پیش‌نویس:قوم بلوچ

بلوچ؛ گروه قومی ساکن در سه کشور ایران، افغانستان و پاکستان.

بلوچ، گروه‌های قومی چندملیتی هستند که در مناطق هم‌جوار ایران، افغانستان و پاکستان سکونت دارند. فرهنگ و زندگی اجتماعی آنها تحت تأثیر تعاملات میان این سه کشور شکل گرفته است. تشابهات فرهنگی و روابط خویشاوندی میان بلوچ‌های ساکن در سه کشور چنان قوی است که مرزهای ملی را کمرنگ می‌کند. این پیوندهای فرامرزی، در شیوه معیشت، زبان، موسیقی و حتی ساختارهای اجتماعی آنها به وضوح دیده می‌شود و ویژگی‌های منحصربه‌فرد این قوم از جمله پوشش سنتی و آیین‌ها آنها را از سایر گروه‌های قومی متمایز می‌سازد.  

مفهوم‌شناسی

واژۀ بلوچ به‌معنای کوچ‌نشین است و در اصطلاح به یک گروه قومی خاص، اطلاق می‌شود. قوم، مفهوم فرهنگی بوده و بر جمعیتی از انسان‌ها اطلاق می‌شود که دارای اجداد، خاطرات و عناصر فرهنگی مشترک و پیوند با یک سرزمین تاریخی یا وطن و میزانی از حس منافع و مسؤلیت هستند.

پیشینۀ تاریخی

در متون یونانی، هخامنشی و کتیبۀ بیستون داریوش، از قوم بلوچ با نام‌های گدوزیا و گدروچ یاد شده و در شاهنامۀ فردوسی چندین بار، نام بلوچ آمده است. در منابع تاریخی از بلوچ به نام بلوص نیز یاد شده که ابتدا در آذربایجان و کرانۀ ‌دریای خزر می‌زیستند و بعد از آن‌جا رانده شده و در شرق کرمان سکونت گزیدند. منطقه‌ای که امروزه بخش جنوبی بلوچستان در ایران و پاکستان را دربر می‌گیرد، از دوران هخامنشیان و پس از آن تاکنون، با نام‌های گوناگونی همچون گدروسیا، ایختیوفاجی، ماکیا، کسمکوران، مکوران و مکران شناخته می‌شده است. استفاده از نام بلوچستان از دوران امپراتوری‌های مغولی در هندوستان (قرن شانزدهم) و با فراوانی بیشتر در عصر نادرشاه (قرن هجدهم) آغاز شد.

بلوچ‌ها بعد از حملۀ سلجوقی‌ها به کرمان، تا مرزهای شرقی هند مهاجرت کردند. بسیاری از پژوهش‌ها بر ریشۀ ایرانی و آریایی قوم بلوچ تأکید دارند و برخی، این قوم را به حمزه، عموی پیامبر اسلام، برمی‌گردانند.

سکونت‌گاه قوم بلوچ

بیشتر مردم بلوچ‌ در استان سیستان و بلوچستان ایران، ولایت‌های نیمروز، هلمند، قندهار و فراه افغانستان و ایالت‌ بلوچستان پاکستان، زندگی‌ می‌کنند؛ اما گروه‌هایی از این قوم در خراسان، هرمزگان، بندرعباس، یزد و بندرلنگه و استان‌های شمالی ایران، شهرهای کراچی و پنجاب پاکستان، ولایت‌های‌ سرپل و هرات و دایکندی افغانستان، کشورهای امارات متحدۀ عربی، سعودی، عمان و ترکمنستان و کشورهای آفریقای شرقی، زندگی می‌کنند. آمار تقریبی جمعیت بلوچ در ایران 2.8 میلیون نفر، در افغانستان حدود شش‌صدهزار نفر و در پاکستان شش میلیون نفر گزارش شده است.

