پیش‌نویس:ازدواج در قوم بلوچ

ازدواج در قوم بلوچ؛ آداب و رسوم خاص پیوند زناشویی بین زن و مرد بلوچ.

ازدواج، نماد بلوغ اجتماعیِ زن و مرد بلوچ است. جوان بلوچ با برگزیدن همسر، اولین ‌گام را جهت ورود در اجتماع، بر می‌دارد. در قوم بلوچ، ازدواج از نظر مذهبی نیز بسیار ارزشمند است. قوم بلوچ به‌منظور تحکیم روابط قومی، بیشتر به ازدواج خویشاوندی گرایش دارد. در میان قوم بلوچ، بخش قابل توجهی از هزینه‌های ازدواج از طریق رسم بجار و کمک‌های اقوام و آشنایان داماد تأمین می‌شود. اهدای طلا با وزن بالا به عروس در این قوم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. پس از مراسم خواستگاری و عروسی، ممکن است داماد تا یک سال در خانه پدر زن خود اقامت داشته باشد. زندگی مشترک زوجین بلوچ معمولاً در کنار خانواده یکی از طرفین آغاز می‌شود تا کاستی‌ها و چالش‌های زندگی مشترک به‌تدریج برای داشتن زندگی مستقل برطرف شود.

جایگاه ازدواج در میان قوم بلوچ

قوم بلوچ دارای جغرافیای فرهنگی مشترک در قلمرو سرزمینی ایران، پاکستان و افغانستان هستند. ازدواج در میان این قوم، همواره دارای اهمیت بوده و ارزش‌های سنتی آن همچنان حفظ شده است. بلوچ‌ها به ازدواج درون طایفه و تیرۀ قومی گرایش داشته و آن را تحکیم‌کنندۀ روابط خویشاوندی و گسترش طایفه می‌دانند. مراسم ازدواج میان بلوچ‌ها آداب سنتی خاصی دارد و با نام جنی‌مردی از آن یاد می‌شود.

همسرگزینی در قوم بلوچ

همسرگزینی در قوم بلوچ به‌صورت درون‌گروهی و برون‌گروهی با شیوه‌های زیر انجام می‌شود:

فامیلی

قوم بلوچ از قبایل و طوایف متعددی تشکیل شده است. اعضای هر قبیله و طایفه با یکدیگر خویشاوندی نسبی و سببی دارند و این روابط زمینه‌ساز بقای طوایف بلوچ است. به‌منظور تقویت مبانی قومی، ‌ازدواج‌ها اغلب درون‌گروهی یا درون‌همسری انجام می‌شود و به جز موارد کم، معمولاً از میان خویشاوندان صورت می‌گیرد. بلوچ‌ها اعتقاد دارند که وفا و عهد در روابط خانوادگی و قوم‌وخویش از عهد و وفای دیگران ارزشمندتر است. والدین بلوچ نیز در حفظ این رویه بسیار تعصب و اصرار دارند و سعی می‌کنند حتی‌الامکان برای فرزندان خود همسری از میان خویشاوندان و افراد قبیله خود انتخاب کنند.

ناف‌بُری

گاهی زنی که دارای فرزند پسر است، ناف دختر نوازدی را می‌بُرَد و او را برای پسر خود نام‌گذاری می‌کند. در این رسم، پسر و دختر در بزرگ‌سالی ملزم به ‌پذیرفتن انتخاب آن زن هستند. وقتی پسر به سن بلوغ رسید، پدر داماد چند مثقال طلا و مقداری پارچه به‌عنوان نشانه، به پدر عروس می‌دهد. دختر و پسر بعد از بلوغ تا زمان عقد اجازۀ حرف زدن با یکدیگر را ندارند.

خون‌بست

اگر فردی، کسی از طایفۀ خود یا طایفۀ غیرخود را به قتل رسانده باشد، به‌منظور جلوگیری از گسترش خون‌ریزی، ریش‌سفیدان طایفه، شورا تشکیل داده و برای مقتول خون‌بندی می‌کنند و در کنار خون‌بها، طایفۀ مقتول چهار دختر را به‌دلخواه از فامیل قاتل، به‌زنی می‌گیرند.

ازدواج سیاسی

در گذشته، سران قوم بلوچ گاهی بر اساس مصلحت‌های سیاسی، همسرگزینی می‌کردند.

سن ازدواج در قوم بلوچ

سن قانونی از دواج در قوم بلوج

تصویری از یک عروس بلوچ در سن پایین

قانون مدنی ایران، برای دختران ۱۵ سالگی و برای پسران ۱۸ سالگی را سن ازدواج تعیین کرده است؛ اما مادۀ ۱۰۴۱ این قانون، ازدواج زیر سنّ قانونی را با اجازۀ ولیّ و تأیید مصلحت توسط دادگاه، پذیرفته است. قانون پاکستان و افغانستان برای دختران ۱۶ سالگی و برای پسران ۱۸ سالگی را تعیین کرده و قانون افغانستان که توسط طالبان لغو شد، ازدواج طفل زیر ۱۵ سال را به‌صورت مطلق منع کرده است.

