پیش‌نویس:زن بلوچ

زن بلوچ؛ نقش و جایگاه زنان در قوم بلوچ.

زنان بلوچ، در زندگی خانوادگی و اجتماعی، هم‌گام مردان به کنشگری پرداخته‌اند، اما با توجه به‌ویژگی‌های جامعهٔ سنتی و فرهنگ نادیده‌انگاری نقش زنان، همیشه تلاش‌های آنان مغفول مانده است. ساختار فرهنگی و مشکلات اقتصادی در محرومیت زنان نقش عمده را دارد. بعد از انقلاب اسلامی در ایران و دو دههٔ گذشته در افغانستان وضعیت زنان بلوچ بهبود نسبی یافته است.

حرمت زن در فرهنگ بلوچی

زن در فرهنگ بلوچ‌ها، حرمت دارد و شکستن این حرمت، گناهی شناخته می‌شود که هیچ چیز جلودار تقاص آن نیست؛ حتی در دوران ایلغار و شبیخون‌ها به روستاها و طوایف مختلف که هرگونه ظلم و کشتار جواز داشت، بی‌حرمتی به زن پذیرفته نبود و این باور وجود داشت که دست غیبی همیشه به انتقام‌جویی زن می‌آید. بر این اساس، اگر در هنگام حمله، زنی بر سر راه می‌نشست و به اصطلاح، میارچادر می‌کرد، مهاجمان از حمله منصرف می‌شدند. مجازات قتل زن در فرهنگ بلوچ به مراتب شدیدتر از قتل یک مرد است و «سه خون» محسوب می‌شود؛ کشتن یا هتک حرمت زن بلوچ، مجوزی برای قتل‌عام خانوادهٔ متجاوز است. اگر بحث خون‌بست در میان آید، هفت دختر به خانوادهٔ زن کشته‌شده، داده می‌شود. همچنین برداشتن سرپوش از سر زن، سیلی زدن و آسیب رساندن به دست زن، در حکم یک قتل است. زن بلوچ با وجود چنین حرمتی، محرومیت‌های شدیدی نیز دارد. زن بلوچ در تمام فعالیت‌های قومی، حضور گمنام دارد، اما این تلاش‌ها با نام و نشان خود آنها شناخته نمی‌شود. امروزه با تغییر نظام‌ها و تعریف معیارهای جدید برای حضور اجتماعی زن، وضعیت زنان بلوچ اندکی بهبود یافته است.

جایگاه خانوادگی زن بلوچ

با وجود تعصب شدید دربارهٔ حرمت زن در فرهنگ بلوچی، زن بلوچ در خانواده به‌صورت سنتی تابع مرد بوده و از اختیار چندانی برخوردار نیست. جامعهٔ سنتی بلوچ، مردمحور است و به‌طور معمول شهر و بازار مناطق بلوچ‌نشین چهرهٔ مردانه دارد و زنان بلوچ فقط در اماکنی مانند خانه‌های بهداشت و مکتب‌خانه‌های قرآن، به‌راحتی حضور می‌یابند. بسیاری از زنان بلوچ در خانه با انواع خشونت‌ها از طرف شوهر، فامیل زن و خانوادهٔ شوهر روبرو هستند. در خانواده‌های بلوچ همچنان علاقه به فرزند پسر بیشتر است و زن به‌دلیل دختر زاییدن، با خشونت و گاهی طلاق یا ازدواج مجدد همسر روبرو می‌شود. در جامعهٔ مردسالار بلوچ، زنان در خانواده با خشونت‌هایی چون ازدواج اجباری، چندهمسری، طلاق‌های بی‌مورد، کار سخت و خشونت‌های فیزیکی روبه‌رو هستند. هرچند مناطق بلوچ‌نشین ایران در صدر جدول خشونت علیه زنان قرار دارد، اما خانواده‌ها و پدرانی هم هستند که دختران و زنان خود را تشویق می‌کنند و برای رسیدن به اهداف‌شان آنها را حمایت می‌کنند.