تیره‌ها و طایفه‌ها

در بلوچستان، طوایف و اقوام از دیرباز به‌صورت مجزا، اما در ارتباط با یکدیگر زندگی می‌کرده‌اند. نظام ایلیاتی، وجه مشترک زندگی اجتماعی بلوچ‌ها بوده است. در بلوچستان اصل و نسب، تعیین‌کننده پایگاه اجتماعی افراد و گروه‌ها است و هویت یک فرد، وابسته به اصل و نسب و گروهی است که در آن متولد شده و زندگی می‌کند. اساس شکل‌گیری اصل و نصب، خون مشترکی است که در رگ‌های افراد وابسته به آن جریان دارد و این امر، منجر به ایجاد تعصب طایفه‌ای می‌شود. دلبستگی طایفه‌ای در میان بلوچ‌ها چنان عمیق است که خوش‌نامی یا بدنامی، پیروزی یا شکست و درستی یا نادرستی هر فرد در امور گوناگون، پیش از آن‌که برای خود فرد مایه سربلندی یا سرافکندگی باشد، در اصل و نسب او ثبت می‌شود. ازدواج در میان آنها معمولاً درون‌‌طایفه‌ای است، هرچند گاهی اصل و نسب برتر نیز با یکدیگر ازدواج می‌کنند. همبستگی و انسجام کلی طوایف، نتیجه پیوستگی درونی آنها است.  

نخستین اصطلاح نمادین در سازمان‌دهی اجتماعی میان عشایر بلوچ «پدرتباری» است. این اصطلاح به نسب پدری اشاره دارد و همچنین برای تعریف بزرگ‌ترین، جامع‌ترین و پایدارترین گروه اجتماعی استفاده می‌شود. روابط پدرتباری از مهم‌ترین عوامل در ساختار اجتماعی بلوچ‌ها به شمار می‌روند و دو نیاز عمده نظارت اجتماعی و کمک اجتماعی و اقتصادی را برطرف می‌سازد. نظام قشربندی در نواحی مختلف بلوچستان و میان طوایف متفاوت است؛ به‌طوری که شمال و جنوب بلوچستان هر کدام سلسله مراتب اجتماعی خاص خود را دارند.

قوم بلوچ به 150 طایفۀ کوچک و بزرگ تقسیم می‌شود که معروف‌ترین آنها عبارتند از: یاراحمدی، بامری، گمشادزیی، شه‌بخشی، سِمال‌زایی، شیرانی و ریگی.

ساختار اجتماعی

نظام سنتی قوم بلوچ

در ساختار اجتماعی قوم بلوچ، نظام سرداری به‌صورت موروثی منتقل می‌شود؛ در رأس طایفه، سردار و در رأس هر یک از تیره‌های طایفه‌ای چند ریش‌سفید و یک کدخدا وجود دارند. مجموع ریش‌سفیدان و کدخدای تیره‌ها، بزرگان طایفه را تشکیل می‌دهند. تمام افراد قبیله موظف به احترام و اطاعت بی‌چون‌وچرا از ریش‌سفیدان هستند و رئیس قبیله نقش تصمیم‌گیرنده و مغز متفکر را بر عهده دارد و بسیاری از مسائل و مشکلات قبیله نیز با حضور و تلاش‌های او حل و فصل می‌شود. کدخدا/کلانتر از سوی مردم انتخاب می‌شود و بعد از تأیید سردار به حکومت پیشنهاد می‌شود. بلوچ‌های افغانستان از نهادهای اجتماعی مدرن چون شورا و انجمن‌ برای مدیریت زندگی اجتماعی خود استفاده می‌کنند. در میان قوم بلوچ واحدهای اجتماعی شامل هلک، حشم، لوگان، می‌تک، دوار، گدام، خیل و شلوار، بر بنیاد خویشاوندی با یک‌دیگر ارتباط دارند. فرزندان در این قوم، از سوی پدر هویت ‌اجتماعی می‌یابند. در گذشته سلسله‌مراتب اجتماعی بلوچ‌ها بر چهار طبقۀ اجتماعی حاکُمزات (اشراف)، شهری (کشاورزان)، بلوچ (چادرنشینان) و غلام (بردگان) استوار بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، نظام اجتماعی بلوچ‌های ایران تاحدودی تغییر کرده است؛ تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در بلوچستان ایران تغییرات اساسی در ساختار طبقات اجتماعی و نظام قشربندی سنتی جامعه‌های روستایی و عشیره‌ای ایجاد کرده است. با فروپاشی نظام متمرکز قدرت و ساختار سیاسی حاکم، پایه و جایگاه دستگاه رهبری و منزلت طبقات حاکم، سرداران و خوانین درهم شکسته است. امروزه، با تغییر نوع روابط و مناسبات اجتماعی و اقتصادی میان گروه‌های فرادست و فرودست، وضعیت اجتماعی و اقتصادی گروه‌های پایین‌دستی، به‌خصوص گروه‌های تولیدکننده اصلی جامعه‌های ایل‌نشین و روستایی بلوچستان، دگرگون شده و فاصله‌های طبقاتی میان آنها کم شده یا از میان رفته است.

