پیش‌نویس:ازدواج سفید

ازدواج سفید، هم‌خانگی زن و مرد بدون پیوند رسمی ازدواج
گزینش همسر و شریک زندگی، یکی از مهم‌ترین انتخاب‌های آدمی برای رسیدن به آرامش و رضایت از زندگی است. این گزینش معمولاً در قالب پیوند ازدواج، جلوه‌گر می‌شود. فرهنگ ازدواج در هر جامعه‌ای غالباً از ترکیب سه مؤلفه اصلی پدید می‌آید: دیانت و پای‌بندی به آموزه‌های دینی، تعهد و قرارداد اجتماعی، صمیمیت و علاقمندی طرفینی. این مولفه‌ها در شکل‌گیری پیوند ازدواج همواره اثرگذار بوده‌اند زیرا در پرتو حضور چنین مؤلفه‌هایی، پیوند زناشویی میان زن و مرد بر تمام ابعاد زندگی آن‌ها تأثیر مستقیم می‌گذارد؛ در بعد فردی، زمینه مناسبی برای ارضای نیازهای روانی و فیزیولوژیکی فراهم می‌کند و در بعد اجتماعی، نیازهای ارتباطی انسان را برآورده می‌سازد. اهداف اصلی و اساسی ازدواج مانند تولید مثل و تربیت فرزند، دست‌یابی به آرامش، تکامل در ابعاد مختلف، ارضای نیاز عاطفی و جنسی، تأمین نیازهای روانی و امنیت اجتماعی در پرتو پیوند رسمی ازدواج به‌صورت بهینه و بیشینه در دسترس قرار می‌گیرد. همچنین کانون خانواده کارکرد اصلی خود را به‌عنوان عامل اصلی ماندگاری و پایداری جامعه بشری، تنها با وجود پیوندهای رسمی و متعارف ازدواج حفظ می‌کند. امروزه در پی شتاب فزاینده تغییرات اجتماعی و دگرگونی ارزش‌ها، جامعه بشری با سبک‌های زندگی نوپدیدی روبرو شده است که افزایش گونه‌های نامتعارف هم‌باشی و هم‌زیستی انسان‌ها را به دنبال داشته است. ازدواج مدنی، ازدواج بنفش، ازدواج هم‌جنس‌گرایان، ازدواج با خود، ازدواج با حیوانات، ازدواج گروهی، ازدواج با محارم، ازدواج بی‌وصال و ازدواج سفید انواع پیوندهایی است که در این روزگار برای گزینش شریک زندگی، مورد توجه بعضی از انسان‌ها قرار گرفته است.

مفهوم‌شناسی ازدواج سفید

اصطلاح «ازدواج سفید» با اصطلاح «هم‌خانگی» و «هم‌باشی» دارای هم‌پوشانی مفهومی و مصداقی است. فرهنگ‌نامه‌های آمریکایی و اروپایی در مواردی که ازدواج سفید را به مفهوم هم‌باشی نزدیک دانسته‌اند آن را به ازدواج بدون رابطه جنسی یا ازدواج بدون هدف بلندمدت معنا کرده‌اند. اما در مواردی که ازدواج سفید را با مفهوم هم‌خانگی پیوند زده‌اند آن را به «زندگی کردن با یکدیگر و داشتن رابطه جنسی بدون ازدواج» یا «شبه‌ازدواج» و «زندگی با یکدیگر مانند زن و شوهر» معنا کرده‌اند. ازدواج سفید نزد ایرانیان این‌گونه فهم می‌شود که زن و مرد بدون مشروعیت حقوقی و ثبت قانونی، گونه‌ای از هم‌باشی و هم‌خانگی را انتخاب کرده‌اند که در چارچوب ضوابط شرعی یا خارج از آن، دارای رابطه جنسی و عاطفی هستند.
گسترش هم‌خانگی در غرب، الگوی تازه‌ای از خانواده را به نمایش گذاشته که مهم‌ترین تغییر نهاد خانواده در دوره معاصر است. اما هم‌خانگی در ایران به الگوی نهادینه‌شده‌ای از خانواده تبدیل نشده است و اگر مشکلاتی که زنان و مردان ایرانی را به‌سوی پذیرش این سبک از زندگی سوق داده، برطرف شود بسیاری از مصادیق هم‌خانگی در ایران به ازدواج رسمی و قانونی تبدیل می‌شود.