سن ازدواج از نظر فقه

غالب فقهای امامیه ۱۵ سال تمام برای پسر و ۱۳ سال تمام را برای دختر سن ازدواج می‌دانند. فقه حنفی برای پسران ۱۸ سال تمام و برای دختران ۱۷ سال تمام را سن ازدواج تعیین کرده است؛ با وجود این، همه مذاهب فقهی نکاح صغیر را توسط ولی شرعی با رعایت مصلحت و با تشخیص دادگاه درست می‌دانند. آموزه‌های دینی در حوزه ازدواج و برقراری روابط زناشویی، بر بلوغ جنسی و عقلی تأکید دارد.

سن ازدواج در فرهنگ قوم بلوچ

بر اساس آمارهای موجود، استان سیستان و بلوچستان در ۱۴۰۲ش، در پایین‌بودن سن ازدواج رتبۀ اول را به خود اختصاص داده است و میانگین سن ازدواج در این استان برای مردان ۲۵ و برای زنان ۲۱ سال بوده است؛ اما از نظر ازدواج‌های زیر سن قانونی در سال ۱۳۹۸ش، رتبۀ سوم را داشته ‌است. کارشناسان ازدواج‌های فاقد شرایط قانونی و شرعی را یک معضل اجتماعی می‌دانند و میان مردم بلوچ، آمار ازدواج‌های ثبت‌نشده، بالا است. ازدواج زیر سن قانونی در ولایت نیمروز که مرکز بلوچ‌های افغانستان است، از گذشته رایج بوده که پس از حاکمیت طالبان و لغو قوانین گذشته، این نوع ازدواج‌ها ۹۰درصد افزایش یافته است. این در حالی است که تفاوت سنی در بیشتر این نوع ازدواج‌ها بسیار زیاد است و به‌طور معمول دختر در آن نقشی ندارد.

عوامل زمینه‌ساز ازدواج زودهنگام در بلوچستان

تصویری از یک ازدواج قوم بلوچ در سنین پایین

مردم بلوچ که ازدواج را امری مقدس می‌دانند، تلاش می‌کنند که فرزندان آنها زودتر تشکیل خانواده بدهند. آنها ازدواج به‌هنگام را یک ارزش فرهنگی می‌دانند و به‌ویژه می‌کوشند که دختران زودتر ازدواج کنند.

در این چارچوب فرهنگی، گاهی ازدواج‌ها در سن کم و بدون رعایت شرایط قانونی و شرعی صورت می‌گیرد و با اجبار، همراه است. این نوع ازدواج‌ها برآمده از عوامل گوناگون است؛ از جمله کمبود زیرساخت‌های آموزشی و فرهنگی، عدم پشتیبانی از دختر در تصمیم‌گیری ازدواج، ناآگاهی دختران، فشار والدین، فشار فرهنگی و اجتماعی، اعتیاد خانواده به‌ویژه پدر، فقر و بی‌کاری، ازدواج برای صلح و تقویت اقتدار سیاسی و خون‌بس.

پیامدهای ازدواج زودهنگام

ازدواج‌های به‌موقع در کنار عمل به آموزه‌های دینی، راهی مؤثر برای کنترل گرایش جنسی جوانان، جلوگیری از گسترش فساد اخلاقی و هنجارشکنی در جامعه، رشد و جوان‌سازی جامعه است. همچنین برای دو طرف شادابی، آرامش روحی، امید به آینده، کمال، معنویت و دوری از رذایل اخلاقی را در پی دارد؛ اما کارشناسان ازدواج‌های زودهنگام را یک آسیب اجتماعی می‌دانند که پیامدهای نامطلوبی در پی دارد؛ از جمله این‌که جامعه را تبدیل به یک جامعۀ نابالغ کرده و رشد فکری آن را با رکود مواجه می‌کند؛ همچنین کودکی که آماده روابط جنسی و مادرشدن نیست، با ازدواج زودهنگام ممکن است گرفتار خشونت خانگی، رهاشدگی، همسرکشی، طلاق‌های رسمی و عاطفی، کار اجباری، آزارجنسی و محرومیت از حقوق اولیه ‌شود. آسیب‌های جسمی و روانی و بی‌بهره بودن این نوع ازدواج از حمایت‌های حقوقی، از دیگر پیامدهای ازدواج زودهنگام در قوم بلوچ است.

