پیش‌نویس:زن در فرهنگ ترکمنی

زن در فرهنگ ترکمنی؛ جایگاه و نقش سازندهٔ زن در اقوام ترکمن.

زن در فرهنگ ترکمنی، در طول زمان به‌دلیل نقش‌آفرینی‌های متعددی که در عرصهٔ خانواده و اجتماع داشته از ارزش و احترام خاصی برخوردار بوده است. زنان ترکمن به احترام به بزرگترها و والدین خود پایبند بوده و در اغلب امور نظر آنها را در زندگی شخصی و خانوادگی در اولویت قرار می‌دهند. جایگاه ویژهٔ بانوان در فرهنگ ترکمن سبب شده این امر در آثار ادبی و هنری آنها نیز متجلی شود.

معرفی زن در فرهنگ ترکمنی

ایران سرزمینی از اقوام و طوایف مختلف است که هر کدام از آداب و رسوم و فرهنگ متنوعی برخوردار هستند. ترکمن‌های ایران از جمله اقوام اصیلی هستند که داری سبک زندگی و آداب و رسوم خاص مربوط به خود بوده‌اند. آنها از بزرگ‌ترین قبایل عشایر و کوچنده در ایران هستند. جایگاه و نقش زنان در فرهنگ ترکمن آمیخته‌ای از باورها، عقاید و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی است.

پیشینه زن در فرهنگ ترکمنی

ترکمن‌ها از جمله اقوامی هستند که قدمت سکونت و زندگی آنها به شش هزار سال پیش بر می‌گردد. این قوم تا قبل از حملهٔ مغول شهرنشین بودند و پس از آن تا اوایل سدهٔ بیستم عمدتاً زندگی کوچ‌نشینی داشته‌اند؛ اما پس از این دوران دوباره به زندگی دِه‌نشینی و شهرنشینی بازگشتند.

آنها در بخش انتهایی منطقهٔ شمالی سواحل دریاچه اشیق‌گل، در کنار مسیر دریا و رود جیحون اقامت داشته‌اند. محدودهٔ ترکمنستان کنونی در گذشته همواره جزئی از حکومت‌های ایران یا کوشانیان سغدی (حکام آسیای مرکزی و بخشی از افغانستان فعلی) بوده است. اقامت ترکمن‌ها در ایران پس از امضای قرارداد رسمی مرزبندی در دسامبر ۱۸۸۱م بین دو کشور ایران و روسیه آغاز شد.

گسرهٔ فرهنگ ترکمنی

ترکمن‌های ایران در منطقهٔ ترکمن‌صحرا واقع در مرز شمالی ایران و جمهوری آذربایجان در استان گلستان ساکن هستند و حدود یک‌سوم جمعیت گلستان را به خود اختصاص داده‌اند. آنها اغلب در شهرستان‌های گنبدکاووس، آق‌قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و بندرترکمن زندگی می‌کنند. ترکمن‌ها در بخش‌هایی از خراسان شمالی نیز ساکن هستند. ترکمن‌ها به قبایل و تیره‌های متعددی از جمله عالی ایلی، چاودار، یمرلی، ارساری، سالیر، ساریق، تکه، یموت و گوگلان تقسیم شده‌ و زبان آنها ترکی است.

ساختار خانواده در فرهنگ ترکمنی

ساختار نظام خانوادهٔ ترکمنی از گذشته تاکنون بیشتر بر پایهٔ پدرمحوری بوده و مرد از جایگاه و اهمیت بالایی برخوردار است. پس از آن زن مُسِن و بزرگ خانواده از جایگاه و احترامِ خاصی برخوردار است. زنان و دختران جوان اقوام ترکمن، بیشتر تابع تصمیمات و نظرات خانواده به‌خصوص پدر خانواده هستند و احترام و تکریم نظر بزرگان جزء جدایی‌ناپذیر فرهنگ و سبک زندگی بانوان ترکمن است.