پیشینه ازدواج سفید

در دوره‌های اولیه پیدایش هم‌خانگی، افرادی که توانایی مالی ازدواج رسمی و تشکیل خانواده را نداشتند از برقراری چنین رابطه‌ای استقبال می‌کردند. بعد از جنگ جهانی دوم، زنان آلمانی که شوهر خود را از دست داده بودند برای حفظ حقوق دوران بیوگی که دولت به آن‌ها پرداخت می‌کرد، غالباً هم‌خانگی را به ازدواج مجدد ترجیح می‌دادند. انقلاب جنسی که اواخر دههٔ ۱۹۶۰م در جامعه غربی پدیدار شد با عادی‌سازی روابط جنسی پیش از ازدواج، زمینه‌های فرهنگی گسترش هم‌خانگی را فراهم کرد و آن را به سبک جدید زندگی تبدیل کرد. امروزه در بسیاری از کشورهای غربی، از هم‌خانگی به‌عنوان یک رابطه قانونی حمایت می‌شود. بر اساس آمارهای رسمی، در سال ۱۹۸۹م در بریتانیا ۲۶٪ از زنان مجرد دارای رابطه هم‌باشی بوده‌اند. در سال ۲۰۱۰م در آمریکا ۱۴ میلیون نفر در قالب هم‌خانگی با یکدیگر زندگی می‌کردند. همچنین برخی از پژوهش‌ها نشان می‌دهد نیمی از زنانی که در آمریکا ازدواج رسمی خود را ثبت می‌کنند پیش از آن، رابطه هم‌خانگی را با همسر فعلی خود تجربه کرده‌اند. پدیده هم‌خانگی در استرالیا نیز از ۱۶٪ در ۱۹۷۵م به ۷۰٪ در ۲۰۰۷م رسیده است.

انواع ازدواج سفید

در ازدواج سفید، دو الگوی اصلی را می‌توان شناسایی کرد:
الف) هم‌خانگی پیش از ازدواج؛ در این الگو، هم‌خانگی مقدمه و مرحله آزمایشی برای رسیدن به وضعیت اصلی، یعنی ازدواج رسمی است. افرادی که در این الگو به هم‌خانگی گرایش دارند برای شناخت یکدیگر و فراهم شدن موقعیت مناسب تحصیلی و اقتصادی با یکدیگر هم‌خانه می‌شوند. در ایران، بعضی از افرادی که به هم‌خانگی روی آورده‌اند، آن را مقدمه ازدواج اعلام کرده‌اند.
ب) هم‌خانگی بدون ازدواج؛ در این الگو، افراد به ازدواج رسمی توجهی ندارند و به ادامه وضع موجود رضایت می‌دهند. در برخی از کشورهای غربی، هم‌خانگی قبل از ازدواج به‌سرعت جای خود را به هم‌خانگی بدون ازدواج داده است.

زمینه‌های گرایش به ازدواج سفید

در جامعهٔ ایران، مصادیق ازدواج سفید شامل انواع هم‌باشی و هم‌خانگی شرعی و غیرشرعی می‌شود؛ در همین چارچوب، پژوهشگران در بررسی زمینه‌های گرایش به ازدواج سفید، عوامل زیر را مورد توجه قرار داده‌اند:

ضعف جامعه‌پذیری

در هم‌خانگی، هر کدام از طرفین حق دارد به‌صورت آزاد انتخاب کند و تصمیم بگیرد. معنا ندارد که انسان به‌خاطر دیگری، آینده خود را به خطر اندازد. پس اگر شریک زندگی دچار عارضه‌ای شود، شخص مقابل به‌راحتی می‌تواند او را ترک کند و فرد دیگری را برگزیند. در هم‌خانگی، مرد نگران تأمین معیشت همسر یا پاسخ‌گویی به نیازهای عاطفی و جنسی او نیست. در مقابل، زن نیز نگران کارهای خانه و وظایف زنانه از قبیل پاسخ‌گویی به نیازهای عاطفی و جنسی همسر یا تربیت فرزند نیست. البته این گونه از فعالیت‌ها معمولاً به‌صورت داوطلبانه انجام می‌شود اما وظیفه آن‌ها به‌شمار نمی‌رود. ترجیح منافع فردی و سهولت در ارضای نیاز جنسی از انگیزه‌های اصلی افراد است که گریز از مسئولیت‌پذیری و روی‌آوری به ازدواج سفید را برای آنان توجیه می‌کند.

