‌شود. عمدۀ دام‌های شاهسون را گوسفند‌های نژاد مُغانی و شتر دو‌کوهانه تشکیل می‌دهند. کشاورزی نیز از دیگر مشاغل ایل شاهسون بوده که در دهه‌های اخیر در پی افزایش زندگی یک‌جا‌نشینی در ایل شاهسون علاوه بر دامداری، کشاورزی در جلگه‌های اطراف ارس و مغان به‌صورت گسترده‌تری توسط آن‌ها صورت می‌گیرد. همچنین تولید صنایع دستی از دیگر منابع کسب درآمد شاهسون‌ها به‌ شمار می‌رود. ویژگی‌های منحصربه‌فرد قوم شاهسون مانند آداب و رسوم و سبک زندگی عشایری، آنها را به یکی از جاذبه‌های فرهنگی کشور تبدیل کرده است و سبب شده در فصل کوچ گردشگران بسیاری را به‌ سوی خود بکشانند.

صنایع‌ دستی ایل شاهسون

با توجه به اشتغال عشایر شاهسون به شغل دامداری، آنها متناسب با دسترسی به ملزومات و مواد اولیه برای تولید صنایع دستی که مهم‌ترین آنها ورنی‌بافی است، اقدام به تولید صنایع دستی محلی ایل شاهسون کرده‌اند. همچنین تولید دست‌باف‌هایی مانند قالی و قالیچه، گلیم، زیلو، جاجیم و خورجین، پلاس (چادر)، چوقا یا برک، کلاه، دستکش، جوراب، گیوه، پاپوش، حصیر و مفرش از دیگر صنایع دستی ایل شاهسون است که اغلب توسط بانوان هنرمند ایل تهیه می‌شوند. این گونه سازه‌ها، فرهنگ سنتی و غنی ایل شاهسون را به تصویر می‌کشند.

نقش ایل شاهسون در اقتصاد ملی

ایل شاهسون به‌دلیل زندگی متکی به دامپروری و کشاورزی که دارد، نقش مهمی در اقتصاد کشور و تأمین فرآورده‌های دامی کشور (مانند گوشت، پنیر، دوغ، ماست، کره، روغن محلی) دارد. ایل شاهسون مغان با پرورش 1.5 میلیون واحد دام توانسته ۱۰ هزار و ۵۰۰ تن گوشت قرمز، ۴۳ هزار و ۵۰۰ تن شیر، یک هزار و ۵۰۰ تن پشم و ۵ هزار و ۴۰۰ تن پنیر تولید و عرضه کرده و نقش مهمی در تولیدات دامی ایفا کند. همچنین تولید محصولات باغی و زراعی به‌عنوان شغل دوم و صنایع دستی به‌عنوان شغل سوم اهالی ایل شاهسون محسوب می‌شود.

همچنین تولید و فروش صنایع دستی و مواد اولیه آن (مانند پشم و نخ) به داخل و صادر کردن این محصولات به خارج از کشور، نه‌تنها سبب سود اقتصادی برای کشور می‌شود، بلکه به‌ترویج بخشی از فرهنگ ایرانی در جهان کمک می‌کند. آوردۀ خالص حاصل از مجموع تولیدات زراعی، باغی و صنایع دستی ایل شاهسون رقمی بالای ۲ هزار و ۲۵۰ میلیارد تومان است.