پیامدهای ازدواج دیرهنگام

در بلوچستان دخترانی که به سن ۲۵ سالگی یا بیشتر می‌رسند، معمولاً با چالش‌های بزرگی روبه‌رو می‌شوند؛ آنها اغلب مجبورند با مردان مسن‌تر ازدواج کنند یا به‌عنوان همسر دوم یا سوم یک مرد، زندگی خود را ادامه دهند.

مراسم جار و بجار در بلوچستان

وقتی پسر از خانوادۀ خود اجازۀ ازدواج می‌گیرد، با جمعی از دوستان خود، برای دادن این مژده، به سراغ اقوام خود می‌روند. اقوام پسر با اهدای پول نقد، طلا، گوسفند، شتر، گندم، برنج، آرد، روغن و دیگر اشیای ضروری، از او حمایت می‌کنند و بخش عظیمی از هزینۀ ازدواج را تأمین می‌کنند. گاهی هم پدر مدت‌ها قبل از ازدواج، به‌ بجارگیری از نزدیکان خود اقدام می‌کند. زنان خانوادۀ داماد نیز در مراسمی با نام انتوکیگ که شبیه رسم بجار است، ضمن دادن خبر ازدواج پسر خود به زنان اقوام و اقارب، آنها را برای کمک نیز دعوت می‌کنند.

تهیۀ لوازم ازدواج

در قوم بلوچ، پدر و مادر دختر و پسر بسیار پیش از موعد ازدواج فرزند، اقدام به تهیۀ لوازم عروسی او می‌کنند. مادر عروس وسایل آشپزخانه، لباس‌های سوزن‌دوزی‌شده و زیورآلات را از قبل برای دختر خود آماده می‌کند. پدر پسر هم که عهده‌دار هزینۀ ازدواج پسر خود است، از مدت‌ها قبل، هزینۀ ازدواج را تدارک می‌بیند.

مراسم خواستگاری در بلوچستان

پاگدران

اگر دختر از خویشاوندان باشد، به‌ویژه در شیوۀ ناف‌بُری، مراسم خواستگاری بسیار ساده است و خانوادۀ پسر هرساله با دادن هدایایی اگرچه کوچک، دوستی را حفظ می‌کنند؛ اما اگر دختر، خارج از قبیله باشد، توسط خانوادۀ پسر، شخصی به‌عنوان خواستگار که بلوچ‌ها به آن قاصد می‌گویند، انتخاب می‌شود. قاصد پس از تحقیق،‌ با اطلاع والدین زمینه دیدار مختصر دختر و پسر را در منزل همسایه و یا سر نهر و مزرعه، فراهم می‌کند و بعد از پسندیدن آنها، دو طرف تحقیقات بیشتری انجام می‌دهند؛ در صورت رضایت خانوادۀ دختر، مراسم پاگدران (خودمانی کردن) برگزار می‌شود که از این روز دوران نامزدی (دره‌شتاری) شروع می‌شود و ممکن است تا دو سال طول بکشد. در این مدت، تهیۀ لوازم مورد نیاز عروس مانند کفش، لباس و لوازم دیگر به دوش خانوادۀ داماد است. بعد از این داماد به‌تنهایی در خانۀ پدر عروس رفت‌وآمد می‌کند و به پدر عروس در کارها کمک می‌کند؛ اما تا زمان عروسی، دختر سعی می‌کند که در حضور داماد حاضر نشود.

گِندونِن

در این مراسم تعدادی از خانوادۀ پسر با کدخدای محل یا ریش‌سفیدان قبیله، به منزل پدر دختر می‌روند و رسما دختر را خواستگاری می‌کنند. در این مراسم خانوادۀ داماد حلقۀ انگشتر، ساعت و طلا را به‌عنوان نشان به خانوادۀ عروس می‌دهند که به‌ آن حلقه‌کنان می‌گویند. در گذشته مادر یا خواهر بزرگ داماد حلقه را به دست عروس می‌داد؛ اما امروزه این کار را خود عروس و داماد انجام می‌دهند.

هِبَرجنی

در این مراسم خانوادۀ دختر رسما جواب مثبت خود را به خانوادۀ پسر اعلام می‌کند.

بربندمال

در این مراسم، نزدیکان درجه ‌یک داماد و عروس حضور دارند که مهریه، پیش‌کش یا شیربها، هزینه و زمان عروسی معین می‌شود. در صورتی که مبلغ مهریه زیاد باشد، با پادرمیانی مجلس (سهم مجلس، سهم فلان ریش‌سفید)، مهریه از طرف خانوادۀ عروس کم می‌شود. مهریه ممکن است پول ‌نقد، طلا، نخل خرما، شتر و دام باشد. پیش‌کش پول نقدی است که به خانوادۀ عروس داده می‌شود؛ اما در برخی موارد این پیش‌کش بخشیده می‌شود و عروسی به‌شکل بسیار ساده در شب دوم عقد، برگزار می‌شود که به‌ آن عروسی پیغمبری می‌گویند.