کمبودهای حمایتی

کمبودهای حمایتی در خانواده، زمینه گرایش فرزندان به محیط‌های جبران‌کننده این کمبودها را افزایش می‌دهد. این گرایش می‌تواند به‌دلیل سرخوردگی از رابطه عاطفی پیشینی یا برای مقابله با تحقیر دوستان، تشدید شود.

طغیان روحیه استقلال‌طلبی

خانواده‌هایی که از سبک فرزندپروری سخت‌گیرانه بهره می‌گیرند معمولاً با پرخاش‌گری و سرکشی فرزندان در سنین نوجوانی و جوانی روبرو می‌شوند. چنین فرزندانی تلاش می‌کنند که با سرپیچی از دستورها و خواسته‌های والدین و جامعه، خود را اثبات کنند. رهایی از بند سنت‌های جامعه، یکی از مهم‌ترین علت‌های شکل‌گیری هم‌خانگی است.

کم‌رنگ شدن ارزش‌ها

گسترش فرهنگ غربی در جهان موجب تضعیف سنت‌ها و ارزش‌های اجتماعی شده است. هنگامی که نظام ارزشی جامعه دستخوش دگرگونی می‌شود هنجارهای اجتماعی نیز تغییر می‌کنند. به‌همین دلیل، جوانان امروز پیوند کمتری با امور انتزاعی دارند و یادگرفته‌اند که عینی‌تر به مسائل بنگرند. از این‌رو با مفاهیم ارزشی مانند توکل بیگانه شده‌اند و تا زمانی که با محاسبات خود، از آینده مطمئن نباشند کاری نمی‌کنند.

افزایش چالش‌های اجتماعی

در جامعهٔ امروزی هزینه‌های زندگی مشترک افزایش چشمگیری یافته و تأمین آن توسط مرد، به‌عنوان سرپرست خانواده، مشکل‌تر شده است. افزایش نرخ بیکاری و تورم نیز این وضعیت را پیچیده‌تر می‌کند. از طرف دیگر ورود زنان به بازار کار و تغییر نگرش جامعه دربارهٔ اشتغال زنان، مطالبه‌گری حقوق زنان را در جامعه افزایش داده و موازنه ازدواج را به چالش کشیده است. همین فرایند در لایه دوم، موجب افزایش آمار طلاق در جامعه شده که نگرش منفی جوانان به ازدواج رسمی و سنتی را در پی داشته است. آداب و رسوم دست‌وپاگیری که جامعه بر ازدواج رسمی تحمیل کرده است، چالش دیگری است که افراد را به‌سوی پذیرش هم‌خانگی سوق می‌دهد؛ زیرا در هم‌باشی دو طرف بدون دخالت دیگران، شریک خود را انتخاب می‌کنند و دغدغه انواع مراسم را ندارند.

ازدواج سفید؛ همباشی زن و مرد بدون پیوند رسمی ازدواج.

ازدواج سفید نوعی رابطۀ عاطفی- جنسی بین زن و مرد است که در آن طرفین بدون صیغه نکاح شرعی، یا کامل نبودن شروط ازدواج و بدون ثبت قانونی اقدام به تشکیل زندگی مشترک می‌کنند. لذا زندگی زناشویی بدون ازدواج رسمی یا زندگی مشترک بدون ازدواج را ازدواج سفید می‌نامند.

در فرهنگ غرب آن را به عنوان همباشی و هم‌خانگی معرفی می‌کنند. ازدواج سفید علل و زمینه های مختلفی دارد مانند اومانیسم، آموزه‌های فمینیستی، افزایش روابط بی قید پسر و دختر و آزادی‌های جنسی، آزمایش میزان تفاهم و سازگاری، گسترش سکونت فردی و...