سیاست‌های حکومتی و ایل شاهسون

سیاست‌های قاجار در برابر ایل شاهسون‌

ایل شاهسون در طول تاریخ به‌دلیل ظرفیت‌های بالای زندگی عشایری و در اختیار داشتن موقعیت مهم سیاسی در تحولات، معادلات قدرت، برقراری امنیت و توسعه پایدار در کشور نقش مهمی داشته‌اند. این امر سبب شد حاکمان و پادشاهان قاجار اقدامات متعددی را برای محدود کردن قدرت، اقتصاد و نقش سیاسی ایل شاهسون انجام دهند. در دورۀ حکومت قاجار قلمرو شاهسون‌ها دچار تغییرات محسوسی شد که زندگی آنها را تحت تأثیر قرار داد. در زمان فتحعلی‌شاه با عقد قرارداد گلستان بین ایران و روسیه، بخش‌هایی از شمال مغان که سرزمین‌های قشلاقی شاهسون‌ها بود، به تصرف روسیه در آمد. همچنین در معاهدۀ ترکمانچای بخش عظیم دیگری از منطقه قشلاق ایل شاهسون از سمت شمال مرز‌های ایران محدود شد و این امر بر جغرافیا و پراکندگی ایل شاهسون تأثیر گذاشت.

همچنین سبک اصیل ایرانی که در زندگی عشایر رایج بوده مانند اتحاد و همدلی، قناعت و اقتصاد وابسته به تولیدکنندگی نه مصرف‌گرایی، اهمیت به پوشش محلی و آداب و رسوم اصیل ایل، سبب شد پادشاهان وقت برای از بین بردن فرهنگ اصیل ایرانی و ترویج و تحمیل سبک زندگی مدرن و غربی اقدامات دیگری انجام دهند.

سیاست‌های پهلوی در برابر ایل شاهسون

در عصر پهلوی به‌دنبال مخالفت‌های ایل شاهسون با حکومت استبدادی پهلوی، طرح اسکان اجباری عشایر شاهسون به‌منظور کاهش قدرت، رکود فعالیت‌های دامی (دامپروری و تولیدات دامی) و ضربه به اقتصاد ایل شاهسون از سوی رضاخان پهلوی صورت گرفت. سیاست تغییر ساختارهای اجتماعی در این دوره در شکنندگی زندگی ایلات تأثیر اساسی داشت و موجب افزایش مهاجرت، کاهش محصولات دامی، بیکاری و حاشیه‌نشینی آنها شد. در دوران پهلوی برای از بین بردن سبک زندگی سنتی و نابودی فرهنگ با ایجاد پست‌های امنیه جهت جلوگیری از تمرد عشایر، استقرار مأمورین اسکان در نواحی اسکان داده شده، سوزاندن ابزار‌آلات کوچ‌نشینی و وضع قوانین محدود کنندۀ دامداری، عشایر کوچ‌نشین شاهسونی را مجبور به زندگی یکجانشینی کردند و با این کار سبک زندگی سنتی و اصیل عشایر شاهسون را دچار تحول کرده و با اجبار آنها به زندگی شهری، زندگی عشایر را در جهت مدرنیته و سبک زندگی غربی سوق دادند.

نقش ایل شاهسون در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران

نقش ایل شاهسون در انقلاب مشروطه

انقلاب مشروطیت از رویدادهای مهم تاریخ معاصر ایران است که آذربایجان نیز نقش برجسته‌ای در آن ایفا کرد. موقعیت خاص سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آذربایجان و حضور مداخله‌جویانه روسیه و عثمانی باعث تقویت هویت ملی (اسلامی و ایرانی) در مردم و نخبگان این منطقه شد. در این دوران، عشایر شاهسون، به ویژه ایل شاهسون بغدادی، نقشی مهم در مقابله با استبداد داشتند و با روحیه آزادی‌خواهی ایلی خود، از مشروطه‌خواهان حمایت کردند. سواران شاهسون در جریان به توپ بستن مجلس از نیروهای حامی مشروطه بودند؛ اما در عین حال برخی گروه‌ها از شاهسون‌ها نیز در کنار محمدعلی‌شاه و علیه مشروطه‌خواهان فعالیت کردند. این دوران نقطه عطفی در شکل‌گیری هویت ملی و سیاسی آذربایجان و ایران بود که نقش عالمان دینی و حاملان شریعت در آن بسیار بارز بود.

