پیش‌نویس:اعتیاد در افغانستان

اعتیاد در افغانستان؛ وابستگی شدید به مصرف پایدار مواد روان‌گردان در افغانستان.

اعتیاد در افغانستان، از بحران­های مهم اجتماعی این کشور است که از آن به سونامی خاموش یاد می­شود. مردم افغانستان، به‌دلیل منازعات سیاسی با چالش‌­های بی‌شمار درگیر است. فقر مزمن و مشکلات اقتصادی موجب شده است که شهروندان بسیاری به مصرف مواد مخدر روی بیاورند. کاشت خشخاش و تولید گستردۀ تریاک، فرآوری فراورده‌های مواد مخدر و دسترسی آسان به آن موجب شده است که امروزه افغانستان بزرگترین تولیدکنند‌ه و مصرف‌کنندۀ مواد مخدر به‌شمار آید.

مفهوم‌شناسی

اعتیاد، حالتی است که در آن، فرد به‌دلایل روانی در کنترل اعمال خود دچار ضعف اراده شده و آن عمل را به‌صورت مستمر انجام می‌دهد. اعتیاد به مواد مخدر نیز یک نوع بیماری روانی ناشی از وابستگی شدید به مصرف مواد مخدر شیمیایی، طبیعی و مشتقات آن است که کارکرد و فعالیت‌های مغز را مختل کرده و موجب بروز اختلالات هیجانی‌ و ذهنی، افسردگی، رفتار نامناسب و پرخاشگری در مصرف‌کننده می‌شود.

از این منظر، اعتیاد یک بیماری پیشرونده، مزمن و حتی کشنده است که در مدارهای مربوط به پاداش و انگیزه در حافظه و مغز اختلال ایجاد می‌کند. این اختلال‌ها موجب تغییراتی در ویژگی‌های جسمی، روانی و اجتماعی فرد معتاد می‌شود. اعتیاد در افغانستان امروزه به یک بحران اجتماعی تبدیل شده است.

تاریخچه اعتیاد در افغانستان

ریشه‌های کهن و آغاز مصرف مدرن

در سبک زندگی سنتی افغانستان، استفاده از مواد مخدر بیشتر جنبۀ درمانی و تسکینی داشت و به‌شکل امروزی به‌عنوان یک معضل اجتماعی شناخته نمی‌شد. اما نقطه عطف این دگرگونی، از دوران حاکمیت ظاهرشاه آغاز شد. در این دوره بود که مصرف مواد روان‌گردان، از مصارف محدود سنتی فراتر رفته و به‌شکل اعتیادگونه و فراگیرتر در بطن جامعه ریشه دواند. این گسترش اولیه، پیش‌درآمدی بر بحران‌های آینده بود که با ناآرامی‌های سیاسی تشدید شد.

دروان تجاوز اتحاد جماهیر شوروی سابق و اقتصاد جنگ

مقطع حیاتی دیگر، دوران جهاد علیه شوروی بود. در این دوره، تولید مواد مخدر از یک فعالیت حاشیه‌ای به یک الزام اقتصادی جنگ تبدیل شد. گروه‌های درگیر، برای تأمین مالی نبرد و نیازهای لجستیکی خود، به کشت خشخاش و تولید تریاک روی آوردند. این رویکرد، اقتصاد مواد مخدر را به یکی از ارکان اصلی حیات سیاسی و اجتماعی تبدیل کرد و دسترسی به مواد مخدر را برای شهروندان آسان‌تر ساخت.

دوره اول طالبان تا عصر جمهوری اسلامی

روند گسترش تولید و مصرف، در دورۀ حاکمیت اول طالبان شدت بیشتری پیدا کرد و تا سقوط جمهوری اسلامی افغانستان و بازگشت دوم طالبان ادامه یافت. با تشدید فعالیت‌های مربوط به اقتصاد مواد مخدر، که سودآوری هنگفتی را به دنبال داشت، مصرف این مواد در میان مردم افغانستان نیز روندی صعودی و نگران‌کننده به خود گرفت. این تسلسل تاریخی نشان می‌دهد که اعتیاد در افغانستان صرفاً یک مشکل فردی نیست، بلکه یک عوارض جانبی مزمن از عدم ثبات سیاسی و نهادینه‌شدن اقتصاد جنگی در سبک زندگی اجتماعی مردم این سرزمین است.