طلا در عروسی بلوچ بسیار اهمیت دارد که از ۲۰ مثقال تا دو کیلو از طرف خانوادۀ داماد به ‌عروس هدیه می‌شود که گاهی تحویل طلا برای برگزاری عروسی شرط است و گاهی بخشی از آن را دریافت می‌کنند و بخش دیگر را در عقدنامه می‌نویسند.

بعد از خواستگاری، مادر و خواهران داماد، زنان دِه یا قبیله را دعوت می‌کنند و هدایایی مانند پیراهن، کفش و انگشتر نامزدی را به منزل عروس می‌برند و یکی از زنان و بیشتر مادر داماد نام هر یک از هدایا را با صدای بلند می‌خواند و حاضرین کف می‌زنند. بعد، همه به‌صورت دسته‌جمعی می‌خوانند «هزار هزار آورده‌ایم، شتر قطار آورده‌ایم، پیرهن‌ یار آورده‌ایم، ما می‌بریم عروس را، ما می‌بریم عروس را».

انصراف داماد از نامزدی در میان بلوچ‌ها

اگر داماد از این ازدواج منصرف شود که این اتفاق به‌ندرت پیش می‌آید، می‌تواند بدون پس‌گرفتن وسایلی که برای نامزد خود فرستاده است، به جای دیگری برود و داماد شود؛ اما پدر و مادر داماد او را عاق کرده و نخواهند بخشید و دیگر در مراسم نامزدی مجدد پسر خود شرکت نخواهند کرد و او را به حال خود رها خواهند کرد. هیچ خانواده یا طایفه‌ای نیز پسر را به دامادی نخواهند پذیرفت؛ مگر اینکه پدر و مادرش او را ببخشند و داماد بتواند رضایت آنها را جلب کند.

عیدی عروس در میان بلوچ‌ها

در دوران نامزدی/ دره‌شتاری، در عید قربان، فطر و نوروز اگر داماد در قبیلۀ خود بود، پدر عروس او را دعوت می‌کند، داماد همراه گوسفند به خانۀ عروس می‌رود و بعد از ختم مهمانی مبلغی را به‌عنوان عیدی تقدیم می‌کند.

مراسم عروسی بلوچ

شب پرداچ/ لباس بردن

پس از مراسم خواستگاری، مادر داماد به تدارک لباس‌ها، سوزن‌دوزی‌ها، لوازم آرایش، زیورآلات و دیگر وسایلی که در روز خواستگاری معین شده است، می‌پردازد. این لوازم داخل صندوق گذاشته شده، قبل از عروسی، توسط زنان فامیل داماد به‌ منزل عروس برده می‌شود. زنان فامیل عروس از آنها در خانۀ عروس استقبال می‌کنند. مادر داماد تمام لوازم را به حاضرین نشان داده، دوباره داخل صندوق گذاشته و تحویل خانوادۀ عروس می‌دهد و مجلس با خوردن شیرینی تمام می‌شود.

مراسم عروسی مردم بلوچ سه الی چهارده روز ادامه پیدا می‌کند. مردم بلوچ معتقدند که عروسی باید در روز جفت ماه و در صورت امکان چهاردهم یا بیستم و در فصل بهار برگزار شود. در طول این مدت، مراسم با رقص، پایکوبی و ساز و آواز سنتی همراه است. پذیرایی مهمانان با همکاری نزدیکان داماد و عروس انجام می‌شود.

جُل‌بندی

جُل‌بندی، سنتی است که در آن پارچۀ دست‌دوخت، سوزن‌دوزی بلوچی و آیینه‌کاری، با حضور مادر داماد و همراهان و خانوادۀ عروس، بر روی دوسوی دیوار نصب و فضای حائل در یک اتاق ایجاد می‌شود و عروس از شب اول تا شب حجله، در همان اتاق با دختران هم‌سن و سال می‌نشیند و کسی جز محارم و نزدیکان خاص، او را نمی‌بیند. این مراسم با خواندن اشعار «نازنیک» که ویژۀ این مراسم است، توسط زنان، ادامه می‌یابد. بلوچ‌ها معتقدند که این پارچه اجازۀ ورود جادو به حجلۀ عروس را نمی‌دهد.

حِنادوزوکی

این مراسم به‌صورت دزدکی برگزار می‌شود. در این مراسم خانوادۀ داماد روی سر داماد و خانوادۀ عروس روی سر عروس حِنا می‌گذارند. گاهی در این مراسم نزدیکان به داماد کمک مالی می‌کنند که در دفتر ثبت می‌شود تا بعدها داماد در عروسی همان افراد کمک کند. فردای این مراسم، افرادی را برای دعوت اقوام می‌فرستند و اگر کسی در خانه نبود، جلوی درب، دو چوب به‌ نشان دعوت به ‌عروسی می‌گذارند. امروزه از کارت دعوت نیز برای دعوت استفاده می‌شود.