نقش مولوی‌ها

جایگاه مذهب و به‌ویژه وضعیت پیشوایان مذهبی در ساختار اجتماعی بلوچستان، دچار تحولات اساسی شده است. حکومت محلی بارکزهی‌ها نقطه آغاز رونق مذهب اهل‌سنت در این منطقه بوده است. در این دوره، یکی از حاکمان محلی تعدادی مولوی را که تحصیلات دینی در پاکستان و افغانستان داشتند، برای اجرای قضاوت شرعی وارد دستگاه حکومتی خود کرد. پیش از این، شیوخ درویش‌مسلک، پیران صاحب‌کرامت و صوفیان یا عارفان محلی، مرجع معنوی مردم بلوچستان بودند. در قرن گذشته پیشوایان دینی بلوچ که با عنوان «ملا» و «قاضی» شناخته می‌شدند، اغلب کهنسالان زاهدی بودند که در سال‌های دور، آشنایی اندکی با علوم دینی در سطحی ابتدایی پیدا کرده و با همان اندوخته به نیازهای دینی مردم پاسخ می‌دادند، به آموزش فرزندان برخی اقشار می‌پرداختند و در مواردی، به‌عنوان بازوی قضایی حاکمان عمل می‌کردند. این وضعیت کمابیش تا واپسین سال‌های حکومت قاجارها ادامه داشت، تا اینکه آوازه مدرسه‌های دینی مترقی و سازمان‌یافته در هندوستان آن روزگار به گوش بلوچ‌ها رسید. با توجه به شرایط فرهنگی ویژه بلوچستان، تعداد اندکی از فرزندان همان زاهدان معتمد که از نظر طبقاتی نیز جزو اقشار میانی جامعه به شمار می‌آمدند و مورد اعتماد دیگران بودند، فرصت سفر به خارج از کشور را یافتند. این مسافران پس از بازگشت، به مهم‌ترین و تأثیرگذارترین نیروهای اجتماعی جامعه بلوچستان تبدیل شدند و سرآغاز تحولات گسترده و دگرگونی‌های ریشه‌ای در بنیان‌های فکری و اعتقادی بلوچ‌ها شدند. اگرچه این پیشوایان مذهبی تا پیش از این مورد احترام مردم بودند، اما سازمان منسجمی که دارای گستره نفوذ بالایی در عرصه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی باشد، نداشتند. در دوران انقلاب اسلامی و حکومت دینی در ایران، زمینه‌های مناسبی برای افزایش قدرت و تأثیرگذاری روحانیون در فرهنگ و جامعه بلوچستان فراهم شد. تثبیت جایگاه اقتدارآمیز رهبران مذهبی در بلوچستان، به ارتقای نقش عامل مذهب در هویت قومی بلوچ‌ها انجامید. اهمیت سیاسی رهبران مذهبی بلوچ، به‌ویژه در آستانه‌ی انقلاب اسلامی ایران، بیش‌ازپیش آشکار شد؛ آن‌ها در کنار علمای شیعه، نقش مهمی در بسیج سیاسی مردم بلوچ برای همراهی با این انقلاب گسترده ایفا کردند.

شکاف‌های اجتماعی

جامعه بلوچ از نظر تاریخی در ساختارهای ایلی و طایفه‌ای سازمان یافته بود. قدرت سنتی در دست خانین محلی و سرداران طایفه‌ها متمرکز بود و این سلسله مراتب، زمینه‌ساز اختلافات و رقابت‌ها می‌شد. حاکمان محلی برای حفظ قدرت خود، به ایجاد تفرقه و نابرابری بین اقشار مختلف جامعه دامن می‌زدند. تمرکز قدرت در دست عده‌ای خاص، باعث ایجاد شکاف بین نخبگان و توده مردم می‌شد. در برخی مناطق بلوچستان که ساختار اجتماعی بر نظام خویشاوندی استوار بود، باز هم سلسله‌مراتب ایلی و نقش سردار به‌عنوان رهبر کاریزماتیک، می‌توانست زمینه‌ساز اختلافات و رقابت‌ها باشد. ورود نیروهای نظامی و دولتی در دوران قاجار و پهلوی، همراه با سیاست‌های مدرنیزاسیون، شکاف‌های موجود در جامعه بلوچ را تشدید کرد. ظهور نیروهای اجتماعی جدید مانند روحانیون، روشنفکران و فعالان غیردولتی، باعث ایجاد رقابت بر سر قدرت و نفوذ شد و این امر به پیچیده‌تر شدن اختلافات داخلی در جامعه بلوچ منجر شد.