انواع مواد مخدر در افغانستان

انواع مواد مخدر در افغانستان، با توجه به پیشینۀ تولید و تغییرات اخیر در الگوی مصرف، به دو دستۀ سنتی و صنعتی تقسیم می‌شوند. افغانستان از لحاظ تاریخی به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ تریاک و هروئین در جهان مطرح بوده، اما در سال‌اخیر مصرف مواد صنعتی افزایش چشمگیر یافته است.

مواد مخدر سنتی و افیونی

• تریاک (Opium): استعمال آن در شهرهای مرزی افغانستان و سپس در سایر نقاط رواج پیدا کرده و افغانستان در طول چند دهۀ اخیر به‌عنوان تأمین‌کنندۀ بخش عظیمی از تریاک مصرفی جهان مطرح است؛
• شیره و سوختۀ تریاک (Opium Extract/Shira): استعمال این ماده نیز در کنار تریاک در این کشور رواج یافته است؛
• حشیش یا چرس (Hashish/Charas): سابقۀ استعمال این ماده نیز در افغانستان در کنار تریاک از دیرباز ذکر شده است؛

• با توجه به کشت خشخاش (Poppy) که منبع اصلی انواع مواد مخدر است و تبدیل شدن افغانستان به بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ تریاک و هروئین در جهان، این دو ماده (تریاک و هروئین) محور اصلی معضل مواد مخدر در این کشور محسوب می‌شوند.

مواد مخدر صنعتی و تغییر الگوی مصرف

بر اساس گزارش‌هایی که با حمایت برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) تهیه شده و مورد توجه رسانه‌های داخلی قرار گرفته، الگوی مصرف مواد مخدر در افغانستان دستخوش تغییرات نگران‌کننده‌ای شده است:

نوع ماده	وضعیت اخیر (طبق گزارش UNDP)
حشیش و تریاک	مصرف کاهش یافته است.
هروئین و شیشه (مت‌آمفتامین)	استفاده به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کرده است.

شیشه (مت‌آمفتامین) (Methamphetamine/Shisha): این ماده محرک صنعتی در سال‌های اخیر شاهد رشد چشمگیر در مصرف بوده و بر نگرانی‌ها افزوده است. مواد مخدر صنعتی، به‌ویژه شیشه، دارای عوارض بسیار شدیدتری نسبت به مواد سنتی هستند. این مواد آسیب‌های جدی و گسترده‌ای را به همراه دارند که عبارتند از: اعتیاد حاد، مسمومیت، بیماری‌های عفونی، افسردگی و آسیب‌های روانی و آسیب‌های جسمی شدید. این تغییر در الگوی مصرف، فشار مضاعفی بر سیستم درمانی و بهداشتی افغانستان وارد کرده و مبارزه با اعتیاد را پیچیده‌تر ساخته است.

آمار اعتیاد در افغانستان

اعتیاد در افغانستان در سال‌های ۱۴۰۳ تا ۱۴۰۴ش، یک بحران پیچیده اجتماعی و بهداشتی را نشان می‌دهد که نه تنها از نظر تعداد، بلکه از لحاظ تغییر نوع مواد مصرفی نیز نگران‌کننده توصیف شده است:

آمار و دگرگونی الگوی مصرف مواد مخدر

بر اساس گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی از جمله برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) که در منابع داخلی (همچون گزارش‌های نقل شده در رسانه‌های افغانستان) منعکس شده، آمار و وضعیت اعتیاد دارای تغییرات ماهوی زیر است:

موارد درخواستی شما در خصوص تغییر الگوی مصرف مواد مخدر و عوارض مواد صنعتی، به صورت رسمی و با ارجاع به رسانه‌های داخلی افغانستان، به گزارش قبلی اضافه و ارائه می‌شود: اعتیاد در افغانستان در سال‌های ۱۴۰۳ تا ۱۴۰۴ شمسی، یک بحران پیچیده اجتماعی و بهداشتی است که نه تنها از نظر تعداد، بلکه از لحاظ تغییر نوع مواد مصرفی نیز نگران‌کننده است.