نقش زن در فرهنگ ترکمن

نقش خانوادگی زن در فرهنگ ترکمنی

ترکمن‌ها در ابتدا به‌دلیل زندگی قبیله‌ای بسیار بزرگتر از امروزه بوده‌اند؛ این خانوادهٔ بزرگ توسط یک رئیس خانواده مقتدر مدیریت می‌شد. در میان ترکمن‌ها، فعالیت‌های روزمرهٔ زندگی متناسب با توانایی و نقش، میان زن و مرد تقسیم و مشخص شده است. در میان اقوام ترکمن معمولاً مردها به امور بیرون از خانه مانند کشاورزی و دامداری مشغول بوده‌اند و بانوان در انجام اموری مانند برپا کردن و برچیدن اُی (آلاچیق ترکمنی)، تهیهٔ آرد و دوشیدن شیر گاو و گوسفند نقش اساسی داشته‌اند.

نقش تربیتی زن در فرهنگ ترکمنی

زنان و به‌ویژه مادران از جایگاهی قدسی برخوردار هستند. آنها علاوه بر خانه‌داری و انجام وظایف همسری، نقش ویژه‌ای در جایگاه مادری و تربیت فرزند ایفا می‌کنند. همچنین تقویت بعد معنوی در میان زنان ترکمن امری رایج بوده که سبب شده آنها حاوی مؤلفه‌های اخلاقی والایی بوده و همواره پایبند به ارزش‌های جمعی و خانوادگی باشند.

نقش سیاسی و نظامی زن در فرهنگ ترکمنی

زنان ترکمن قهرمانانه به‌همراه مردان در دفاع از حریم ایل و دیار خود مبارزه کرده‌اند. حفظ فضیلت انسانی، عزت نفس، شهامت و دلاوری زنان قبیله سبب شده آنها همواره در فرهنگ ترکمن مورد احترام و تکریم قرار گیرند.

نقش اقتصادی زن در فرهنگ ترکمنی

بانوان در فرهنگ ترکمن از جمله فعالان اقتصادی به‌شمار می‌روند. از جمله فعالیت‌های اقتصادی آنها قالی‌بافی است. قالی‌های ترکمنی یکی از صنایع‌دستی مهم قوم ترکمن بوده است. هنر قالی‌بافی از جمله هنرهایی است که از همان دوران کودکی و نوجوانی به دختران توسط مادران آموزش داده می‌شود. زنان رنگ‌ریزان نخ‌های قالی و بافندگان اصلی تار و پود آن هستند. همچنین نمدمالی، نگهداری و تولید پیله‌های ابریشم، تهیه و تولید محصولات دامی، چیدن و خشک کردن میوه، تمیز کردن پشم و نخ ریسی نیز از دیگر دستاوردهای اقتصادی بانوان ترکمنی است.

زن در ادبیات فرهنگ ترکمنی

زنان ترکمن علاوه بر همیاری در امور روزمرهٔ خانواده، در احیا و انتقال فرهنگ اصیل ترکمنی نیز نقش اساسی بر عهده دارند. زنان در اقوام ترکمن، روح حیات را به زندگی داده و سنبل نیکی‌ها و زیبایی‌ها هستند. در تمامی آثار ادبی و هنری اقوام ترکمن، زن نمادی از روحیهٔ قوی، لطیف و مبارز است که نقش اصلی را در انسجام خانواده و قوم بر عهده دارد. این امر در قالب شعر، نثر، داستان و نقاشی مخصوص ترکمن‌ها به‌خوبی به تصویر کشیده شده است.

سرودن ترانه‌ها و شعرهای محلی یکی از راه‌های بیان نظرات، خواسته‌ها و آمال زنان در جامعهٔ ترکمنی است. لاله‌خوانی از جمله سروده‌های زنان ترکمن است که به‌صورت دسته‌جمعی و در قالب شعر، سروده می‌شود و از دیرباز تاکنون میان آنها متداول بوده است. آنها با سرودن این اشعار به بیان افکار و احساسات خود می‌پردازند. هودی نیز از دیگر سرودخوانی‌های مادران ترکمن است که مانند لالایی مادرانه بر بالین فرزندان خوانده می‌شود.