نقش ایل شاهسون در پیروزی انقلاب اسلامی

ایل شاهسون در طول تاریخ به میهن‌دوستی مشهور بوده‌اند. زندگی در کوهستان و دشت‌های آزاد و پهناور عشایری سبب ایجاد و تقویت روحیۀ دلاوری و جوانمردی در مردمان ایل شاهسون شد که این امر در تقویت روحیۀ مبارزه‌طلبی و ایستادگی در مقابل دشمن و استبداد، شاهسون‌ها، نقش اساسی داشته‌اند. عشایر شاهسون در رویدادهای سیاسی پیش و پس از انقلاب نقش‌آفرینی کرده و در مقابل نظام استبدادی پهلوی به مبارزه پرداختند. پس از پیروزی انقلاب به‌دلیل اهمیت جایگاه عشایر سراسر کشور از جمله ایل شاهسون و نقش‌آفرینی آنها در تحقق پیروزی انقلاب اسلامی، ابتدا سازمان امور عشاير تشکیل شد که مسـئول رسيدگی بـه مسائل عشاير بوده و امکانات لازم برای کاهش سختی‌های زندگی عشایری مانند حمل‌ونقل و جاده‌سازی، تأمین منابع آبی، برق‌رسانی و ارائه خدمات آموزشی و وام‌های کشاورزی برای توسعه و احیای سبک زندگی كوچ‌نشينی عشایری (دامداری و کشاورزی) را مهیا کردند.

نقش عشایر شاهسون در جنگ ایران و روس

پس از تحمیل عهدنامه‌های گلستان و ترکمنچای، رود ارس به‌عنوان مرز تعیین شد و بخش عمده‌ای از مراتع زمستانی ایل شاهسون در قلمرو روسیه قرار گرفت. دولت روسیه با بستن مرزها، مانع دسترسی شاهسون‌ها به چراگاه‌ها و بازارهای خود شد که این امر مشکلات معیشتی و نارضایتی شدید آنان را فراهم کرد.

این وضعیت، شاهسون‌ها را که وطن خود را از دست رفته می‌دیدند، به تشکیل نهضتی علیه اشغالگری روسیه سوق داد. طوایف قوجابیگلو و حاج خوجالو، به‌ویژه با حضور جنگجویانی چون جوادخان حاج خوجالو و بهرام خان، بارها با مرزبانان روس درگیر شدند و تلفات سنگینی به آنان وارد کردند تا جایی که روس‌ها را تا مرز عقب‌نشینی پیش بردند.

روس‌ها با اعزام نیروهای نظامی تلاش کردند تا مقاومت شاهسون‌ها را سرکوب کنند؛ اما جنگجویان شاهسون، شامل مردان و زنان با تاکتیک‌های جنگی و مقاومت شدید، دشمن را ناکام گذاشتند و موجب عقب‌نشینی نیروهای روس شدند.

این مقاومت‌ها که بیش از پنجاه سال ادامه داشت، نمایانگر پایبندی ایل شاهسون به حفظ هویت، سرزمین و آزادی‌های خود در برابر قدرت‌های استعماری بود.

تاثیر مدرنیته بر ایل شاهسون

پس از انقلاب اسلامی ایران، ایل شاهسون مانند دیگر ایلات ایرانی کوچ‌نشینی را دوباره آغاز کردند؛ اما در اواسط دهه ۱۳۷۰ش با پیشرفت گسترده طرح‌های توسعه‌ای دولت، به‌ویژه پروژه‌های کشاورزی و صنعتی در دشت مغان، کوچ‌نشینی به‌مرور کاهش یافت و کم‌کم کمرنگ شد. امروزه با گسترش سبک زندگی مدرنیته، گرایش افراد ایل شاهسون به اسکان دائمی بیشتر شده که این امر از بزرگ‌ترین چالش‌هایی است که زندگی عشایری و کوچ‌نشینی ایل شاهسون را تهدید می‌کند.

همچنین دستور رضاشاه به اسکان اجباری عشایر، ميـزان تعلق افراد ایل به زندگی کوچ‌نشینی را کمتر کرد و بسیاری از آداب و رسوم زندگی ایلاتی را دچار تحول کرد. زندگی یکجانشینی سبب شد، ایل شاهسون به‌لحاظ قدرت سیاسی نیز نسبت به قبل دچار افول شود. ترویج زندگی یکجانشینی سبب ‌شد عقاید و باورهای مذهبی و نوع گویش و زبان ایل شاهسون تحت تأثیر مناطق همسایه آن‌ها قرار گیرد.