آمار و دگرگونی الگوی مصرف مواد مخدر

بر اساس گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی از جمله برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) که در منابع داخلی (همچون گزارش‌های نقل شده در رسانه‌های افغانستان) منعکس شده، آمار و وضعیت اعتیاد دارای تغییرات ماهوی زیر است:

• تعداد تقریبی معتادان: آمار سازمان جهانی صحت نشان می‌دهد که حدود ۴ میلیون نفر در افغانستان (نزدیک به ۱۰ درصد از کل جمعیت) از اختلالات ناشی از مصرف مواد مخدر رنج می‌برند.
• دگرگونی نوع مواد: این گزارش‌ها حاکی از آن است که اگرچه مصرف مواد سنتی نظیر حشیش و تریاک در مقایسه با گذشته کاهش یافته، اما استفاده از مواد افیونی پرخطر مانند هروئین و مواد محرک صنعتی همچون شیشه (مت‌آمفتامین) به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کرده است.
• عوارض مواد صنعتی: شیوع مواد صنعتی عوارض شدیدی را بر سبک زندگی و سلامت عمومی جامعه تحمیل کرده است. این مواد آسیب‌های روانی و جسمی جدی شامل اعتیاد حاد، مسمومیت، بیماری‌های عفونی، افسردگی و آسیب‌های شدید جسمی را به همراه دارند و ابعاد بحران را عمیق‌تر کرده‌اند.

اقدامات جمع‌آوری و چالش‌های بازتوانی

در پاسخ به این بحران، مقامات رسمی افغانستان تلاش‌های گسترده‌ای را برای مدیریت معتادان متجاهر آغاز کرده‌اند:

• درمان متمرکز: وزارت صحت عامه (بهداشت) اعلام کرده است که در یک دوره شش ماهه (منتهی به سنبلۀ ۱۴۰۴)، ۴۲ هزار و ۶۸۳ نفر از مبتلایان به مواد مخدر در مراکز درمانی تحت تداوی قرار گرفته‌اند.
• جمع‌آوری فراگیر: معینیت مبارزه با مواد مخدر در اواخر سال ۱۴۰۲ از گردآوری نزدیک به ۱۰۰ هزار معتاد خبر داد و این روند در سال ۱۴۰۳ نیز ادامه یافته است.
• خطر بازگشت: با وجود هزینه‌های هنگفت (نزدیک به یک میلیارد افغانی سالانه)، کارشناسان هشدار می‌دهند که فقر، بیکاری و فقدان حمایت روانی و کاری پس از ترک، خطر بازگشت افراد به چرخه اعتیاد را جدی نگه می‌دارد و بر پیچیدگی بازگشت به سبک زندگی سالم می‌افزاید.

---

اقدامات جمع‌آوری و چالش‌های بازتوانی (۱۴۰۳-۱۴۰۴)

در پاسخ به این بحران، مقامات رسمی افغانستان تلاش‌های گسترده‌ای را برای مدیریت معتادان متجاهر آغاز کرده‌اند:

• درمان متمرکز: وزارت صحت عامه (بهداشت) اعلام کرده است که در یک دوره شش ماهه (منتهی به سنبلۀ ۱۴۰۴)، ۴۲ هزار و ۶۸۳ نفر از مبتلایان به مواد مخدر در مراکز درمانی تحت تداوی قرار گرفته‌اند (به نقل از طلوع‌نیوز).
• جمع‌آوری فراگیر: معینیت مبارزه با مواد مخدر در اواخر سال ۱۴۰۲ از گردآوری نزدیک به ۱۰۰ هزار معتاد خبر داد و این روند در سال ۱۴۰۳ نیز ادامه یافته است.
• خطر بازگشت: با وجود هزینه‌های هنگفت (نزدیک به یک میلیارد افغانی سالانه)، کارشناسان هشدار می‌دهند که فقر، بیکاری و فقدان حمایت روانی و کاری پس از ترک، خطر بازگشت افراد به چرخه اعتیاد را جدی نگه می‌دارد و بر پیچیدگی بازگشت به سبک زندگی سالم می‌افزاید.

++

تحقیقات آماری در ۱۴۰۴ش نشان داده است که علی‌رغم محدودیت­‌های قانونی و اجتماعی، الگوهای متفاوتی از افزایش مصرف مواد مخدر در افغانستان وجود داشته است. اولین نظرسنجی که در ۲۰۰۵م در مورد مصرف مواد مخدر در افغانستان انجام شد، به‌صورت تخمینی نشان داد که ۸.۳ درصد از تمام گروه­‌های سنی مردم افغانستان از مواد مخدر استفاده می­‌کرده‌اند و در میان اقسام مواد مخدر، شایع‌ترین مواد مصرفی آن، حشیش، تریاک، هروئین و انواع قرص­ها و مواد مخدر دارویی بوده است.