ویژگی‌های قومی مردم بلوچ

بلوچ‌ها مردمانی آزاده، مهمان‌نواز، راستگو، ناموس‌پرست، دلیر و شجاع، سخت‌کوش و جنگنده هستند. مردم بلوچ تحت تأثیر شرایط خاص محیط زندگی خود، استوار، بردبار و با حداقل امکانات روزگار می‌گذرانند و صبر و تحمل آنها در برابر مشکلات و سختی‌ها، در اقوام دیگر ایران نظیر ندارد. آنها در دوستی پایدار و وفادارند و در دشمنی سخت‌گیر و انتقامجو. بلوچ‌ها پایبندی بسیاری به اعتقادات مذهبی و دینی خود دارند؛ نماز را به‌موقع و با جماعت اقامه می‌کنند و حتی در سخت‌ترین شرایط روزه می‌گیرند و شکستن روزه را گناهی بزرگ می‌دانند. از جمله ویژگی‌هایی که سبب تمایز قوم بلوچ با سایر اقوام ایرانی می‌شود، عبارتند از:

پناهنده‌پذیری

اگر فردی گناهکار یا مظلوم از ترس جان، خانه و کاشانه خود را ترک کند و به سردار یا طایفه‌ای قدرتمند در میان بلوچ پناه ببرد، آنها پس از سنجیدن جوانب، از او حمایت می‌کنند. پناه‌دهنده ابتدا سعی می‌کند با میانجی‌گری مشکل پناهنده را حل کند؛ اما اگر نتیجه‌ای حاصل نشود، تا پای جان از او در برابر دشمنانش دفاع خواهد کرد. 

قول و وفاداری

اگر بلوچ به کسی قول دهد، تحت هیچ شرایطی از تعهد خود سرپیچی نمی‌کند. این وفاداری چنان در فرهنگ آنها نهادینه شده که ضرب‌المثل معروفی میان‌شان رواج دارد: 

«سَرُون بُرُوت بَلَه، قولَن مَروت» یعنی حاضرم سرم از تن جدا شود؛ اما به قولم خیانت نکنم.

مهمان‌نوازی

مهمان‌دوستی بلوچ‌ها ریشه در فرهنگ اسلامی دارد و آنها در این زمینه زبانزد خاص و عام هستند. این ویژگی پسندیده در میان همه اقشار جامعه بلوچ، چه فقیر و چه غنی، به‌وضوح دیده می‌شود. 

حَشر و مَدَد

حَشر و مَدَد به‌معنای همکاری گروهی در انجام کارها است. برای بلوچ، زندگیِ تنها معنایی ندارد و تنهایی برابر با نابودی است. آنها در طول تاریخ، برای مقابله با طبیعت خشن، آموخته‌اند که همواره در کنار قوم و هم‌کیشان خود بمانند تا از گزند آسیب‌ها در امان باشند. این فرهنگ همیاری در ساخت مدارس، خانه‌ها، کشاورزی، دروی محصول، لایروبی قنات‌ها، ساخت سد و حتی دفاع از قلمرو مشهود است. 

بَجَار

یکی از سنت‌های پسندیده بلوچ‌ها که در میان دیگر اقوام کمتر دیده می‌شود، رسم بَجَار است. بَجَار یعنی کمک مالی و معنوی به جوانی که قصد ازدواج دارد. اگرچه این کمک شامل همه جوانان می‌شود؛ اما عالمان و خردمندان بلوچ این سنت را برای حمایت از جوانان کم‌بضاعت گسترش داده‌اند تا آنها احساس شرمندگی نکنند. میزان کمک بسته به توانایی افراد دارد و معمولاً از سوی خویشاوندان به‌صورت نقدی یا غیرنقدی ارائه می‌شود. 

چَنده

بلوچ‌ها علاوه بر مشارکت در بَجَار و حَشر و مَدَد، در ساخت مساجد، حوزه‌های علمیه و تأمین هزینه‌های طلاب و مدرسان نیز با پرداخت نقدی و غیرنقدی همکاری می‌کنند. 