پوشش زن در فرهنگ ترکمنی

اصالت در تولید: از پیله ابریشم تا رنگ‌های طبیعی

پوشش زنان ترکمن برگرفته از آداب و رسوم و فرهنگ رایج در میان اقوام ترکمن است. زنان ترکمن اغلب لباس‌های سنتی خود را از نخ ابریشمی که فرآوردهٔ پرورش پیلهٔ ابریشم توسط خود آنها است، می‌بافند. نخ‌های ابریشم عمدتاً با رنگ‌های طبیعی مانند پوست انار و سایر گیاهان رنگ‌زا، توسط بانوان رنگ‌آمیزی می‌شود. لباس‌ها به‌وسیلهٔ دستگاه «چتاراب» بافته می‌شود.

تنوع و کاربرد لباس بر اساس جایگاه اجتماعی

تنوع رنگ در لباس محلی آنها نیز نمود پیدا کرده و جذابیت و زیبایی خاصی به این نوع لباس‌ها داده است. در میان قوم ترکمن نوع پوشش بانوان متناسب با سن، مجرد یا متأهل بودن و جایگاه اجتماعی هر فرد متفاوت است. به‌طور کلی لباس زنان ترکمن به چهار دسته تقسیم می‌شود:

1. لباس منزل که متناسب با سن بانوان تهیه می‌شود.
2. لباس کار که نوعی پوشش خاص است و برای انجام فعالیت‌هایی مانند پختن نان و انجام کارهای کشاورزی از آن استفاده می‌شود.
3. لباس شهر که هنگام خروج بانوان از منزل و برای خرید از بازار پوشیده می‌شود.
4. لباس تشریفات که هنگام شرکت در مراسم، جشنها و اعیاد بر تن می‌شود.

اجزای اصلی پوشش زنان ترکمن

پوشش زنان ترکمن متشکل از کلاه، سربند، شلوار، پیراهن و پاپوش است. نوع لباس محلی بانوان ترکمن به‌گونه‌ای است که مانند سایر لباس‌های محلی در ایران پوشش کاملی را برای زنان تشکیل می‌دهد.

کلاه و پیشانی‌بند: نماد تجرد و تأهل

کلاهی که دختران ترکمن بر سر می‌گذارند بوریک، تاسرگ و تاخیه نامیده می‌شود و اغلب دختران مجرد بر سر می‌گذارند. روی این کلاه که به‌صورت گرد و دارای برجستگی است با پولک‌های نقره‌ای تزئین می‌شود.

هنگامی که دختران ترکمنی ازدواج می‌کنند، «بورگ» را از سر برداشته و طی مراسم خاصی پیشانی‌بند یا «آلانگی» را بر سر می‌گذارند. در میان فرهنگ ترکمن رنگ پیشانی‌بند زنان، متناسب با سن آنها متفاوت است. پیشانی‌بند قرمز برای زنان جوان کاربرد دارد و نشانهٔ شادابی است. پیشانی‌بند مشکی مورد استفادهٔ زنان میانسال بوده و نشان‌دهندهٔ کارکشتگی و با تجربه بودن آن زن است. همچنین پیشانی‌بند سفید که بر سر زنان پیر بسته می‌شود، نشانهٔ عاقلی این بانوان است.

شلوار (بالاق) و پیراهن

شلوار یا «بالاق» از دیگر اجزای لباس محلی زنان ترکمن است که دارای نقش و طرح‌های زیبا و سنتی است. انتهای پاچه شلوار با پارچهٔ سوزن‌دوزی که هنر دست بانوان ترکمن است، تزئین می‌شود.

پیراهن لباس محلی زنان ترکمن از سه تیکه به نام‌های آستین (نیگ)، پهلو (یان) و دامن (آشری) تشکیل شده است. دختران ترکمن از کمربندهایی به نام «هونجی قوشاق» بر روی این پیراهن استفاده می‌کنند.

پاپوش و زیورآلات

کفش آنها که «گل میخ لی» و «قرمه کوش» نام دارد، توسط کفاش‌های محلی و هنرمندان دوخته می‌شود.

بانوان ترکمنی از گردن‌آویزی به‌نام «بقو» و زیور پیشانی به نام‌های «ایگمه»، «اوریما» و «آلین شای» نیز استفاده می‌کنند.