ازدواج سفید در لغت و اصطلاح

ازدواج سفید در فرهنگ آکسفورد، به معنای همباشی می‌باشد. همباشی نوعی زندگی زناشویی و برقراری رابطه جنسی بدون ثبت رسمی پیوند ازدواج است. و ازدواج سفید از نظر اسلام؛ زندگی مشترک بدون محرمیت می‌باشد. از این رو از دیدگاه اسلام پدیده ازدواج سفید که در قرون اخیر ظهور کرده و عموماً به روابط خارج از محدوده‌های شرعی و قانونی منجر می شود، که مورد تایید نیست. هر چند در دنیا پدیده جدیدی نیست و ریشه شکل گیری آن را باید در غرب جست؛ بطور کلی ازدواج سفید محصول مدرنیته است.

ازدواج سفید از منظر حقوق

قراداد دوطرفه بین دختر و پسر همراه با شروع زندگی مشترک زیر یک سقف، بدون ثبت رسمی، قانونی و حقوقی را ازدواج سفید می‌گویند. ازدواج سفید، پیوندی غیرقانونی و غیررسمی است که در آن دو طرف هیچ تعهد برای کنار هم ماندن ندارند.

ازدواج سفید از منظر فقه

ازدواج بدون لفظ از نظر فقه «نکاح معاطی» نامیده می‌شود که ازدواجی باطل است. نکاح معاطی نوعی از ازدواج است که برای تشکیل خانواده حق تمتع و رابطه زناشویی بین زن و مرد بدون‌ جاری شدن صیغه عقد برقرار می‌شود.

تاریخچه ازدواج سفید

نهاد خانواده در جهان در دهه‌های اخیر تحوّلات چشمگیری داشته است؛ ریشه‌ این تحولات را باید در انقلاب جنسی اواخر دهه‌ی 1960م، در کشورهای اروپایی و آمریکایی جست. یکی از شیوه‌های رایج در غرب، زندگی بدون ازدواج است. بیشتر از دو سوم زوج‌های آمریکایی معمولا قبل از ازدواج رسمی، مدّتی را بدون ازدواج با یکدیگر زیر یک سقف سپری می‌کنند.

در اروپا نیز گسترش هم‌خانگی در میانه‌ی دهه‌ی 1960 م آغاز شد، در مرحله‌ اوّل در شمال این قارّه و در سوئد به وقوع پیوست و پس از مقبولیتی که در این کشور پیدا کرد، در مرحله‌دوم، شیوع بیشتری یافت و در دهه‌ی 1970 م به کشورهای مانند فرانسه، اتریش، سوئیس، آلمان، هلند و انگلستان منتشر شد. سپس در مرحله‌ سوم از حیات تاریخی خویش، در اوایل دهه‌ی 1980 م به جنوب اروپا و کشورهایی چون ایتالیا، پرتغال، اسپانیا و یونان انتقال یافت.

به این شکل، هم‌خانگی در اروپا با پیمودن سرزمین‌های گوناگون، به تدریج ازرفتار نابهنجار به رفتاری بهنجار و پیش پا افتاده تغییر معنا داد. امروزه هم‌خانگی نه تنها در کشورهای توسعه یافته بلکه در کشورهای در حال توسعه نیز در حال همه‌گیری است. در این بین سونامی ازدواج سفید و تغییرات الگوی خانواده، هر چند دیر ولی بالاخره به آسیا هم رسید.

فرآیند جهانی شدن و اشاعه فرهنگی ارزش‌های مناطق دیگر، باعث شد هم‌خانگی را به آسیا نیز کشیده شود. هر چند در کشورهای اسیایی میزان هم‌خانگی از کشورهای اروپایی و آمریکایی بسیار کمتر است، با این حال روند رو به رشدی در سال‌های خیر داشته است.