بَسیر

اگر به فردی یا طایفه‌ای ستمی وارد شود و شخص خطاکار از عمل خود اظهار پشیمانی نکند، طرف مقابل در فرصتی مناسب بسیر یا انتقام خواهد گرفت. در اشعار بلوچی آمده است: 

«سینگ آگان چاتانی بن ریزانت، کینگ چه مردانی دل کَنزنت». یعنی وقتی سنگ‌های بزرگ ته چاه فرسوده و خرد شوند، آن‌گاه ممکن است کینه از دل مرد بیرون رود.

قَسَمِ زَنطَلاق

بلوچ‌ها برای تأکید بر تعهد، وفاداری به پیمان، اثبات بی‌گناهی یا قطعی کردن وعده‌های خود، سوگند زنطَلاق می‌خورند. این شیوۀ سوگند نشان‌دهنده اهمیت ناموس و حرمت خانواده در نزد آنان است. 

دیوان

دیوان در جامعه بلوچی به مجلسی گفته می‌شود که بزرگان و ریش‌سفیدان قوم برای حل‌وفصل امور مهم گرد هم می‌آیند. این مجلس برای رفع اختلافات بین افراد یا طوایف، تعیین مهریه و مسائل اجتماعی تشکیل می‌شود. 

پَتَر

پَتَر به‌معنای پذیرش اشتباه و طلب بخشش است. اگر بین دو نفر یا دو طایفه درگیری رخ دهد و کسی آسیب ببیند، بزرگان قوم همراه فرد خطاکار برای عذرخواهی نزد طرف زیان‌دیده می‌روند. آنها با ابراز پشیمانی و قبول مسئولیت، خسارت را جبران می‌کنند تا از گسترش دامنه اختلاف جلوگیری شود. 

زبان و ادبیات بلوچی

قوم بلوچ به‌زبان بلوچی صحبت ‌می‌کنند که ریشه در زبان‌های باستانی ایران دارد. زبان بلوچی دارای شش گویش محلی شامل رَخشانی (سرحدی)، راوانی، لاشاری، کیچی، ساحلی و سلیمانی است. بلوچ‌های ترکمنستان، افغانستان و پاکستان به گویش سرحدی تکلم می‌کنند. الفبای زبان بلوچی، همان الفبای فارسی است.

ادبیات عامه و فولکلور

ادبیات بلوچی، میراثی غنی است که شامل مجموعه‌ای از اشعار حماسی، عشقی، تاریخی، اجتماعی، اخلاقی و پند و اندرز است. این ادبیات ارزشمند، از چند قرن پیش به صورت سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده و تا امروز باقی مانده است. قوم بلوچ، ادبیات مکتوب نداشتند؛ اما قریحه شاعرانه و سرودن ترانه و آواز داشتند. آثار مکتوب بلوچی، از قرن نوزدهم به بعد، توسط شرق‌شناسان گردآوری شد. آنان برای ضبط و نگارش داستان‌ها و آواهای بلوچی از رسم‌الخط لاتین بهره بردند. از قرن بیستم، خود بلوچ‌ها در تحقیق و نگارش آثار ادبی خویش گام برداشتند. نخستین نسخه خطی، در کتابخانه موزه بریتانیا نگهداری می‌شود و تالیف لوئیس در سال ۱۸۵۵م، اولین کار در این زمینه محسوب می‌شود. زبان بلوچی، به زبان‌های پهلوی اشکانی و اوایل دوره ساسانی نزدیک است، زیرا در اثر سختی رفت و آمد و عدم اختلاط با گویش‌های دیگر، ساختار اصلی کلمات در این زبان باقی مانده است. زبان بلوچی، کهن‌ترین زبان منطقه جنوب‌شرقی ایران است و جایگاهی ویژه در میراث فرهنگی و زبان‌شناسی دارد.

ادبیات عامیانه بلوچی، گنجینه‌ای از سخنان زیبا و ارزشمند است که به‌صورت نظم و نثر، از گذشتگان به نسل امروزی رسیده و به‌دلیل شیوایی و زیبایی کلام، تا به امروز حفظ شده است. ادبیات منظوم بلوچی را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد: اشعار شادی و اشعار اندوه. اشعار شادی، شامل انواع گوناگونی از سروده‌ها مانند لیلو، نازینک، مبارک، هالو، لاڑو، سپت و شادباش‌ها هستند که در مراسم‌های شاد مانند تولد نوزاد، عروسی، ختنه و نامزدی، توسط زنان و مردان به همراه موسیقی و با استفاده از سازهای مختلفی همچون سرود، رباب، تمبورک، سورنا، نل (قلم نی)، بینجو، دهل و دمبک اجرا می‌شوند. در مقابل، اشعار اندوه، شامل لیکو، موتک و لولی هستند که در مراسم‌های عزاداری و سوگواری خوانده می‌شوند. این اشعار، گاهی با همراهی ساز و گاهی نیز بدون استفاده از ابزار موسیقی، توسط زنان و مردان اجرا می‌شوند و بیانگر احساسات عمیق غم و اندوه هستند.