نقش خانوادگی زن بلوچ

الف) تشکیل خانواده؛ در برخی مناطق بلوچ‌نشین همچنان دختران در بازه سنی ۹ تا ۱۵ سال، ازدواج می‌کنند. زن بلوچ در همسرگزینی، آزادی و اختیار چندانی ندارد و به‌صورت فرهنگی، پدر و مادر نقش تعیین‌کننده‌ای در ازدواج فرزندان و به‌ویژه دختران دارند. ب) نقش مدیریتی؛ در سبک زندگی مردم بلوچ، به‌دلیل ویژگی‌های شغلی مردان و غیبت طولانی و مکرر آنها از خانه، زنان به‌صورت معمول، سرپرستی خانواده و تربیت فرزندان را بر عهده دارند. زنان بلوچ در تحکیم بنیاد خانواده نیز نقش اساسی دارند. ج) فرزندآوری؛ سازمان ثبت احوال ایران، در ۱۴۰۲ش، میانگین سن نخستین فرزندآوری زنان سیستان و بلوچستان را ۲۲٫۶ اعلام کرده است. آمار فرزندآوری در قوم بلوچ تحت تأثیر عواملی چون وضعیت زندگی، شرایط اقتصادی و اشتغال، باورهای مذهبی ـ سیاسی و اشتیاق به فرزند پسر قرار دارد. در فرهنگ قوم بلوچ بر فرزندآوری به‌عنوان نعمت الهی توجه ویژه‌ای می‌شود. د) نقش تربیتی؛ زنان بلوچ همواره تلاش می‌کنند که تمام داشته‌های هنری خود را به دختران خود انتقال دهند و فرزندان خود را شجاع، متعهد، مسؤلیت‌پذیر در قبال دین، خانواده و جامعه، بار آورند. ه) اشتغال خانگی؛ در جامعهٔ سنتی بلوچ، زنان در کنار رسیدگی به امور منزل مانند شستشو، رفت‌وروب، تهیهٔ غذا و نگهداری از فرزندان، به تهیهٔ آب آشامیدنی از فاصله‌های بسیار دور و صنایع دستی چون سوزن‌دوزی، سفال‌گری و بافندگی می‌پردازند و این فعالیت‌ها در انحصار زنان است.

کنشگری سیاسی زنان بلوچ

قوم بلوچ در تجربهٔ تاریخی خود شاهد حماسه‌آفرینی زنان در میدان نبرد بوده است؛ در فتح دهلی و جنگ همایون‌شاه و شیرشاه سوری، میرچاکر رئیس طایفهٔ رندها و میرگواهرم رئیس طایفهٔ لاشاری‌ها با لشکری به حمایت همایون‌شاه رفتند. خواهر بزرگ میرچاکر به‌نام بانری یا بادری (بدری) که زنی شجاع و شمشیرزن ماهری بود، شیرشاه را دست‌گیر کرده و به همایون‌شاه تحویل می‌دهد؛ در عوض همایون پس از تخت‌نشینی، سرزمین‌های وسیعی را در سند، بلوچستان و پنجاب به سرداران این دو طایفه می‌دهد. حکایت‌هایی نیز وجود دارد که مادران و زنان بلوچ مانند لالین مادر دودا، گراناز همسر لالّا و کمبر و مادر و خواهر دادشاه، در نبردها مشوق و پشتیبان فرزندان، برادران و شوهران خود بوده‌اند و کشته شدن آنها را در میدان جنگ سبب افتخار می‌دانستند و جشن می‌گرفتند. در گذشته گاهی زن سبب خونین‌ترین نبردها میان طوایف می‌شد و گاهی هم با پادرمیانی زن (چادری لَمپ) از درگیری‌های خونین طوایف جلوگیری می‌شد. محققان بر این باور هستند که در گذشته، بسیاری از بزرگان بلوچ، قدرت سیاسی خود را مدیون زنان، دختران و خواهران خود هستند که با ازدواج‌های سیاسی و حمایت آنها، قدرت خود را بسط می‌دادند. در سال‌های اخیر با تحول در ساختار و نگرش جامعه، مشارکت سیاسی زنان بلوچ، به‌رغم چالش‌های اجتماعی و خانوادگی، رو به افزایش است. از میان زنان بلوچ در دوران تلاش ایرانیان برای پیروزی انقلاب اسلامی تعدادی به شهادت رسیدند و بعد از پیروزی انقلاب نیز کوشیده‌اند تا حضور پررنگ‌تری در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی داشته باشند. در جمهوری اسلامی ایران، زنان بلوچ به مناصب سیاسی چون فرمانداری، معاون فرمانداری، بخشداری و عضویت در شورای شهر، راه یافته‌اند. در انتخابات ۱۳۹۶ش افغانستان نیز ۴۰درصد شرکت‌کنندگان ولایت نیمروز که مرکز بلوچ‌های افغانستان است، زنان بودند و یک زن بلوچ چندین دوره به نمایندگی از ولایت نمیروز، عضو مجلس نمایندگان بود.