انواع ازدواج سفید

در ازدواج سفید یا طرفین قصدی برای ازدواج شرعی دارند یا چنین قصدی ندارند و آنجا که قصد برای ازدواج شرعی دارند یا لفظ به کار می‌برند یا لفظ به کار نمی‌برند؛ بنابراین طبق این تقسیم بندی ابداعی و در طی سه عنوان مجزا به بررسی فقهی و حقوقی ازدواج سفید می‌پردازیم:

1. فقدان قصد ازدواج شرعی: به طور کلی یکی از مصادیق ازدواج سفید این است که طرفین بدون هیچ گونه قصدی برای ازدواج صحیح شرعی مدتی را در کنار هم باشند. در بیشتر موارد قصد هر دو طرف همباشی می‌باشد و عده محدودی برای آشنایی و ادامه زندگی روی به این ازدواج می‌آورند. بنابراین شرط قصد و رضای طرفین که از شروط اصلی نکاح است را ندارد و در نتیجه عمل هر دو طرف باطل است و ازدواج شرعی و قانونی صورت نگرفته است.
2. ازدواج همراه با قصد و بدون لفظ: در مواردی قصد طرفین از همباشی این است که برای زمانی کوتاه در کنار هم زندگی کنند تا با آشنایی و شناخت هم متوجه شوند که آیا می توانند طرف مقابل را به عنوان همسر خود انتخاب نمایند. در این مورد چون قصد به صورت لفظی بیان نشده است اجماع فقها و صراحت قانون بر این است که چنین ابزاری مورد قبول نیست و تنها با ابزار لفظی قصد طرفین بر نکاح است که رابطه زوجیت محقق می‌شود، این حالت از ازدواج همان نکاح معاطاتی است که مورد پذیرش فقه امامیه نیست.
3. ازدواج همراه با قصد و لفظ: در این حالت از ازدواج سفید هر دو طرف با قصد ازدواج در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و علاوه بر آن ایجاب و قبول لفظی را نیز به کار می‌برند اما سایر شرایط صحت ازدواج شرعی مانند اذن ولی، بیان مهر و غیره را نادیده می‌گیرند.

علل گرایش به ازدواج سفید

تمایل جوانان به این نوع از زندگی علل خاص خود را دارد که مهمترین آنها عبارتند از:

1. آموزه‌های فمینیستی: قبول و پذیرش آموزه‌های فمینیستی یکی از عوامل اصلی گسترش ازدواج سفید در بین جوانان است. فمینیست‌ها برای دفاع از آزادی، ازدواج و تشکیل خانواده را بردگی و آن را برده‌داری قانونی برمی‌شمارند.
2. اومانیسم: باید ریشه تزلزل خانواده و ازدواج را در فرهنگ غرب در اومانیسم یعنی اصالت بشر و خودبنیادی او جستجو کرد. اومانیسم در فرهنگ غرب عبارت است از اصالت دادن به نفس سرکش در برابر اصالت به بندگی خدا.
3. افزایش روابط دختر و پسر و آزادی‌های جنسی: یکی دیگر از عوامل زمینه ساز ازدواج سفید افزایش روابط دختر و پسر است که با افزایش بی‌بند و باری خانواده‌ها و غفلت آنها.
4. آزمایش میزان تفاهم و سازگاری: بعضاً افرادی که به همباشی تمایل دارند، قصد دارند آن را به عنوان مقدمه‌ای برای ازدواج و یک دوره آزمایشی تلقّی کنند که آنها را در کسب شناخت کافی از نگرش‌ها، رفتارها و خلق و خوی یکدیگر پیش از ازدواج یاری کند. این امر به چون جنبۀ شرعی و قانونی ندارد، ازدواج نامشروع است. بر اساس تحقیقات، تقریبا بیش از نیمی از زنان متاهل در آمریکا، معمولا قبل از ازدواج رابطه‌ هم‌خانگی را با همسر فعلی خود تجربه کرده اند.
5. افزایش میل جوانان به زندگی مجردی: افزایش سکونت در منازل انفرادی به دلایل مختلف از جمله دلایل تحصیلی، شغلی، ندادن خانه به افراد مجرد و برعکس کنار آمدن بیشتر مالکان خانه‌های استیجاری در خصوص اسکان زوج‌های هم‌خانه در مقایسه با دهه‌های گذشته، یکی از زمینه‌های مهم گرایش افراد به ازدواج سفید به شمار می‌رود. این امر نا خواسته باعث بوجود آمدن پدیده همباشی شده است.
6. عدم مسئولیت‌پذیری: ازدواج سفید چون نه در جایی ثبت می‌شود و نه تعهّد و مسئولیت مهمّی را ایجاد می‌کند و همیشه و بدون هیچ دلیلی قابل به هم زدن است روز به روز رو به گسترش است در حالی‌که نهاد خانواده و ازدواج رسمی به خاطر اینکه نیازمند مسئولیت‌پذیری است و تعهّد جدّی زوجین به یکدیگر را می‌طلبد و طبعاً آزادی آنان را محدود می‌کند، در حال کمرنگ شدن است.
7. مشکلات مالی و اقتصادی: مشکلات و شرایط سخت اقتصادی یکی دیگر از عواملی است که به گزینش این نوع ازدواج‌ها دامن می‌زند. لازمه‌ ازدواج و تشکیل خانواده، داشتن استقلال اقتصادی و ثبات شغلی است؛ در حالی‌که امروزه بیکاری، تورّم، ناامنی شغلی و دشواری‌های فراوان تأمین و مدیریت زندگی مشترک، جوانان را از تشکیل خانواده ناامید می‌کند.
8. تقلید از رسانه های نوین ارتباطی: امروزه گسترش وسایل ارتباط جمعی از قبیل ماهواره و اینترنت در پیدایش تغییرات اجتماعی و فرهنگی نقش بسزایی داشته است.