وضعیت آموزش در میان عشایر ایل شاهسون

1. آماده‌سازی و بهبود فضاهای آموزشی؛ امروزه آموزش و پرورش مدارس زیادی برای دانش‌آموزان عشایر تدارک دیده است که با همکاری گروه‌های جهادی، این مدارس رنگ‌آمیزی، بهسازی و آماده حضور دانش‌آموزان برای سال تحصیلی جدید شده‌اند.
2. تامین نیروی انسانی آموزشی؛ تعداد قابل توجهی معلم برای تحصیل این دانش‌آموزان در نظر گرفته شده و تلاش بر این است که فضای آموزشی در مناطق عشایری با حضور معلمان و مدیران مدارس مهیای سال تحصیلی شود.
3. جذب دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل؛ در جهت تلاش برای برخورداری حداکثری دانش‌آموزان عشایری از تحصیل، دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل مناطق عشایری شناسایی شده و نسبت به جذب آنها اقدامات مؤثری صورت گرفته است تا زمینه تحصیل این دانش‌آموزان در دورترین مناطق نیز فراهم آید.

چالش‌های زندگی ایل شاهسون

مسائل بهداشتی

1. عدم‌دسترسی به آب آشامیدنی؛ عشایر ایل شاهسون با مشکل عدم‌دسترسی به آب آشامیدنی سالم مواجهند. تامین آب آشامیدنی سالم، به‌خصوص در ییلاقات از سخت‌ترین کارها است و آن‌ها چاره‌ای جز استفاده از آب‌های زیرزمینی ندارند. در برخی اوباها، فاصله تا منابع آبی زیاد است و زنان مجبورند ساعت‌ها برای آوردن آب پیاده‌روی کنند.
2. بهداشت شخصی و استحمام؛ در میان عشایر ایل شاهسون استحمام به سختی انجام می‌شود و مادران مجبورند آب را گرم کرده و با آن کودکان خود را حمام کنند. این وضعیت منجر به بروز مشکلات بهداشتی بسیاری می‌شود که به‌دلیل زندگی در مجاورت دام، می‎‌تواند تشدید یابد.
3. مشکلات دسترسی به خدمات درمانی؛ پروسه اعطای دفترچه‌های خدمات درمانی ناتمام مانده است و حتی مبالغی که برای آن اخذ شده بود، پس داده نشده است. این موضوع نشان می‌دهد عشایر به خدمات درمانی اولیه نیز دسترسی مناسبی ندارند.
4. پایین بودن سطح بهداشت و درمان نسبت به جمعیت روستایی؛ اگر چه خانه‌های بهداشت عشایری به‌منظور فراهم آوردن خدمات پزشکی، مامایی، تامین دارو و انجام تزریقات برای جامعه عشایری ایل شاهسون ایجاد شده‌اند و فعالیت آن‌ها به صورت فصلی و متناسب با کوچ عشایر است؛ اما سطح بهداشت و درمان عشایر ایل شاهسون نسبت به جمعیت روستایی پایین است.