ادبیات عامه، داستان‌ها و افسانه‌های بلوچی، دریچه‌ای به‌سوی گذشته‌های دور هستند و ریشه‌های بسیاری از آنها به دوران کوچ آریایی‌ها به فلات ایران بازمی‌گردد. اعتقادات و افسانه‌های مربوط به ماه و خورشید، توانایی صحبت با جانوران و گیاهان، نمونه‌هایی از این دست هستند که نشان می‌دهند در آن دوران، انسان‌ها برای گیاهان نه‌تنها روح و زندگی، بلکه هوش و ذکاوت قائل بودند. مردان و زنان کهنسالی که حافظ داستان‌ها، افسانه‌ها و مثل‌های کهن هستند، با مرگ خود این دانش را به زیر خاک می‌برند. این وضعیت، ضرورت توجه سازمان‌های مربوطه و علاقه‌مندان به فرهنگ را برای ثبت این بخش ارزشمند از فرهنگ ایرانی، بیش از پیش آشکار می‌سازد. این داستان‌ها، برای متخصصان حوزه‌های مختلف مانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و می‌توانند دستمایه‌ای برای تحلیل‌های عمیق و گسترده باشند. گسترش رسانه‌های صوتی و تصویری مانند ماهواره، تلویزیون و اینترنت، فرهنگ عامیانه بلوچستان را به سمت فراموشی سوق داده است. تلویزیون و رادیو، با پر کردن اوقات فراغت کودکان، جایگزین قصه‌گویی‌های سنتی شده و محتوایی ناهمگون با فرهنگ بومی را به آنها ارائه می‌دهند.

ادبیات شفاهی مردم بلوچ مانند حماسه‌ها گنجینه‌ای ارزشمند از تاریخ و فرهنگ این قوم هستند که ریشه در رخدادهای واقعی و تجربه‌های زیسته مردم بلوچستان دارند. این داستان‌های منظوم، توسط شاعرانی خلق شده‌اند که خود شاهد و ناظر وقایع زمان خویش بوده‌اند و اغلب از میان روحانیون یا طبقه اشراف و حاکمان محلی برخاسته‌اند. بیشتر این حماسه‌ها، به تصویر کشیدن نبردها، دلاوری‌ها و عشق‌های آتشین است. این حماسه‌ها، در مجالس جشن و سرور، به‌ویژه در مراسم عروسی که گاه تا هفت شب و روز به طول می‌انجامید، توسط خوانندگان خوش‌صدا و نوازندگان حرفه‌ای (معروف به پهلوان) با ساز و آواز اجرا می‌شدند. در کنار داستان‌های حماسی، اشعاری در مدح پیامبر اسلام و حضرت علی نیز جایگاه ویژه‌ای در این مراسم داشتند و شاعران بلوچ، بهترین سروده‌های خود را به این مضامین اختصاص داده‌اند. از جمله مشهورترین این حماسه‌ها می‌توان به جنگ نلی، مرثیه همل، جنگ چاکر رند و همل جیید، داستان عزت و مبروک، کیا و سدو، شهداد و مهناز، جنگ سوسمار، حماسه‌های میر کنبر، بالاچ گورگیج، لله و گراناز، سهراب خان نوشیروانی، قول بلوچی، نودبندگ لاشاری، شی مرید و هانی، دوستین و شیرین، شالی و میرابراهیم اشاره کرد. این حماسه‌ها، ضمن روایت تاریخ و فرهنگ بلوچستان، ارزش‌های والایی چون شجاعت، وفاداری، عشق و میهن‌پرستی را نیز به نسل‌های آینده منتقل می‌کنند.

فرهنگ مکتوب و نوشتاری بلوچ‌ها عمر طولانی ندارد؛ اما شعر کلاسیک بلوچی از پویایی و وسعت فرهنگی بلوچ حکایت دارد. سنت پهلوانی و شاعری که با موسیقی بلوچی عجین شده، از غنای قابل توجهی برخوردار است. بیشتر شاعران برجستۀ بلوچی از حوزۀ جغرافیایی ایران امروزی برخاسته‌اند. شعر بلوچ امروزه یک جریان پرقدرت ادبی در بلوچستان ایران و پاکستان است. اولین زن شاعر پارسی‌گوی «رابعۀ خضداری»، از سرزمین خضدار بلوچستان در پاکستان امروزی است.