حِناراستکی

مراسم حنابندان را عروس و داماد در خانه‌های خود به‌صورت جداگانه برگزار می‌کنند که در آن توسط اقوام حِنا، روی دست و پای عروس و داماد گذاشته می‌شود و این شب را تا صبح با جشن و سرور می‌گذرانند و آمادگی برای پذیرایی از مهمانان صورت می‌گیرد.

مراسم عقد

در مراسم عروسی بلوچی، خبری از سفره عقد نیست. بلوچ‌ها معمولاً مراسم عقد را در مسجد برگزار می‌کنند و هنوز هم این روش مرسوم است. امروزه علاوه بر مسجد، این مراسم در خانه نیز برگزار می‌شود. در حین خواندن خطبه، عروس به‌طور مستقیم به داماد «بله» نمی‌گوید. وقتی عاقد برای خواندن خطبه به خانه داماد می‌رود، یک نفر را به خانه عروس می‌فرستد تا عروس شخصی را به‌عنوان وکیل معرفی کند. عروس معمولاً عموی بزرگ یا پدرش را به‌عنوان وکیل انتخاب می‌کند. سپس عاقد از داماد و وکیل عروس در مورد مهریه و نکاح سؤال می‌کند و خطبه را می‌خواند. مهمانان حاضر با شادی و سرور به ‌شلیک با اسلحه می‌پردازند و هریک با داماد دست داده و تبریک می‌گویند.

سرآپی

پس از مراسم عقد، داماد را روی شتری که با منگوله و زنگوله آرایش داده و روی جهاز آن قالیچه و پتو انداخته، سوار می‌کنند. یک پسر بچۀ نابالغ را به ‌امید این‌که اولین فرزند داماد، پسر باشد، پیش او می‌نشانند و با دهل و سرنا، با شادی و هلهله و شلیک گلوله به‌ سمت نزدیک‌ترین قنات یا رودخانه، برای حمام‌دادن می‌برند. در مسیر چندین بار توقف می‌کنند و با شادی و سرور نقل و سکه روی سر داماد می‌پاشند. پس از رسیدن، دو نفر داماد را از شتر پایین آورده، ابتدا طی مراسمی خاص، موی سر و صورت داماد را اصلاح می‌کنند و بعد از حمام، لباس نو بر تن او می‌کنند و لباس قبلی را به‌ کسی که او را اصلاح کرده، هدیه می‌دهند.

سرگوپی

در گذشته همزمان با مراسم سرآپی، زنان آشنای داماد و عروس مشغول آرایش عروس بودند. حمام عروس باید به‌گونه‌ای می‌بود که ستارگان او را ببینند. بر این اساس عروس در شب در کنار پنجرۀ اتاق که آسمان دیده شود، باید حمام می‌کرد. بعد از حمام، مراسم آرایش عروس انجام می‌شد. سپس روی سر آرایش شدۀ عروس، زنان حاضر در مراسم، پول می‌گذاشتند و اشعار مخصوص سرگوپی را می‌خواندند. آرایشگر موهای عروس را در دو طرف به‌صورت ریسمان می‌بافت؛ اما تا زمانی که مبلغی از خواهر داماد دریافت نمی‌کرد، دو طرف ریسمان را نمی‌بست.

با توجه به اهمیت حیاتی آب در فرهنگ بلوچ، در گذشته داماد را به نزدیک‌ترین قنات یا رودخانه می‌بردند تا خانواده او را غسل دهند. امروزه نیز پس از مراجعه به آرایشگاه، داماد را به مدت کوتاهی به رودخانه می‌برند. همزمان، عروس به آرایشگاه رفته و توسط فردی به نام «مشاطه» (آرایشگر) برای مراسم عروسی آماده و آرایش می‌شود. مشاطه پس از پایان کار، هدیه‌ای دریافت کرده و نقاب از چهره عروس کنار می‌زند.

رفتن به‌ خانۀ عروس و شب یکجایی

مردم بلوچ به‌جای بردن عروس به خانۀ داماد، داماد را به خانۀ عروس می‌برند. این رسم امروزه هم انجام می‌شود. در گذشته بعد از حمام و پیرایش داماد، دو نفر داماد را بغل کرده روی شتر می‌گذاشتند و با شادی و هلهله به‌ محل جشن (خانۀ پدر عروس) می‌رفتند. هنگام ورورد داماد یک نفر جلوی در ِمحل جشن را می‌گرفت و تا زمانی‌که از داماد انعامی دریافت نمی‌کرد، راه را باز نمی‌کرد، پس از ورود داماد در محل جشن، داماد از شتر پایین نمی‌آمد تا آن‌که از پدر عروس هدیۀ قابل توجهی که به‌طور معمول قطعۀ باغ یا یک شتر و چند اصلۀ درخت خرما بود که بلوچ‌ها به‌ آن «سرآبی» می‌گویند، دریافت کند.