در ۲۰۰۹م یک بررسی دیگر نشان داد که ۸ درصد از جمعیت این کشور از میان سنین ۱۵ تا ۶۴ ساله، مواد مخدر مصرف می‌کنند؛ از ۲۰۰۵م تاکنون ۵۳ درصد افزایش در تعداد مصرف‌کنندگان دایمی تریاک و ۱۴۰ درصد افزایش در تعداد مصرف‌کنندگان هروئین وجود داشته است.

در ۲۰۱۵م بررسی جامع ملی مصرف مواد مخدر در افغانستان، با استفاده از آزمایشات بیولوژیکی نشان داد که اعتیاد ۱۰ درصد از جمعیت افغانستان به مواد مخدر مثبت بوده و میزان مصرف مواد مخدر در بزرگسالان، بیش از دو برابر میزان مصرف جهانی مواد مخدر برآورد شده است. در میان افرادی که از مواد مخدر استفاده می­کردند، ۴۰ درصد گزارش کردند که در ۱۲ ماه گذشته از دو یا بیش از دو نوع مواد به‌طور همزمان استفاده کرده‌اند.

عوامل و زمینه‌های اعتیاد در افغانستان

فردی

آثار نابهنجار و جراحت­‌های روانی ناشی از جنگ­های دوام‌دار داخلی در افغانستان؛ همانند افسردگی و روان­‌پریشی ناشی از معلولیت، خصومت، انباشت کینه‌ها و حس انتقام، در کنار باورهای غلط که می­توان از مواد مخدر، به‌عنوان دارو و نوعی خوددرمانی استفاده کرد، همچنین روش‌های نامناسب تربیتی، ستیزه‌جویی و داشتن شخصیت ضداجتماعی، تضعیف باورهای اسلامی، ارزش‌های مذهبی و اخلاقی افراد، ناسازگاری‌ها و اختلالات رفتاری در میان اعضای خانواده و از هم­‌گسیختگی ناشی از فروپاشی خانواده، اعتمادبه‌نفس پایین و اضطراب ناشی از عدم تامین مالی خانواده به‌دلیل فقر شدید و بی‌کاری افراد در افغانستان، از مهم‌ترین عوامل و زمینه­‌های فردی گرایش و ابتلا به مواد مخدر در این کشور بیان شده است.

فرهنگی

سبک زندگی ناشی از سنت‌ها و هنجارهای حاکم بر قبیله با فعالیت‌هایی همانند کاشت، برداشت و تجارت فراورده‌های مخدر در افغانستان درآمیخته و آن‌ را به‌ یک امر پذیرفته، تبدیل کرده است؛ به‌گونه‌ای که شهروندان در هر ردۀ سنی در برخی از مناطق افغانستان دسترسی آسان و ارزان به انواع مواد مخدر دارند و از مواد مخدر و اعتیاد، قبح‌زدایی شده است.

در کنار آن، فقدان برنامه‌های فرهنگی و تفریحی مناسب برای جوانان، فقدان امکانات بهداشتی، درمانی و دسترسی محدود به درمان اختلالات ناشی از مصرف مواد مخدر، فقدان خدمات آموزشی برای آگاهی‌بخشی از مخاطرات اعتیاد و پیش­گیری از ابتلای جوانان و دیگر رده­‌های سنی، همچنین تقلید و اثرپذیری جوانان از بزرگان در قالب سلسله مراتب اجتماعی از زمینه‌های فرهنگی اعتیاد شمرده شده است.

سیاسی و امنیتی

ناکارآمدی حاکمیت افغانستان در مدیریت کلان سیاسی، ناتوانی در ارائه خدمات شهروندی، ناامیدی مردم و فقدان چشم‌انداز مثبت به آینده، ضعف حاکمیت در اعمال قوانین مبارزه علیه فعالیت­ها و جرایم مربوط به مواد مخدر، خشونت فزایندۀ ناشی از تقابل‌های سیاسی، قومی و دیگر مشکلات در فضای اجتماعی، فساد گسترده در دستگاه اداری و نفوذ مافیای بین‌المللی در دستگاه اداری کشور به‌منظور بهره‌برداری و انتفاع از تجارت بین‌المللی مواد مخدر و از همه مهم‌تر مداخلۀ عوامل خارجی در برنامه‌ها و روندهای قانونی به‌دلیل اثرات سیاسی ـ امنیتی آن بر تحولات منطقه، از زمینه‌های سیاسی رونق فعالیت‌های مربوط به مواد مخدر و ابتلای جوانان به اعتیاد در افغانستان شناخته شده است.