ازدواج سفید در ایران چرا و چگونه

ازدواج سفید در ایران مسئله‌ای جدید و یک شوک فرهنگی است در این نوع از ازدواج زن و مرد با هم، هم خانه هستند و کارهای مربوط به خانواده بر دوش هر دوی آنها است با این تفاوت که از نظر قانون زن و شوهر رسمی محسوب نمی‌شوند. افرادی که، به تعهد اجتماعی و شخصی که ازدواج لازم دارد تمایل ندارند، این راه می‌تواند برای زمانی کوتاه یک مسیر میان بر برای رسیدن به غرایض جنسیشان باشد.

در ایران افزایش سن ازدواج یکی از علل اصلی شکل‌گیری این پدیده است به شکلی که جامعه ایران در دهه‌های اخیر مواردی مانند تغییر در میانگین سن ازدواج، نسبت تجرد قطعی، بالا رفتن میزان طلاق را تجربه کرده است. یکی دیگر از عوامل گرایش افراد به سوی هم‌خانگی بدون ازدواج است. تورم و بیکاری، دشواری‌های فراوان تأمین و مدیریت زندگی مشترک و سطح بسیار بالای انتظارات خانواده‌ها از فرزندان باعث شده جوانان از تشکیل خانواده ناامید شوند.

منابع

• آزاد ارمکی، تقی و دیگران، «هم‌خانگی، پیدایش شکل‌های جدید خانواده در تهران»، دوفصلنامه جامعه‌پژوهی فرهنگی، شماره ۵، ۱۳۹۱ش.
• احمدی، زهیر، سفیدِ سیاه: تحلیل و بررسی ابعاد پدیده نوظهور ازدواج سفید با رویکرد دینی و روان‌شناختی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۹ش.
• کریمیان، نادر و زارعی، اقبال، «بررسی کیفی وضعیت زندگی زنان دارای رابطه هم‌خانگی با جنس مخالف»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی زن و جامعه، سال هفتم، شماره ۲، ۱۳۹۵ش.
• رسولی، الهام، «نگرش جوانان درباره‌ی ازدواج سفید»، ماهنامه آفات علوم انسانی، سال پنجم، شماره پنجاهم، خردادماه 1400ش.
• عظیم پور مقدم، عظیم؛ پایی نژاد، فاطمه؛ « راهکارهای مقابله با ازدواج سفید از منظر قرآن و روایات»، مطالعات راهبردی زنان، دوره بیست و یکم، شماره 84، تابستان 1398 ش.
• علی کریمی، رضا؛ فخاری، فاطمه؛ «جرم شناسی ازدواج سفید با رویکرد فقه و حقوق»، فقه، حقوق و علوم جزا، شماره 15، بهار 1399ش.
• قنبریان، مهدی؛ «بررسی ازدواج سفید در نظام حقوقی ایران و غرب(مدرنیته)»، مطالعات حقوق، سال دوم، شماره هفده، زمستان 1396ش.
• نصرتی، علی؛ حسینی زیدی، سید ابوالقاسم؛ لشنی، موسی؛ «ازدواج سفید از منظر فقهی_ حقوقی»، مطالعات راهبردی زنان، دوره 23، شماره 91، بهار 1400 ش.