کنشگری اقتصادی زنان بلوچ

در فرهنگ قوم بلوچ، فعالیت اقتصادی زن در خانه و کنار خانواده تعریف شده است. در جامعهٔ سنتی بلوچ، زنان در فعالیت‌های کشاورزی و دامداری پابه‌پای مردان مشارکت دارند، اما ارزش اقتصادی تلاش آنها از دید جامعه و سیاست‌گذاران پنهان مانده و حتی خود زنان نقش اقتصادی خود را باور ندارند؛ در حالی‌که سن کاری و ساعت کاری زنان به‌مراتب بیشتر از مردان است. اشتغال بیرون از خانهٔ زنان در سیستان و بلوچستان، بیشتر شامل آموزش و پرورش، ادارات دولتی، صنایع دستی و مؤسساتی است که برای زنان فعالیت می‌کنند. در ولایت نیمروز مرکز بلوچ‌های افغانستان در ۱۴۰۰ش، ۵۹٫۱۴درصد آموزگاران، زن بودند. زنان در بخش بهداشت، پلیس و دیگر نهادهای دولتی حضور داشته‌اند و طبق گزارش‌ها مراجعه زنان به ادارات دولتی جهت کار رو به افزایش بوده است. در این ولایت تعدادی از زنان در تجارت آنلاین، خیاطی و صنایع دستی فعالیت دارند که این روند بعد از محدودیت‌های ایجاد شده از سوی طالبان، افزایش یافته است. در گذشته با توجه به غلبهٔ فرهنگ مردسالارنه و عدم استقلال مالی زنان در جامعهٔ بلوچ، زنان فرصت و توان کارآفرینی نداشتند، اما در سال‌های اخیر تعدادی از زنان چون آمنه درخشان (با کمک کمیتهٔ امداد امام خمینی)، سارا قادری مسؤول تعاونی «دوچ بلوچ»، زیتون حسین‌پور، نارویی، فرحناز سالاری (با همکاری کمیتهٔ امداد امام خمینی) و زیبا عزیزی (با همکاری کمیته امداد امام علی) و زنانی در ولایت نیمروز افغانستان، کارگاه‌های خیاطی، تجارت آنلاین و کارگاه‌های صنایع‌دستی راه‌اندازی کرده و برای صدها زن زمینهٔ شغلی فراهم کرده‌اند.