محیطی و اقتصادی

زندگی و تعامل در مناطقی که فعالیت‌­های مربوط به بهره‎‌­برداری از مواد مخدر صورت می­‌گیرد و زندگی در مناطقی که کارگاه‌های فراوری مواد مخدر مصنوعی و هروئین وجود دارد، زندگی در اماکن متراکم شهرها، زندگی در کمپ‌های مهاجرتی، همسایگی و مجاورت با مناطق معتادنشین که تعامل با افراد معتاد را ناگزیر می‌سازد از زمینه‌­ها و عوامل محیطی یا جغرافیایی این معضل شمرده شده است.

افزون بر این سودآوری هنگفت ناشی از بهره‌برداری و ترانزیت این فعالیت موجب شده است که گروه‌­های شورشی و تروریستی دسترسی گسترده به منابع پولی داشته باشند و از آن در نفوذ سیاسی، پول­شویی و فساد اداری سازمان یافته بهره‌ بگیرند.

فقر و بی‌کاری جوانان نیز موجب شده است که آنان به‌خاطر تامین زندگی خود و خانواده جذب گروه‌های تروریستی و مافیایی شوند. در مورد زنان افزون بر عوامل فوق، خشونت، از هم‌گسیختگی خانواد‌گی و فشارهای ناشی از نابرابری شدید جنسیتی نیز اضافه شده است.

توزیع جمعیتی اعتیاد در افغانستان

بر اساس گزارش پژوهشگران، مصرف انواع مواد مخدر و دیگر مشتقات آن امروزه در میان جمعیت­‌های مختلف افغانستان در میان مردان و زنان در رده‌های سنی متفاوت بزرگسالان، جوانان و حتی نوجوانان و کودکان و در مناطق مختلف شهری و روستایی به‌روشنی قابل مشاهده است که هر کدام عوامل و آثار متفاوت خود را دارد.

مردان

بر اساس گزارش‌ و آمار نهادهای بین‌المللی، گرایش و مصرف مواد مخدر در میان مردان افغانستان روند فزاینده داشته است. مردان به‌دلیل بر دوش گرفتن بار خانواده، ناگزیر از پذیرش هر نوع فعالیت اقتصادی هستند؛ از همین‌رو بیشتر در معرض گرایش و ابتلا به مواد مخدر بوده است. بر اساس برآوردهای رسانه‌ها پنج میلیون معتاد در افغانستان وجود دارد که از آن میان چهار میلیون مردان بزرگسال هستند.

زنان

براساس گزارش‌ها از ۵ میلیون معتاد در افغانستان بیشتر از یک میلیون آن را زنان و کودکان تشکیل می‌دهد. در سال ۲۰۰۵م اولین بررسی رسمی دربارۀ میزان مصرف مواد مخدر در افغانستان، نشان داد که ۱۲۰۰۰۰ زن، معتاد هستند و در سال ۲۰۱۵م بررسی رسمی دولت افغانستان گزارش می‌دهد که ۸۵۰۰۰۰ زن افغان مصرف‌کنندۀ مواد مخدر بوده‌اند.

بر اساس گزارش رسانه‌ها، در میان زنان مصرف‌کننده، ۷۸ درصد، به فرزند و یا دیگر اعضای خانواده خود تریاک داده‌اند. زنانی که مصرف‌کنندۀ مواد مخدر هستند، بیشتر از میان زنان بیوه، مطلقه و با تحصیلات پایین بوده‌اند. خوددرمانی یکی از عوامل گرایش اعتیاد زنان به شمار می‌آید. ۶۹% از زنان معتاد، اظهار داشته‌اند که اولین بار از مواد مخدر به‌عنوان دارو استفاده کرده‌اند.

با توجه به فرهنگ سنتی حاکم بر افغانستان، مصرف مواد مخدر در پوشش درمانی و دارویی و این شیوۀ اعتراف، از نظر اجتماعی قابل قبول‌تر از دیگر شیوه­‌های مصرف است و به این روش موجه می­‌سازد که مصرف برای اهداف درمانی بوده است. همچنین بیش از نیمی از زنان مصرف‌کننده اظهار داشتند که اولین‌بار با دعوت یکی از اعضای نزدیک خانواده، به‌ویژه شوهر، مواد مخدر را مصرف کرده‌اند و نیمی از زنانی که مصرف مواد خود را اظهار داشتند، بی‌کار بوده‌اند.

