پیش‌نویس:حقوق مالی زن در زندگی مشترک

امضای سند ازدواج توسط یک عروس و داماد در دفترخانه ازدواج

حقوق مالی زن در زندگی مشترک؛ مصادیق برخورداری و بهره‌مندی مالی زن از زندگی با شوهر.

بر اساس فقه اسلامی، حقوق مالی زن در خانواده، به مواردی مانند مهریه، نفقه، اجرةالمثل، نحله، حق تنصیف مال، دریافت مستمری شوهر و ارث گفته می‌شود که در پی عقد ازدواج به او تعلق می‌گیرد. هزینه درمان، آرایش و زیبایی، از مصادیق نفقه، به‌شمار می‌رود.

مفهوم‌شناسی حقوق مالی زن

حقوق مالی زن در فقه اسلامی، امتیازات مالی حین زوجیت است که زن به موجب اصول و قواعد حقوقی از آن، برخوردار می‌شود. این امتیازات با انعقاد عقد ازدواج ایجاد شده و مواردی مانند مهریه، نفقه، اجرت‌المثل، نحله و ارث را شامل می‌شود.

مهریه

تصویری از سند ازدواج  و میزان مهریه یک زن یزدی در دوره قاجار

مهریه مالی است که به موجب عقد نکاح به ملکیت زن درآمده و او هر زمان می‌تواند آن را از شوهر مطالبه می‌کند. به‌موجب قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، هر چیزی که مالیت داشته باشد می‌تواند به‌عنوان مهر قرار بگیرد. مهریهٔ زن اگر وجه رایج ملی باشد متناسب با تغییر شاخص قیمت سالانهٔ زمان تأدیه نسبت به‌سال اجرای عقد که توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مشخص می‌شود محاسبه و قابل پرداخت است. بر اساس قانون حمایت از خانواده، مهریهٔ زن تا ۱۱۰ سکهٔ بهار آزادی یا معادل آن قابل وصول شناخته شده و مشمول قانون اجرای محکومیت‌های مالی دانسته شده است. مهریهٔ بیشتر از آن، تنها با رضایت شوهر قابل دریافت است.

مهریه در سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی، ابزار تحکیم بنیان خانواده دانسته می‌شود. جبران کاستی سهم زن از ارث، کنترل مرد در بهره‌گیری از حق طلاق و تأمین مالی زن در صورت جدایی، از کارکردهای مهریه شمرده شده است.

حق نحله

نِحله، مالی است که قاضی می‌تواند شوهر را هنگام طلاق همسر، علاوه بر نفقه و مهریه به پرداخت آن الزام کند. مطالبهٔ نحله در صورتی ممکن است که درخواست طلاق از سوی مرد باشد و تعیین مقدار نحله بستگی به‌توانایی مالی زوج دارد. نحله به‌عنوان نمودی از اهمیت و اولویت معاشرت نیک زوجین، به‌عنوان تأدیب مردی است که ارزش‌های مشترک زندگی را نادیده گرفته و به فروپاشی آن می‌پردازد.

اجرت‌المثل

نمونه دادخواست اجرت‌المثل ایام زوجیت

اجرت‌المثل به حق‌الزحمهٔ خدماتی گفته می‌شود که زن طی دوران زوجیت در منزل شوهر انجام داده و شرعاً به‌عهدهٔ او نبوده است. شست‌وشو، نظافت، تهیهٔ غذا، شیر دادن به بچه از مصادیق اجرت‌المثل شمرده شده است. زن در صورتی مستحق دریافت این حق مالی است که این امور را به‌صورت رایگان انجام نداده و در عقدنامه نیز شرطی در این خصوص ذکر نشده باشد. میزان اجرت‌المثل با توجه به سال‌های زندگی مشترک زن و شوهر، شرایط زندگی و اموری که انجام داده است، توسط کارشناس تعیین می‌شود.

حق تنصیف اموال

اگر شوهر، شرط تنصیف اموال را ضمن عقد نکاح قبول کرده باشد، این حق برای زن ایجاد می‌شود که هرگاه مرد به میل و ارادهٔ خود نسبت به طلاق همسر اقدام کند و دارای اموالی باشد که پس از عقد ازدواج به‌دست آمده باشد، نیمی از آن اموال به زن تعلق می‌گیرد. تنصیف مال در ایام زندگی مشترک موضوعیت حقوقی نداشته و تنها پس از درخواست طلاق به‌تقاضای مرد، محقق می‌شود.

دریافت مستمری شوهر

دریافت مستمری شوهر، از حقوق مالی است که می‌تواند از آن بهره‌مند شود. استفادهٔ زن از مستمری شوهر مانند حق ارث وابسته به فوت شوهر است.

ارث

زوجه همانند سایر وابستگان متوفی، از ارث او بهره می‌برد. در سبک زندگی دینی اگر زوجه فرزند نداشته باشد یک‌چهارم از میراث متوفی و در صورت داشتن فرزند یک‌هشتم از دارایی او به وی ارث می‌رسد.

نفقه

نفقه از حقوق مالی مهم زوجه و ناظر به تمام نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، لباس، غذا، اثاث منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم درصورت عادت یا احتیاج است. امروزه هزینه‌های آرایش و زیبایی نیز به‌عنوان بخشی از نیازمندی‌های زن، ذیل نفقه جای گرفته است که البته تردیدهایی را دربارهٔ تعریف آن ذیل مصادیق نفقه به‌دنبال داشته است.