مسائل فرهنگی و آموزشی

1. عدم دسترسی به زیرساخت‌های فرهنگی و دینی؛ نبود مسجد و روحانی، خانه عالم و کتابخانه به‌عنوان کمبودهای فرهنگی مطرح هستند. این نشان می‌دهد عشایر از امکانات پایه‌ای برای فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی محروم هستند.
2. مشکل در برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‌های فرهنگی منسجم؛ مهم‌ترین مشکل در این زمینه، کوچ‌رو بودن عشایر ذکر شده که اجازه فعالیت‌های منسجم را به دستگاه‌های فرهنگی نمی‌دهد. این یعنی ماهیت زندگی عشایری، برنامه‌ریزی بلندمدت و مستمر فرهنگی را دشوار می‌کند.
3. مشکلات در تحصیل دانش‌آموزان عشایری؛ دانش‌آموزآن عشایری با وجود علاقه به درس خواندن، با حجم زیاد کار روزانه مواجه هستند که این ساعات طولانی کار و کمک به خانواده، مانع از تمرکز و پیگیری تحصیل می‌شود. همچنین، نبود کتاب‌های متنوع و مشکلات تحصیل مانند طی مسافت طولانی برای رسیدن به مدرسه از دیگر عواملی است که موجب می‌شود درس خواندن دانش‌آموزان متوقف شود.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• آذری، معرفت، «تولیدات دامی چشمگیر عشایر شاهسون در کشور»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1400ش.
• امیری، پیام و جدیدی، ناصر، «کوچ‌نشینی ایل شاهسون در استان مرکزی»، نشریۀ مطالعات ایلات و عشایر، شمارۀ 2، 1400ش.
• «انقلاب مشروطه آذربايجان، هويت ايراني»، مؤسسه تاریخ و فرهنگ دیار کهن، تاریخ درج مطلب: 2 ژوئن 2019م.
• «ایل شاهسون»، وبلاگ شاهسون نیریز، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1395ش.
• «خانه‌های بهداشت عشایری در مناطق عشایرنشین اردبیل راه‌اندازی شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1401ش.
• «دانش‌آموز عشایر بازمانده از تحصیل در اردبیل نداریم»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 2 مهر 1403ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 دی 1402ش.
• دهقانی، علی و همکاران، «نقش ایلات شاهسون و شکاک در تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی میاندوآب، در دوران قاجار و پهلوی»، فصلنامۀ جامعه‌شناسی سیاسی ایران، شمارۀ 27، 1401ش.
• «رموز پنهان در لباس عشایر ایل شاهسون»، وب‌سایت دالغا، تاریخ بازدید: 7 دی 1402ش.
• «شاه‌سون»، وب‌سایت اصفهان تور، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1404ش.
• «شناخت فرهنگ ایل شاهسون‌»، مؤسسه آموزش و تحقیقات جهانگردی طبیعت، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1404ش.
• «عشایر؛ ریشه‌های کهن سرزمینمان ایران را بیشتر بشناسیم»، وب‌سایت شهر خبر، تاریخ درج مطلب: 15 مهر 1398ش.
• «عشایر ایل «شاهسون» سند هویتی تاریخ پربار اردبیل»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 12 فروردین 1402ش.
• عین‌اله‌زاده، اسماعیل، «مردم‌شناسی تاریخی ایل شاهسون آذربایجان»، فصلنامۀ تاریخ نامۀ ایران، شمارۀ 4، 1391ش.
• قاسمی‌زاده،خاطره، «تحلیل ایل و عشایر شاهسون»، دومین همایش ملی فرهنگ و هنر اسلامی، 1402ش.
• قاسمی، محمدعلی، «قبایل مرزنشین ایران: ایل شاهسون معرفی و نقد کتاب»، نشریۀ مطالعات ملی، شمارۀ 3، 1383ش.
• کشاورز، محمد و همکاران، «فرآیند اسکان شاهسون‌های دشت مغان در دورۀ رضاشاه (1310-1320ش)»، فصلنامۀ تاریخ ایران، شمارۀ 85، 1398ش.
• «معرفی ایل شاهسون: پاسداران مرزهای وطن و گنجینه‌ای از فرهنگ غنی»، نشریۀ اینترنتی نوجوان ما، تاریخ درج مطلب: 6 اردیبهشت 1404ش.
• «مقاومت عشایر شاهسون در برابر اشغالگران روسی»، پایگاه خبری تحلیلی سبلان ما، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1393ش.
• وکیلی، زیبا، «عشایر شاهسون | تاریخچه، فرهنگ و طوایف ایل شاهسون»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 29 تیر 1401ش.
• «همه چیز درباره عشایر شاهسون و زندگی زیبای آنان»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1398ش.