آداب و رسوم ازدواج در فرهنگ ترکمنی

مراحل ازدواج در فرهنگ ترکمن

ازدواج در میان ترکمن‌ها رویداد مهمی است که خانواده در آن نقشی اساسی دارد و از چند مرحله تشکیل شده که عبارت‌اند از:

مرحلهٔ اول: ثوزآتماق (انتخاب و خواستگاری اولیه)

اقدام به ازدواج با یک دختر یا ثوزآتماق نام دارد. در این مرحله، پسر، دختری را برای زندگی مشترک خود انتخاب کرده و سپس آن را با خانواده مطرح می‌کند. خانواده داماد پس از تحقیق در مورد دختر و خانوادهٔ او چند تن از بانوان فامیل نزدیک مانند مادر، خواهر، عمه یا خاله را برای خواستگاری به خانهٔ عروس می‌فرستند.

مرحلهٔ دوم: قاپی آچماق (آشنایی خانواده‌ها)

این مرحله قاپی آچماق یا آشنایی مقدماتی بانوان خانوادهٔ داماد (مادر، خواهر، زن عموها و زن برادرهای داماد) با اعضای خانواده عروس است. پس از آشنا شدن بیشتر، تاریخ بله‌برون و نامزدی پسر و دختر توسط خانواده‌های زوجین مشخص می‌شود.

مرحلهٔ سوم: دوزدادشماق (نامزدی مقدماتی)

دوزدادشماق (نان و نمک یکدیگر را خوردن) است. در این مرحله که مرحلهٔ مقدماتی نامزدی است با حضور خانواده‌های زوجین (بدون حضور دختر و پسر) برگزار می‌شود. زن‌های دو خانواده در این مراسم زنانه مشارکت کرده و خانوادهٔ داماد هدایایی را برای عروس آینده خود می‌آورند. خانواده دختر نیز بخشی از نان‌های روغنی محلی که خود پخته‌اند را به‌عنوان تبرک بین حاضران تقسیم می‌کند. این مراسم با شادی همراه بوده و در آن تاریخ نامزدی رسمی دختر و پسر توسط بزرگترهای خانواده اعلام می‌شود.

مرحله چهارم: آداماق (آیین یکی شدن)

آداماق نام دارد که در این مرحله دو خانواده شرکت داشته و بزرگ‌تر خانوادهٔ داماد، دو نخی باریکِ سیاه و سفید را که به هم تابیده و به گردن دختر می‌آویزند که این امر نشان از یکی شدن شخصیت عروس و داماد دارد.

مرحله پنجم: عروس‌کِشان (تعیین مهریه و عقد)

عروس‌کِشان است. در این مرحله چند تن از بزرگان اقوام عروس و داماد در خانهٔ عروس برای تعیین مهریه جمع شده و وجه مهریه را خانوادهٔ داماد همراه با عقد رسمی به‌صورت نقد به خانوادهٔ عروس پرداخت می‌کنند.

تغییرات زندگی و آداب اجتماعی پس از ازدواج

پس از ازدواج زندگی خانوادگی و اجتماعی زنان ترکمن دچار تغییراتی می‌شود. زنان متأهل هنگام صحبت کردن با دیگران به‌خصوص مردها صورت خود را با قسمتی از روسری خود می‌پوشانند که این نشان از عفت و حیای بانوان ترکمن و احترام گذاشتن به دیگران است. همچنین مردان در حضور بزرگترها با همسران خود صحبت نمی‌کنند و زن و شوهر در حضور غریبه‌ها نام یکدیگر را صدا نمی‌کنند. این امر در فرهنگ ترکمنی نشان از حیا و متانت زن و مرد و حفظ حرمت بزرگترها دارد.

رسوم مربوط به بیوگی

هنگام فوت شوهر، ترجیح خانواده بر این است که بیوهٔ فرزند آنها در خانواده بماند. به‌همین منظور بنا بر رسم رایج برای جلوگیری از پاشیدن خانواده و ضربه‌خوردن به سرنوشت همسر و فرزندان متوفی، همسر او را به عقد یکی از اعضای خانواده مانند برادر شوهر یا نزدیکان خانوادهٔ شوهر درمی‌آورند؛ اما در شرایطی که زن متوفی این امر را قبول نکند مانند دوران مجردی به خانهٔ پدر بر می‌گردد.