آرایش

آرایش و آراستگی اگرچه از بنیادهای اعتماد اجتماعی بوده و نشاط، شادابی، امنیت روانی، پرهیز از تنفرآفرینی در جامعه، احترام به‌دیگران و حفظ حیا و عفاف را به دنبال دارد، اما امروزه مصرف‌گرایی در آن غلبه یافته و ابزارها و شیوه‌های آرایش، هزینه‌های زیادی را بر خانواده‌ها تحمیل می‌کند. بر اساس گزارش‌های موجود، هزینه‌های سالانهٔ آرایش در جامعهٔ ایران بیش از دو میلیارد دلار است. هزینهٔ آرایش زنان ایرانی سه برابر زنان اروپایی برآورد می‌شود.

بر این اساس، از منظر فقه اسلامی، تهیهٔ لوازم آرایش در حد متعارف، جزء نفقهٔ زن است و از منظر قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران نیز هزینهٔ آرایش از مصادیق امور بهداشتی و جزء نفقهٔ زن به‌حساب آمده که شوهر ملزم به پرداخت آن است؛ اما آرایش اگر از میزان معمول یا بهداشتی فراتر رود و هزینه‌های غیرمتعارفی را بر خانواده تحمیل کند، شوهر ملزم به پرداخت آن نیست.

عمل زیبایی

تصویری از انجام جراحی زیبایی بر روی یک زن در اتاق عمل

امروزه در ایران انواع جراحی زیبایی اعم از جراحی صورت، سینه، شکم و باسن، انجام می‌شود. در این زمینه، هرگاه عمل جراحی زیبایی زن با اهداف درمانی یا ترمیمیِ ضروری مانند درمان سوختگی و آسیب‌های ناشی از ضرب و جرح صورت بگیرد، هزینهٔ آن جزء نفقه و نیازهای مصرّح در قانون، به‌حساب آمده و شوهر مکلف به پرداخت آن است؛ اما عمل زیبایی غیرضروری و نامتعارف، جزء نفقه زن نبوده و شوهر مکلف به پرداخت هزینهٔ آن نیست.

هدیه

هدیه‌دادن و هدیه‌گرفتن از رسم‌های کهن و مورد علاقهٔ ایرانیان بوده و از ابزارهای همدلی، مهروزری و ابراز علاقه به هم‌نوع دانسته می‌شود. هدیه‌دادن در مناسبت‌هایی مانند نوروز، شب یلدا، عید قربان، عید فطر، تولد، عروسی، سالگرد ازدواج، خرید خانه، فارغ‌التحصیلی، روز مادر، روز پدر، روز دختر، سوغاتی و مناسبت‌های شغلی، صورت می‌گیرد. در نظام حقوقی ایران، تأمین هزینهٔ هدیه‌هایی که از سوی زن به مناسبت‌های مختلف تهیه می‌شود از مصادیق نفقه نبوده و بر عهدهٔ شوهر نیست.

منابع

• «آیین مهر و هدیه در فرهنگ ایرانی»، وب‌سایت حس هفتم، تاریخ بازدید:۳۰ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «آیا خرید لوازم آرایش جزء نفقه است»، وب‌سایت هدانا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ آبان ۱۳۹۴ش.
• احمدیه، مریم، «حق اجرت‌المثل و نحله در یک بررسی حقوقی»، مطالعات راهبردی زنان، شماره ۲۵، ۱۳۸۳ش.
• پشت‌دار، علی‌محمد و دهقان شیری، معصومه، «هدیهدادن و رسوم آن نزد ایرانیان با تکیه بر شاهنامه و تاریخ بیهقی»، فصلنامهٔ متن پژوهش ادبی، دورهٔ ۲۴، شمارهٔ ۵۸، مهر ۱۳۹۹ش.
• «حقوق مالی زن (زوجه) چیست و حق و حقوق زسن در ازدواج چگونه است»، وب‌سایت دادیاب، تاریخ درج مطلب: ۴ بهمن ۱۳۹۹ش.
• «در چه مناسبت‌هایی باید هدیه بدهیم؟»، وب‌سایت اول کادو، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آبان ۱۳۹۸ش.
• زایر نوری، شکوفه و بحری طیبی، علی «بررسی حقوق مالی زوجه در حین زوجیت»، فصلنامهٔ علمی پژوهشی زن و فرهنگ، سال ۷، شمارهٔ ۲، ۱۳۹۵ش.
• «زن در زندگی مشترک چه حقوقی دارد؟»، وب‌سایت مشرق، تاریخ درج مطلب: ۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• صالحی، حمیدرضا و باقری مطلق، نرگس، «مطالعهٔ فقهی ـ حقوقی اذن زوج دراعمال جراحی زیبایی»، دوفصلنامهٔ علمی ـ ترویجی فقه و حقوق خانواده، سال ۲۲، شمارهٔ ۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمهٔ تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی، قم، جامعهٔ مدرسین حوزهٔ علمیهٔ قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
• علی‌خانی، اسماعیل، «بدن در سبک زندگی دینی و سکولار»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال ۱۳، شمارهٔ پیاپی ۵۰، بهار ۱۴۰۱ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وبسایت واژه‌یاب.
• قانون حمایت خانوادهٔ جمهوری اسلامی ایران، مصوب ۱۳۹۱ش.
• قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، مصوب ۱۳۰۷ش.
• «محاسبهٔ میزان نفقه زن به چه صورت می‌باشد؟»، مؤسسهٔ حقوقی و داوری امین عدالت کبریا، تاریخ درج مطلب: ۷ فروردین ۱۴۰۲ش.
• «مقایسهٔ هزینهٔ آرایش و زیبایی در ایران و جهان»، خبرگزای دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۸ آبان ۱۳۹۹ش.
• «نفقه»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۱ شهریور ۱۴۰۲ش.
• یوسف‌زاده، حسن، «پایش جامعه‌شناختی مهریه»، وبسایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۲ش.