سپس داماد را به‌‌سوی حجلۀ عروس می‌بردند. همراه عروس سینی را که در آن قرآن، آتش، اسفند، آیینه و سورمه قرار دارد، به‌سوی داماد می‌آورد، داماد، قرآن را بوسیده، خود را در آیینه می‌دید، چشمان خود را سورمه می‌کشید و مقداری از اسفند روی آتش انداخته، دود آن را با دست به صورت خود می‌مالید. بعد از اهدای مبلغی به‌همراه عروس، همراه، دست او را گرفته داخل حجلۀ عروس می‌برد. داماد، اول دو رکعت نماز حاجت می‌خواند. بعد از نشستن در کنار عروس و با گذاشتن حبۀ قند در دهان آن، یکی از نزدیکان سه بار هر دو را سر‌به‌سر می‌زد و با شلیک چندین گلوله، مراسم به‌ پایان می‌رسید.

مراسم مباركيان صبا (پاتختی)

فردای عروسی، مهمانان دسته‌دسته به طرف اتاق عروس رفته به‌ آنها تبریک می‌گویند. در این زمان طبال و سرنا زن در آستانۀ خانۀ پدر عروس، مشغول نواختن دهل و سرنا هستند. مهمانان در هنگام خروج و خداحافظی به آنها پول می‌دهند و به‌سمت خانه‌های خود می‌روند.

داماد و عروس مدت هفت روز مهمان خانۀ پدر عروس‌ هستند و نباید از خانه خارج شوند.

پس از ختم هفت روز، داماد و عروس سوار بر شتر با جمعی از اقوام، با شادی و سرور به‌طرف روستا یا قبیلۀ داماد حرکت می‌کنند. با رسیدن به خانۀ داماد، پدر داماد باغ یا خانه و یا چند درخت خرما به‌عنوان هدیه‌ به‌ پسر خود می‌دهد و با پذیرایی از مهمانان با جشن و سرور مراسم را ختم می‌کند.

گاهی ممکن است اقامت داماد در منزل پدرزن تا یک سال ادامه یابد که در جامعه بد تلقی نمی‌شود. زندگی مشترک عروس و داماد به‌طور معمول با خانواده یکی از آنها شروع می‌شود تا کمبودها و چالش‌ها به‌تدریج حل شود و در نهایت وقتی داماد بتواند مکانی مستقل برای خود فراهم کند، زندگی مستقل خود را شروع می‌کنند.

خانواده‌های مذهبی ساز و آواز و بعضی از مراسم را ندارند و فقط به‌ مراسم مذهبی اکتفا می‌کنند و تمام آن در یک شب اجرا می‌شود. همچنین خانواده‌های فقیر، تنها با کشتن یک گوسفند و چند کیلو آرد و روغن، با تدارک مقداری پوشاک با شیربها و جهیزیۀ اندک مراسم عروسی را برگزار می‌کنند.

جهیزیه در میان بلوچ‌ها

در مراسم عروسی بلوچی، خبری از جهیزیه نیست؛ به همین دلیل، خانوادۀ عروس نگران تهیه وسایل زندگی برای دختران خود نیستند. تمامی وسایل زندگی بر عهده پسر است که شامل لحاف و اقلام ضروری می‌شود.

لباس عروس بلوچ

لباس عروس بلوچی، نمایش هنر و فرهنگ اصیل بلوچ است و به‌دلیل نوع دوخت، طراحی و تزئینات خاص آن که شامل آینه‌دوزی و زری‌دوزی است، معمولاً جزو گران‌قیمت‌ترین لباس عروس قرار می‌گیرد. اگرچه لباس‌های عروس بلوچی رنگارنگ هستند؛ اما این لباس اغلب به رنگ‌های سفید و قرمز دیده می‌شود و رنگ قرمز به‌دلیل اهمیت ویژه‌اش در فرهنگ بلوچ و نماد عشق بودن، بیشتر در لباس‌های عروس این منطقه به کار می‌رود.

لباس عروس بلوچی، علاوه بر پیراهن اصلی، شامل اجزای دیگری همچون جامک یا شلوار، جوراب، شال، سربند، پابند و پیراهنی که همگی با تزئینات هنری خاصی دوخته شده‌اند و زیبایی این پوشش را تکمیل می‌کنند، نیز می‌شود. در حال حاضر، به‌دلیل افزایش علاقۀ مردم به استفاده از لباس‌های سنتی و احیای آیین‌ها، بازار خرید و فروش انواع این پوشاک رو به رونق است.