کنشگری فرهنگی و هنری

زنان بلوچ در حفظ و انتقال قدیمی‌ترین شعرهای بلوچی که در جشن تولد، نوازش کودک، خواباندن طفل در گهواره و هنگام سوگواری برای جوانان خوانده می‌شود، نقش اساسی داشته‌اند. آنها همچنین در ماندگاریِ اشعار نازینک ویژهٔ مراسم عروسی و اشعار حماسی موتک مانند منظومه‌های بی‌بگرک و گراناز، دودا و بالاچ، دوستین و شیرین، کوشا بوه‌اند. محققان براین باورند که سرایندگان این اشعار نیز زنان بوده‌اند. از منظر صاحب‌نظران، امروزه نیز زنان بلوچ چون بانک‌سیمک، زینت‌ثنا، ملک‌گوهر، زاهده رئیسی، زینت شه‌بخش، نسرین بهجتی، پروانه جنگی‌زهی و شاعر پارسی‌سرای بلوچ رابعه خضداری از بلوچستان پاکستان، در ادبیات معاصر نسبت به مردان بلوچ پیش‌قدم هستند. زنان بلوچ که در گذشته فرصتی برای آموزش نداشتند، در ایران پس از انقلاب اسلامی و دو دههٔ اخیر در افغانستان، به‌رغم محدودیت‌های محیطی، فرهنگی و اقتصادی، در بخش آموزش و پرورش پیش‌گام‌تر از مردان بوده‌اند. زیبا عزیزی زن بلوچ ایرانی در سال ۲۰۱۸م، توسط بنیاد جهانی زنان به‌عنوان چهارمین زن برتر روستایی در جهان و اولین زن فعال روستایی در ایران برگزیده شد. بر اساس آمار ارائه شده در سال ۱۴۰۱ش، در ولایت نیمروز افغانستان نیز زنان بیشتر از مردان در بخش آموزش فعالیت داشته‌اند. زن بلوچ در عرصهٔ موسیقی نیز جایگاه شناخته‌شده‌ای دارد؛ در اصطلاح بلوچی به خوانندهٔ زن «نازینک» و به آواهای او «بانگه‌واز» گفته می‌شود. موسیقی زنان بلوچ به انواع سَپَت‌ها (ستایش و تمجیدها)، وَزبَت/ وَزبَد (ترانهٔ توصیفی آیینی)، لالو/ لار (نوعی ترانهٔ ستایشی و نیایشی جهت شکرگزاری) و لیلوها (لالایی) تقسیم می‌شود. در گذشته ترانهٔ ذهیروک که بخش عمدهٔ آواهای بلوچی را تشکیل می‌داد، توسط زنان خوانده می‌شد و امروزه توسط مردان با ساز خوانده می‌شود. زنان بلوچ ترانه‌ها را بیشتر به‌صورت گروهی می‌خوانند. رحموک نصرتی دارای مدرک درجه یک هنر و عضو مؤسسهٔ هنرمندان پیش‌کسوت بوده و زبیده آزاد و شمشی بهروز در خواندن آوازهای بلوچی، شهرت جهانی دارند. هنر دستی زنان بلوچ شهرت جهانی دارد و کارشناسان، آنها را میراث‌دار اصلی فرهنگ بلوچی می‌دانند. بانوان بلوچ در سوزن‌دوزی، سفال‌گری و بافندگی، می‌کوشند تا از طریق ترسیم شکل‌های هندسی، طبیعت، نگاره‌های گیاهی و حیوانی و اعضای بدن انسان مانند چشم و دست، فرهنگ کشاورزی، عشایری و دام‌پروری خود را بازنمایی کنند. هنر دستی زن بلوچ، در کنار آروزها و تخیلات، از باورهای مذهبی و اجتماعی، تاریخ، جنگ‌آوری، سلحشوری و داستان‌های حماسی مردم بلوچ حکایت می‌کند.

ورزش و بازی‌های دختران بلوچ

دختران بلوچ به بازی‌های محلی و سنتی چون هفت‌سنگ، طناب‌بازی، حله‌زنی، دارت و شترسواری علاقه دارند. که در کانون فرهنگی اجتماعی استان سیستان بلوچستان ثبت شده است و به‌صورت رسمی برگزار می‌شود. هم‌چنین دختران بلوچ به ورزش‌های رزمی، علاقهٔ زیادی دارند. طبق آمار ارائه شده از سوی ادارهٔ کل ورزش و جوانان سیستان و بلوچستان در سال ۱۴۰۱ش، ۱۲هزار ورزشکار بانو در این استان، در رشته‌های مختلف فعالیت داشته‌اند.

چهره‌های سیاسی و علمی معاصر

زیبا عزیزی، چهارمین زن روستایی برتر جهان، شهلا دهواری، اولین زن بلوچ دارای مدرک خلبانی در امارات، حمیرا ریگی سفیر پیشین ایران در برونئی، فریده یوسفی استاد دانشگاه، فاطمه بلوچی‌پور عضو انجمن روزنامه‌نگاران مسلمان و استاد دانشگاه، ساره امیری وزیر علوم پیشرفتهٔ امارات، فریده حمیدی عضو پیشین پارلمان افغانستان و یسرا سلیمانی قهرمان هفت دوره مسابقات ریاضی جهان، از چهره‌های شاخص این قوم هستند.