زنان در افغانستان در تولید تریاک نیز نقش مهمی ایفا می­‌کنند و این فعالیت در کنار سایر تولیدات مانند قالی‌بافی، درآمد اصلی خانوار را تشکیل می‌دهد. امروزه در نقاط مختلف شهرهای افغانستان، زنان مصرف‌کننده مواد مخدر به آسانی مشاهده می‌شوند. زنانی که شاغل و مصرف‌کننده بودند، به‌صورت عمده به مشاغل قالی­‌بافی، گل‌دوزی و کشاورزی مشغول بوده‌اند. طبق این گزارش میان نوع مشاغل و اعتیاد رابطۀ مثبت برقرار است.

کودکان

مطالعات مصرف مواد مخدر در ۲۰۰۵م نشان داده است که ۶۰۰۰۰ کودک مصرف‌کننده مواد مخدر در افغانستان وجود داشته است، در حالی که در سال ۲۰۱۵م این رقم به ۱۱۰۰۰۰ افزایش یافت. بر اساس این گزارش ۹۰٪ کودکان توسط عوامل محیطی، در معرض آلودگی و اعتیاد به مواد مخدر قرار گرفته‌اند یا توسط مراقبان‌شان به آنها دارو داده شده است.

تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف مواد مخدر و دیگر داروهای روان‌گردان در سنین پایین، منجر به اختلالات زیادی در کودکان شده و امکان آسیب­‌های شدید به رشد مغزی و جسمی کودکان از این ناحیه وجود دارد. در کنار عوامل و زمینه‌های کلی، آسیب­های عمیق روحی و جسمی ناشی از جنگ و دیگر جراحت‌های روانی ناشی از مشکلات اجتماعی از عوامل گرایش کودکان به اعتیاد بیان شده است.

از کودکان مصاحبه‌شده در افغانستان، ۴.۸۲% درصد اظهار داشته‌اند که حداقل تجربۀ یک رویداد مربوط به جنگ را در طول زندگی خود داشته‌اند. افزون بر این، ۳.۱۰ درصد از کودکان ۵ تا ۱۴ ساله کودکان درگیر کارهای سخت هستند. ۴.۷۴ درصد از کودکان ۲ تا ۱۴ ساله با خشونت و یا تنبیه بدنی غیرقابل تحمل مجازات شده‌اند. هم اکنون کودکانی که در پی درمان اعتیاد خود هستند، از مشکلات اجتماعی و روانی شدید رنج می­‌برند.

آثار و پیامدها

مصرف مواد مخدر آثار و آسیب‌های بی‌شمار در مقیاس فردی و اجتماعی در افغانستان با خود به‌ همره داشته است.

بهداشتی

مصرف‌کنندگان مواد مخدر غالباً به بیماری­‌های قلبی، ریوی، سرطان، هپاتیت، بیماری‌های پوستی، بینایی، شنوایی، انواع بیماری روانی و اختلالات شناختی مبتلا می‌شوند. این آسیب‌ها در بزرگسالان بیشتر است. با توجه به پایین بودن سطح آگاهی عمومی در مورد بیماری­‌های جنسی، گسترش ویروس­‌های قابل انتقال، به‌ویژه HIV (ایدز) در بین معتادان تزریقی یک خطر جدی برای سلامت جامعه افغانستان محسوب می‌­شود.

بر اساس مطالعۀ سال ۲۰۰۶ بانک جهانی، HIV حداقل ۳ درصد از معتادان تزریقی در کابل مثبت بوده است. در این گزارش بیان شده است که اعتیاد به مواد مخدر و HIV (ایدز) با هم سونامی خاموش افغانستان است. عواملی همانند استفاده از سوزن، سرنگ و دیگر تزریق‌کننده‌­های آلوده، مقاربت جنسی در میان معتادان، خطر انتشار HIV، اشاعۀ انواع بیماری­‌ها و سایر بیماری­‌های مسری از طریق خون به دیگر افراد را در پی دارد.