تحصیل زنان در فرهنگ ترکمنی

علم‌آموزی زنان در گذشته میان اقوام ترکمن مرسوم نبوده است و بانوان بیشتر به‌عنوان نیروی کار در خانواده به ایفای نقش می‌پرداختند؛ اما با گذشت زمان به‌دنبال گسترش فرهنگ علم‌آموزی به‌خصوص پس از انقلاب اسلامی، اقوام ترکمن نیز تحت تأثیر قرار گرفته و خانواده‌ها اجازهٔ کسب علم و تحصیل را به فرزندان دختر خود می‌دادند. این امر سبب شد بانوان به‌عنوان همسران و مادران آینده بتوانند با کسب علم و تحصیل در رشته‌های مختلف علاوه بر اینکه در ایفای نقش همسری و مادری موفق‌تر باشند، برای جامعه نیز کارآمدتر بوده و در مشاغل مختلف نیز به ایفای نقش بپردازند.

اشتغال زنان در فرهنگ ترکمنی

اشتغال زنان ترکمن از دغدغه‌های مهم و اساسی در جامعه است. زنان علاوه بر نقش‌آفرینی در مشاغل خانگی و کسب درآمد از طریق تولید صنایع دستی، محصولات دامی، باغی و کشاورزی بنا بر ضرورت با توجه به پیشرفت علم و تکنولوژی لازم است وارد بازار کار شوند. امروزه با توجه به گرایش بیشتر بانوان ترکمنی به کارآفرینی، محصولات و صنایع‌دستی سنتی به‌شیوهٔ مدرن با تکیه بر ایجاد کارگاه‌های متعدد تولید می‌شوند که این امر سبب افزایش اشتغال‌زایی بانوان در این منطقه و خودکفایی بیشتر آنها شده است. همچنین اشتغال بانوان ترکمنی متخصص در رشته‌های مختلف در دستگاه‌های اجرایی نیز از دیگر فعالیت‌های آنها در فضای کسب و کار است.

نقش زنان ترکمن در پیروزی انقلاب اسلامی

زنان ترکمن در پیروزی انقلاب اسلامی نقش مؤثری داشته‌اند. آنها در اغلب موارد به‌دنبال وقوع جنبش‌های انقلابی در کشور دوشادوش مردان خود در تظاهرات خیابانی شرکت کرده‌اند. همچنین با تشویق مردان خود به مشارکت در فعالیت‌های انقلابی و ترویج فرهنگ مقاومت و ایثار در خانواده و جامعه به‌منظور تحقق آرمان‌های انقلابی و پیروزی انقلاب اسلامی به ایفای نقش پرداخته‌اند.

منابع

• اسمعیلی، محمود، «نگرش‌ها به تحصیل دختران ترکمن در ترکمن صحرا»، پایگاه خبری تحلیلی شمال ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مرداد ۱۳۸۷ش.
• بردی آنامرادنژاد، رحیم، «تحولات اجتماعی ۵۰ سال اخیر در بین عشایر ترکمن (مطالعه موردی: بندر ترکمن)»، نشریهٔ برنامه‌ریزی فضایی، شمارهٔ ۱، ۱۳۹۰ش.
• «پوشاکی که می‌گوید متأهل یا مجردی!»، وب‌سایت لست‌سکند، تاریخ درج مطلب: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• «جایگاه زن در فرهنگ ترکمن رفیع و بالا است»، وب‌سایت ulkamiz، تاریخ درج مطلب: ۲۴ مهر ۱۴۰۲ش.
• «جلسه گروه کاری اشتغال بانوان شهرستان ترکمن برگزار شد»، وب‌سایت استانداری گلستان، تاریخ درج مطلب: ۱۴ تیر ۱۳۹۵ش.
• عزت‌اللهی‌نژاد، طیبه، «زن در فرهنگ ترکمنی»، مجله پژواک زنان در تاریخ، شمارهٔ ۳، ۱۴۰۰ش.
• «معرفی ۲۴ بانوی شهیده اهل سنت گلستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۹ آذر ۱۴۰۲ش.
• «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: ۵ اردیبهشت ۱۳۹۷ش.