مدرنیته و تغییر الگوی ازدواج بلوچ‌ها

در چند دهۀ اخیر، تحولات اجتماعی و تغییرات سریع در ساختار اجتماعی ایران، شکل، ساختار و نقش خانواده را دگرگون کرده و به‌تبع آن، وضعیت ازدواج در میان اقوام مختلف ایران نیز دستخوش تغییر شده است. افزایش شهرنشینی، فروپاشی خانواده گسترده و شبکه خویشاوندی، افزایش سواد عمومی و تحصیلات، به‌ویژه تحصیلات زنان و اشتغال بیشتر آنان در فعالیت‌های بیرون از خانواده، افزایش هزینه‌های زندگی، به‌ویژه هزینه مسکن، ازدواج و جهیزیه، کاهش ارزش اقتصادی، رواج نسبی تفکر عقلانی و اشاعه نوآوری‌ها، از جمله عوامل مؤثر در تحول وضعیت ازدواج در میان قوم بلوچ بوده‌ است. در این رابطه، تغییر الگوی سنی ازدواج بیش از همه مشهود است که نشان‌دهنده کاهش ازدواج و افزایش سن ازدواج است.

مراسم عروسی در میان بلوچ‌ها، گرچه از هفت شبانه‌روز به سه شب کاهش یافته است، همچنان شامل حداقل هشت مرحله اصلی گِندونِن، حلقه‌کنان، هِبَرجني، بربندمال، جل‌بندی، حنادوزکی، سرآپي ومشاطه و شب‌یکجایی است که نشان‌دهنده پایبندی مشهود به سنت‌ها، حتی با وجود تغییرات اقتصادی و فرهنگی است.

آسیب‌شناسی مهریه‌های سنگین در میان بلوچ‌ها

در فرهنگ بلوچ، مهریه‌های سنگین که در گذشته و امروز رواج دارند، هرگز تضمینی برای تحکیم بنیان خانواده نیستند. پایداری زندگی مشترک به عوامل اخلاقی و رفتاری نظیر نیکی، شفقت، همکاری، همدلی و رعایت حقوق متقابل بستگی دارد. مهریه سنگین تنها یک بار مالی به شمار می‌رود؛ نه ضامن سعادت زناشویی. تصور غلط رایج در میان بلوچ‌ها، مبنی بر «کی داده و کی گرفته»، نشان‌دهنده نگرشی تشریفاتی به مهریه است و جنبه شرعی و حقوقی آن به‌عنوان دینی بر عهده مرد نادیده گرفته می‌شود که همین امر زمینه‌ساز سوءتفاهم‌ها و مشکلات بعدی می‌شود.