آموزش زبان بلوچی

در زمینه آموزش زبان بلوچی، دانشگاه بلوچستان کویته تا مقطع کارشناسی ارشد این رشته را ارائه می‌دهد. همچنین، در دانشگاه اوپسالا در سوئد، آکادمی علوم روسیه در مسکو و مؤسسه مطالعات شرقی در ناپل ایتالیا، تحقیقاتی در خصوص زبان و ادبیات بلوچی انجام می‌شود.

باورها

بیشتر قوم بلوچ مسلمان بوده و پیرو مذهب حنفی و شیعۀ دوازده‌امامی هستند. گروهی از بلوچ‌ها در کراچی پاکستان، مسیحی هستند. کارشناسان معتقدند که در جامعۀ بلوچ آثاری از مذاهب ابتدائی مانند آنیسیم و اعتقاد به زارها و بادها، جن‌ها و دیوها نیز دیده می‌شود. بلوچ‌ها، برخی قبایل یا بخشی از آن را دارای نیروی شفادهنده می‌دانند مانند عشیرۀ نوتهنی از قبیلۀ بوگتی، قبیلۀ کهیری و قبیلۀ کَلَمَتی. در مناطق بلوچ‌نشین مسجد کم دیده می‌شود و به‌طور معمول روی ‌تپه‌ها سنگ‌ها را به‌منظور نشان دادن قبله کنار هم قرار می‌دهند؛ اما مقبره‌های مشایخ از اهمیت زیادی برخوردار است و محل عبادت و زیارت آنها است.

شیشلوُ شالُو

این آیین، دعایی برای طلب باران در زمان خشکسالی بود. اهالی روستاها، مردان در جلو، زنان در پشت و کودکان در آخر، با حرکات نمایشی و با احترام، در حالی که مجسمه‌ای شبیه به نوزاد از ملاقه و با استفاده از خرما و دانه‌های ذرت سفید ساخته و در دست داشتند، به سوی آسمان می‌نگریستند و اشعاری می‌خواندند.  این دعا، به زبان بلوچی، معمولاً به این صورت بود:

«شیشلو شالو یا هُدا هوُر بِدي» شیشلو شالو، ای خداوند، باران‌های خود را نازل بفرما.

«مَردُمان شُدیگی کُشیت دابَیان تُنّءِ کُشیت». مردمان از گرسنگی می‌میرند و حیوانات از تشنگی تلف می‌شوند.

گاه نیز، دوشیزه‌ها، با نشانه‌ای از پاکیزگی و تقدس، تخته سنگی گودال‌دار را با روغن چرب می‌کردند و در کنار زیارتگاه‌ها می‌گذاشتند.

چشَگ ءُ چِشّانک

مردم بلوچستان بر این باور بوده‌اند که اگر قصد رفتن به جایی داشته‌اند یا کاری می‌خواستند انجام دهند و در این هنگام عطسه کنند، باید حدود ربع یا نیم ساعت تأخیر کنند. آنها عطسه را نشانه‌ای از صبر می‌دانند. بسیاری از مردم هم که چنین چیزی را خرافه می‌داندد، تحت تأثیر تلقین اطرافیان، با مشکل مواجه شده‌اند؛ زیرا این باور در بین آنان ریشه دوانده است.

شنبه شانزدهی

در اعتقادات بلوچی، شب شنبه‌ای که با شانزدهم ماه برابر باشد (شب شنبه شانزدهم)، اگر کودکی در آن زمان متولد شود، دو سرنوشت ممکن است در انتظار او و اقوامش باشد؛ یا موجب روشنایی، سعادت و رفاه برای مردم و قوم می‌شود؛ یا به مصیبتی بزرگ و هلاکت همگان منجر خواهد شد.  بخش‌هایی از مردم بلوچستان بر این باورند که میر حمّل هوت در روز شنبه شانزدهم برج عقرب به سفر دریایی رفته و آن را نحس می‌دانسته‌اند؛ به طوری که پس از یک هفته، توسط دزدان دریایی پرتغالی دستگیر و کشته شده است.  شاعران آن زمان نیز در این باره چنین سروده‌اند:

«شَنبِهءُ شانزده سَر مَشود بِراتانی گُهار شَنبه پِه بِراتان شوم اِنت شانزده په پت ءَ». یعنی ای خواهر، در روز شنبه شانزده ماه عقرب آب‌تنی مکن و سرت را مشوي؛ زیرا که روز شنبه براي برادرانت و تاریخ شانزده براي پدرت روز نحسی است.