آثار فرهنگی و اخلاقی

از بعد فرهنگی و اخلاقی، ناامنی و خشونت در فضای اجتماعی، گسترش انواع فحشا، منکرات، بی‌مبالاتی، افزایش جرایم، همانند سرقت، آدم‌ربایی، پرخاشگری و رویدادهای ناگوار همانند آتش‌سوزی­‌های بزرگ، تصادفات و دیگر رویدادهای زیان‌بار ناشی از اختلالات شناختی از جمله آثار و آسیب‌های این معضل محسوب می‌شود.

در مورد زنان، با توجه به اهمیت جایگاه و نقش زن در استواری خانواده و تربیت فرزندان، اعتیاد زنان یکی از عوامل فروپاشی خانواده شناخته شده است. در فرهنگ سنتی افغانستان، مصرف‌کنندگان زن در افکار عمومی نسبت به مردان بیشتر محکوم و مطرود می­‌شوند. بار سنگین روانی، یکی از عوامل تشدید اعتیاد زنان به‌شمار آمده است. زنان در افغانستان به‌صورت معمول نقطۀ مرکزی اتکا و استواری کانون خانواده به‌شمار می‌­آیند و مشکلات ناشی از مصرف مواد مخدر در یک زن، خانواده را با خطر فروپاشی مواجه می‌سازد.

اقتصادی

از بعد اقتصادی اثرات زیان‌بار همانند تضعیف اقتصاد ملی، هزینه‌­های بالای تامین مواد مخدر، هزینه­‌های درمان و نگهداری معتادان، کاهش راندمان کاری، هزینه­‌های مربوط به تصادفات، هزینه‌­های مبارزه با تمامی فعالیت­های مربوط به مواد مخدر همانند هزینه­‌های دستگاه قضایی، نظامی، هزینه­‌های مربوط به مطالعه و اجرای طرح­های تحقیقاتی، برگزاری سمینارها، کلاس‌­های آموزشی و دیگر مشکلات ناشی از تولید، توزیع و مصرف مواد مخدر، امروزه توسعۀ افغانستان را با چالش­‌های بنیادی مواجه ساخته است.

آثار بین‌المللی

تضعیف اعتبار و حیثیت افغانستان، تخریب وجهۀ شهر و فضاهای جمعی برای گردشگری، گسترش فرامرزی دامنۀ جرایم و دیگر آثار مربوط به فعالیت‌های مواد مخدر و هزینه‌های امنیتی و سیاسی مربوط به این امر از آثار بین‌المللی اعتیاد شمرده شده است.

سیاست­‌های کاهش اعتیاد در افغانستان

مصرف مواد مخدر در افغانستان به‌صورت چشم‌گیر در حال افزایش است. حکومت افغانستان قبل از حاکمیت دوم طالبان، در زمینۀ آموزش نیروی کار و ارائۀ خدمات درمانی اقداماتی را انجام داده بود. خدمات آموزشی و درمانی در مناطق شهری گسترش یافته بود، اما در مناطق روستایی که اکثر جمعیت در آن ساکن هستند، نیاز به خدمات درمانی بیشتر، امکانات و برنامه‌­های پیش­گیری از مواد مخدر وجود داشت.

سرمایه­‌گذاری در آموزش همگانی که شامل سواد و تقویت مهارت‌ها برای همه از جمله کودکان می­‌شود، می‌تواند به بهبود شرایط و گسترش امیدواری در کشور کمک کند. کارشناسان معتقد‌ند که افغانستان برای کنترل روند گرایش شدید به مواد مخدر و دیگر فعالیت‌های مربوط به آن، نیاز به ثبات اقتصادی و اجتماعی دارد تا بتواند با ایجاد فرصت­‌های شغلی قابل قبول از نظر اجتماعی برای زنان و مردان، زمینه‌های اشتغال و درآمد شهروندان را فراهم سازد.

از دیگر اقدامات موثر، تسریع آموزش­ها، تقویت مهارت­ها و آموزش­‌های حرفه‌ای است. وخامت اوضاع امنیتی کنونی در بسیاری از مناطق افغانستان، یکی از جدی‌ترین موانع برای ترویج حاکمیت قانون است. حمایت مردمی از اجرای قوانین می‌تواند به کاهش این روند کمک کند.‌ اندیشمندان بر این باورند که ارائه خدمات فرهنگی، تفریحی، آموزشی، اشتغال و حمایت‌های قانونی نقش اساسی و کلیدی در مورد پیشگیری زنان از گرایش به مواد مخدر دارد.