امروزه، مهریه‌های سنگین از یک رسم مقدس به بحرانی در زندگی زناشویی تبدیل شده‌اند. با توجه به چالش‌های اقتصادی، پرداخت این مهریه‌ها به مانعی بزرگ برای جوانان بلوچ بدل شده و به جای آنکه پشتوانه زن باشد، خود عامل جدایی و اختلافات است. حتی با وجود مهریه‌های نجومی، دوام زندگی‌های مشترک تضمین نشده و این نوع مهریه‌ها سد راهی برای آغاز زندگی مشترک جوانان، به‌ویژه آنانی که توانایی مالی کمتری دارند، شده‌اند.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• ابراهیمی، محمدعلی، «مراسم سنتی ازدواج در استان سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت سازمان میراث فراهنگی سیستان و بلوچستان، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۷ش.
• «آداب ازدواج در بلوچ»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۵ش.
• «آداب و رسوم ازدواج مردم بلوچ»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مرداد ۱۳۹۹ش.
• «از یک شاخه گل تا ۱۱۴هزار سکه طلا»، وب‌سایت عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۴ تیر ۱۳۹۲ش.
• «آشنایی با آداب و رسوم ازدواج مردم بلوچ»، پایگاه خبری تحلیلی ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب:۲۱ مهر ۱۳۹۹ش.
• اظهری، الهام، «روایتی کوتاه از زندگی زنان بلوچ»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• اله‌یاری، معصومه و غلام‌رضایی، هادی، «علل کودک‌‌همسری در استان سیستان و بلوچستان»، سومین کنفرانس بین‌المللی علوم تربیتی، روان‌شناسی، مشاوره، آموزش و پرورش، ۱۴۰۰ش.
• «بررسی وضعیت کودک‌همسری در سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت جهان صنعت، تاریخ بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۳ش.
• پرگاری، صالح و یوسفی‌فر، شهرام، «تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی- مذهبی در مهاجرت بلوچ‌ها از زاهدان به آن سوی مرز (در دورۀ پهلوی)»، دوفصلنامۀ تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۵ش.
• جانب‌الهی فیروزآبادی، محمدسعید، «مظلومیت و قهاریت زن بلوج»، فصلنامۀ توامندسازی زنان و جامعۀ پایدار، دورۀ ۶، شمارۀ ۱، بهار ۱۳۹۹ش.
• «جایگاه ویژه ازدواج میان قوم بلوچ»، خبرگزاری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
• حسن‌زاده، «سن ازدواج از منظر شریعت، قوانین و اسناد بین‌المللی»، وب‌سایت مؤسسۀ حقوق بشر و محو خشونت، آموزش و توانمندسازی وکلای جوان افغانستان، ۲۰۲۰م.
• «دختران نیمروز در حبس خانگی‌اند و به ازدواج‌های زیر سن مجبور می‌شوند»، خبرگزاری راسک، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• دوست‌محمدی، ملیحه و غفاری، مجتبی، «تحلیل فقهی حقوقی سن ازدواج»، کنفرانس ملی اندیشه‌های نوین و خلاق در مدیریت، حسابداری مطالعات حقوقی و اجتماعی، وب‌سایت سِید، تاریخ بازدید: ۳۱ خرداد ۱۴۰۳ش.
• «راهی ندارم، دختران قربانی ازدواج‌های زودهنگام و اجباری از آیندۀ خود می‌ترسند»، وب‌سایت زن‌تایمز، تاریخ درج مطلب: ۶ ژوئیۀ ۲۰۲۳م.
• «سیستان و بلوچستان الگوی ازدواج آسان و پایدار در کشور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آبان ۱۳۸۹ش.
• «سیستان و بلوچستان دارای رتبه اول سن ازدواج در کشور»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۴ تیر ۱۴۰۲ش.
• «سیستان و بلوچستان رتبه سوم کودک‌همسری در کشور را دارد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۰ مرداد ۱۳۹۸ش.
• «سیستان و بلوچستان رکورددار ازدواج و طلاق کودکان / از افزایش ازدواج های ثبت‌نشده تا خردسالانی که ناخواسته مادر می‌شوند»، پایگاه تحلیلی و خبری شهرستان سراوان، تاریخ درج مطلب: ۱۵ دی ۱۳۹۷ش.
• «شیک‌پوشی بلوچ‌ها و پایبندی‌شان به عروسی‌های ۸ مرحله‌ای!»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: ۱۶ تیر ۱۳۹۹ش.
• «عروسی بلوچ»، وب‌سایت چابهارگشت، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۲ش.
• علی‌نقیان، شیوا و روستاخیز، بهروز، «فهم پدیدارشناختی چندهمسری در میان بلوچ‌های ساکن در شهرستان چابهار»، دوفصلنامۀ پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دورۀ ۸، شمارۀ ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش.
• «فواید ازدواج در زمان درست و عواقب تأخیر در آن»، وب‌سایت یار صمیمی، تاریخ درج مطلب: ۲ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «قیمت لباس عروس بلوچی»، وب‌سایت آراد برندینگ، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «کودک‌همسری در استان‌های مرزی منتهی به افغانستان و عراق بیشتر است»، وب‌سایت مرکز مطالعات زنان و خانوادۀ دانشگاه تهران، تاریخ انتشار: ۸ دی ۱۳۹۷ش.
• «گفت‌وگو با عروس خون‌بسی از طایفه بلوچ» وب‌سایت روزنامۀ شهروند، تاریخ درج مطلب: ۲۶ تیر ۱۴۰۰ش.
• «لباس عروس سنتی بلوچی»، وب‌سایت تولیدی پوشاک اندیشه، تاریخ درج مطلب: ۸ فروردین ۱۳۹۹ش.
• «مراسم ازدواج در بلوچستان زن و خانواده، فرهنگ و آداب محلى قسمت ۴»، سامانۀ مدیریت نشریات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیۀ قم، تاریخ درج مطلب: ۱۶ خرداد ۱۳۹۶ش.
• «مراسم ازدواج در قوم بلوچ»، وب‌سایت برگزیده‌ها، تاریخ بازدید: ۸ آّبان ۱۴۰۲ش.
• «مراسم ازدواج در میان قوم بلوچ: عروسی بلوچی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۲ش.
• «مرکز آمار: دست‌کم ۲۷ هزار کودک همسر در یک سال»، وب‌سایت انتخاب، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• مهاجرانی، علی‌اصغر، «تحول وضع زناشويی و تغيير الگوي سنی ازدواج در ايران»، فصلنامه تخصصی علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی-واحد شوشتر، سال چهارم، شمارۀ ۱۱، زمستان ۱۳۸۹ش.
• ناصری، عبدالله، «مراسم ازدواج در بلوچستان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۲ش.
• «نگاهی کوتاه به مقوله زن و خانواده در پاکستان»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: ۳ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «همسرانی شرعی که به رسمیت شناخته نمی‌شوند/ ازدواج خارج از دایره قانون»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مهر ۱۳۹۲ش.