پوشش زن بلوچ

لباس زنان بلوچ، گران‌قیمت است و از پارچه‌های مرغوب نخی و ابریشمی تهیه شده و با سوزن‌دوزی، بلوچ‌دوزی، پریواردوزی و آیینه‌دوزی تزیین می‌شود. زنان بلوچ از جامک، پاجامک و سریک (نوعی روسری) استفاده می‌کنند. زنان بلوچ از گوشواره‌های نالوک، چلمپ، والی، بادی، جمکه و کید (آویز مو)، کپگو (گردن‌بند)، پادیگ (پابند)، چلا (انگشتر) و پلوه (آویز بینی) که از طلا و نقره ساخته می‌شود، استفاده می‌کنند.</ref>«آداب و رسوم مردم بلوچ»، وبسایت کارناوال.</ref>

چالش‌های زن بلوچ

تحقیقات نشان می‌دهد زنان بلوچ به‌رغم آن‌که بخش عظیم بار زندگی در خانواده را برعهده دارند، در کنار نادیده‌انگاری با موانع متعدد خانوادگی و اجتماعی روبه‌رو هستند و فرصت برای حضور در جامعه و استفاده از استعدادهای خدادادی را کمتر دارند. محققان معتقدند که مشکلات اقتصادی، ساختار فرهنگی و اجتماعی، نبود برنامهٔ دقیق برای حمایت از فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی زنان، سرمایه‌گذاری اندک دولت‌ها جهت اشتغال زنان و ناعادلانه بودن معیارهای استخدام، بی‌سوادی یا کم‌سوادی و در دسترس نبودن مراکز آموزشی، موانعی هستند که حضور زنان بلوچ را در جامعه کاهش می‌دهد. از میان چالش‌ها، فرهنگ مردسالاری، تعصبات خانوادگی و تبعیض بین دختر و پسر در جامعهٔ بلوچ، جایگاه اول را دارند.