افغانستان برای جلوگیری از تولید محرک­‌های متامفتامین و دیگر انواع مخدر صنعتی که روند فزاینده در این کشور دارد، نیازمند برنامه‌ریزی و اقدامات فوری است. مبارزه با مواد مخدر یک موضوع چندوجهی، منطقه‌ای و بین‌المللی و نیازمند همکاری کشورهای منطقه برای طراحی استراتژی جامع و بلند‌مدت با هماهنگی بخش­‌های مختلف دولتی و غیردولتی است که البته رشد و توسعه اقتصادی و بهبود شرایط امنیتی را نیز می‌طلبد.

منابع

• «آسیب‌های اخلاقی و مواد مخدر»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1396ش.
• «اشغالگران 5 میلیون افغانستانی را به اعتیاد مبتلا کردند»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1401ش.
• «افزایش مصرف هروئین و شیشه در افغانستان؛ ۲۷ هزار معتاد پرخطر، نیمی بی‌سواد»، وب‌سایت ایراف، تاریخ درج مطلب: ۷ تیر ۱۴۰۴ش.
• «افغانستان استراتژی جدید برای مبارزه با مواد مخدر تدوین می‌کند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1383ش.
• «افغانستان و اقتصاد تریاک»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1402ش.
• «اعتیاد به مواد مخدر چالشی بین‌المللی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 11 خرداد 1382ش.
• پن، آدم و دیگران، مواد مخدر و توسعه در افغانستان، تحلیل پالیسی ملی و بازیگران، واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان، نهاد انکشافی بین‌المللی سویدن، ترجمه عزیزالله اسفندیاری، سال 1400ش.
• «سازمان ملل: افغانستان بیش‌ترین کشت تریاک را در 2022 داشت»، خبرگزاری طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1382ش.
• سروش، عزیزالله «عوامل اعتیاد به مواد مخدر»، روزنامه ملی انیس، تاریخ درج مطلب: 19 نوامبر 2023م.
• سیفی، آناهیتا و فضلی، رز، «اقدامات آمریکا در گسترش تجارت مواد مخدر در افغانستان و رویکردهای رسانه‌ای به آن»، پژوهشنامه رسانه بین‌الملل، سال سوم، شماره اول، پاییز 1397ش.
• شاه‌آبادی، اکبر زارع و فیروزی، سید محمد، «عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش به مواد مخدر در بین جوانان شهرکابل»، دو فصلنامه علمی پژوهشی، سال نهم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1391ش.
• ظهوری، حسینی، «افغانستان و معضل جهانی مواد مخدر»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر. تاریخ درج مطلب: 23 دی 1394ش.
• «مفهوم بیماری اعتیاد چیست؟»، تالار گفتگو، انجمن معتادان گمنام، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1398ش.
• «مقام سازمان جهانی بهداشت: حدود ۴ میلیون تن در افغانستان به اختلال‌های ناشی از اعتیاد گرفتاراند»، وب‌سایت آموز تی وی، تاریخ درج مطلب: ۱۱ تیر ۱۴۰۴ش.
• «مواد مخدر و بیماری‌ها»، وب‌سایت کلینیک ترک اعتیاد و روانپزشکی دی، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1401ش.
• ناصری، سهیلا و دیگران، «عوامل موثر بر اعتیاد زنان»، فصل‌نامه علمی پژوهشی زن و فرهنگ، سال چهارم. شماره شانزدهم. تابستان1392ش.
• «وزارت صحت طالبان: بیش از ۴۲ هزار معتاد در شش ماه درمان شدند»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
• یوسفی، محمدشریف روشن، «بررسی عوامل اعتیاد در افغانستان»، افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1398ش.
• “Squeglia and others، The influence of substance use on adolescent brain development. ” Clinical EEG and neuroscience. Published on Jan،2019
• Shayan and others، “Epidemiology of Drug Use in Herat – Afghanistan”، National Library of Medicine. 14 Apr،2022
• Momand and Jones، “Drug Use Among Women and Children in Afghanistan: The Complexities of An Important Public Health Issue”، Published online 2020 Jan 31.
• “United Nations Office on Drugs and Crime. Drug Use in Afghanistan” 2009 Survey Executive summary. 18، Jun، 2009
• The World Bank، “HIV/AIDS in Afghanistan”، Date Issue، 10 July، 2012