منابع

• «آداب و رسوم مردم بلوچ»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: ۲۱ مرداد ۱۳۹۹ش.
• آذرنیوش، زهرا، «بلوچ آداب و رسوم، تاریخچه و طوایف بلوچ»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۱ دی ۱۴۰۰ش.
• اربابی، محمد، «زن بلوچ در ادبیات شفاهی»، وبلاگ مهرستان آنلاین، ۲ فروردین ۱۳۹۰ش.
• «ارتقای مشارکت‌های اجتماعی زنان سیستان و بلوچستان در عرصهٔ مدیریت»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
• «اشتغال‌زایی کارآفرین بلوچ برای ۲۰۰ بانوی سراوانی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۰ مهر ۱۴۰۲ش.
• افتاده، علیاصغر، «زنان بلوچ، قهرمان زندگی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری تحلیلی ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۴ش.
• بزیالری، مهدی، «نقش زنان در موسیقی بلوچ»، وبلاگ دستان سیستانی، تاریخ درج مطلب: ۱۱ تیر ۱۳۹۲ش.
• «پروفایل ولایت نیمروز سال ۱۴۰۱»، وب‌سایت وزارت معارف، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۲ش.
• «تصاویر ماجرای تابوشکنی دو زن بلوچ»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: ۲ مرداد ۱۳۹۸ش.
• جانب‌الهی فیروزآبادی، محمدسعید، «مظلومیت و قهاریت زن بلوچ»، فصل‌نامهٔ توانمندسازی زنان و جامعهٔ پایدار، دورهٔ ۶، شمارهٔ ۱، بهار ۱۳۹۹ش.
• «جایگاه و ارزش زن بلوچ در جامعه سنتی بلوچستان»، وبلاگ برانز، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۲ش.
• «جایگاه زنان در حماسه‌های بلوچستان»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۲ش.
• «چالش‌های جمعیت از ضرورت کاهش سن ازدواج تا سلامت مادر و کودک»، وب‌سایت روزنامهٔ کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش.
• «حضور زنان برای کار در ادارات دولتی نیمروز رو به افزایش است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۷م.
• «خامک‌دوزی بلوچی در نیمروز رونق یافته است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۲۷ دسامبر ۲۰۱۵م.
• «خانمی در نیمروز برای ده‌ها دختر زمینهٔ آموزش خیاطی را فراهم کرده است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۲۹ جولای ۲۰۲۳م.
• «درگذشت بانوی آوازخوان بلوچ»، وب‌سایت روزنامهٔ جهان صنعت، تاریخ درج مطلب: ۸ جون ۲۰۲۱م.
• «دختر نخبهٔ سیستان و بلوچستان قهرمان مسابقات ریاضی جهان شد»، وب‌سایت عرشه آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۴۰۲ش.
• رئیسی، ماه‌نور، و خسروی، ملک‌تاج، «توانمدسازی و مشارکت سیاسی اجتماعی زنان بلوچ بعد از انقلاب اسلامی ایران»، فصل‌نامهٔ رهیافت انقلاب اسلامی، سال پانزدهم، شمارهٔ ۵۵، تابستان ۱۴۰۰ش.
• رئیسی، سمیه و بوستانی، داریوش، «مطالعه کیفی خشونت علیه زنان بلوچ»، فصل‌نامهٔ زن و جامعه، ۱۴۰۰ش.
• رئیسی، سیما و دیگران، «موانع نهادی مشارکت سیاسی زنان منطقهٔ بلوچستان»، فصل‌نامهٔ زن در توسعه و سیاست، دورهٔ ۱۸، شمارهٔ ۲، تابستان ۱۳۹۹ش.
• «زن و نقش و جایگاه ارزنده آن در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۹ مهر ۱۳۹۳ش.
• «زنان در عرصه رسانه: فاطمه بلوچی‌پور»، وب‌سایت دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها، تاریخ درج مطلب: ۱۰ بهمن ۱۴۰۰ش.
• «زنان بلوچ مدافعان ساختار ادبی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه بلوچستان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۳ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• «ساره امیری کیست؟ وزیر علوم پیشرفته امارات یا دختر بلوچ»، پایگاه خبری تحلیلی دیده‌بان ایران، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۹ش.
• «سازمان‌دهی ۱۲ هزار ورزشکار زن در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری زنان ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۳ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «سیستان و بلوچستان مسابقه شترسواری زنان بلوچ در تالاب خشک جازموریان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۶ش.
• «صنایع دستی سیستان و بلوچستان اوج هنر و زیبایی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۸ آبان ۱۳۹۵ش.
• «عروسی بلوچ»، وب‌سایت چابهارگشت، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۲ش.
• «فرزندآوری بالا در سیستان و بلوچستان مسألهٔ فرهنگی یا مکانیسم دفاعی»، پایگاه خبری و تحلیلی انصاف، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مرداد ۱۴۰۰ش.
• «فعالیت ۷۰۰ زن روستایی سیستان و بلوچستان در یک تعاونی / برنامه‌ریزی برای صادرات دوباره»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۴۰۲ش.
• «فرهنگ بومی مردم بلوچ»، وب‌سایت صنایع دستی ایران، تاریخ بازدید: ۱ مهر ۱۴۰۲ش.
• «کارآفرینی برای ۲۰۰ بانوی بلوچ توسط راهبر شغلی کمیته امداد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آذر ۱۴۰۱ش.
• «کارآفرینی بانوی بلوچ برای ۳۰ نفر با استفاده از هنر سوزن‌دوزی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
• کریم‌زاده، مجید و دیگران، «موانع مشارکت زنان بلوچ در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی»، فصل‌نامهٔ زن و فرهنگ، سال هشتم، شمارهٔ ۳۰، زمستان ۱۳۹۵ش.
• «گام‌های بلند بانوی بلوچ کارآفرین در کارگاه کوچک سوزن‌دوزی»، وب‌سایت پولدار شو، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۳۹۸ش.
• «گروهی از زنان نیمروز از طریق تجارت آنلاین برای صدها زن زمینهٔ کار را فراهم کرده‌اند»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۱۶ اکتوبر ۲۰۲۲م.
• «مبارزه بانوی برتر جهان با حقوق نابرابر آموزش دخترن در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۷ش.
• «مسابقات بومی و محلی بین دختران و مادران بلوچ»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۳۹۵ش.
• «معرفی ۱۴ شهیده زن سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری بسیج، تاریخ درج مطلب: ۳ بهمن ۱۳۹۶ش.
• «موفق‌ترین زن حوزه کارآفرینی در سال ۹۷ چه کسی بود؟»، وب‌سایت روزنامهٔ همشهری، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اسفند ۱۳۹۷ش.
• میرلطفی، محمودرضا و دیگران، «بررسی نقش کار پنهان زنان در سطح رفاه خانوار روستایی، مطالعه موردی زنان روستایی شهرستان هامون»، مجلهٔ برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)، سال سوم، شمارهٔ سوم، پیاپی ۱۰، پاییز ۱۳۹۲ش.