نحوست 13 صفر

در بلوچستان، ۱۳ روز نخست ماه صفر نحس شمرده می‌شود و هر کس در شرایط و امکانات خود، سیزده روز را با نذر و نیاز می‌گذراند. شب یازدهم، آب روی خانه‌ها می‌پاشیدند و با آتش، خانه را احاطه می‌کردند. شب سیزدهم، از ابتدا تا انتهای روستا، از اهالی برای نذر می‌خواستند و هر کس در حد توان خود، روغن، برنج و سایر ضروریات را اهدا می‌کرد و در اتاق‌های چوبی و کلبه‌ها، اشعار و دوبیتی‌هایی با مضمون مشابه زمزمه می‌شد و نذورات را جمع‌آوری می‌کردند. نذورات را زنان تهیه می‌کردند و بین شرکت‌کنندگان تقسیم می‌شد. پس از خوردن نذورات، همه دست به آسمان بلند کرده و از خداوند طلب نجات از بلاهای ماه صفر می‌کردند.

ناپگ ناف

در بلوچستان، پس از بریدن ناف نوزاد، آن را در برگ‌های سبز (موُرت) می‌پیچیدند و پس از خشک شدن، درون نخل خرما قرار می‌دادند. در برخی مناطق بلوچستان، اگر نوزاد پسر بود، ناف را به پشت گوش اسب یا شتر تیزرو می‌بستند. پس از چهل روز، ناف را باز کرده و در نخل خرما قرار می‌دادند؛ با باور اینکه فرزندشان دارای سرنوشتی بلند، تیزرو و مانند اسب یا شتر خواهد بود. در این مورد، افسانه‌ای از ناف میر چاکر اعظم وجود دارد.

ماسَگ

فال «ماسگ» یکی از فال‌های رایج در بلوچستان است. افرادی که به سفر رفته یا مشکلی داشتند یا کسی را گم کرده بودند، از افراد متخصص برای انجام فال ماسگ استفاده می‌کردند. برای این فال، از برگ‌های نازک و سبز نخل خرما استفاده می‌کردند. ابتدا، فرد نیّت خود را به خدا و بزرگان دین مانند حضرت علی و حضرت فاطمه اعلام می‌کرد و نام آنها را می‌برد. سپس، برگ‌ها را به هم گره می‌زدند و دو برگ آخر را که جفت مخالف بودند، آزاد می‌گذاشتند و زیر سنگی یا شیء دیگری قرار می‌دادند. پس از مدتی کوتاهی، برگ‌ها را بیرون آورده و بدون باز کردن گره‌ها، مراد و نتیجه را برای فرد اعلام می‌کردند.

آیین‌های قوم بلوچ

آداب رمضانی

مردم بلوچ از نیمۀ ماه شعبان برای ورود به ماه رمضان آماده می‌شوند؛ آنها گوسفند یا بزی را برای تهیۀ غذای مخصوص رمضان با نام تباهک، ذبح می‌کنند؛ در یک کار جمعی زنان خانه‌های خود را غبارروبی کرده و سپس مسجد را غبارروبی می‌کنند. مردم بلوچ هنگام افطار از روزه‌داران با غذاها و شیرینی‌های بلوچی پذیرایی می‌کنند و اشخاص معین در هنگام سحر بر طبل می‌زنند و اشعار مخصوص می‌خوانند تا مردم برای سحری و عبادت بیدار شوند و همبستگی خود را به نمایش می‌گذارند. روحانی محل در ایام قدر، شبانه‌روزی در یک چادر در مسجد به‌ عبادت می‌پردازد و در شب عید بیرون می‌آید و مردم در روز عید وجوهات خود را به‌صورت نقدی به او می‌پردازند. پرداخت وجوهات به روحانی، بیانگر احترام به راهنمای معنوی و همبستگی اجتماعی میان اعضای جامعه است.

مراسم عاشورا

بلوچ‌های شیعه مراسم عزاداری ماه محرم را با شکوه خاص برگزار می‌کنند. نزد آنها علاوه بر سینه‌زنی، زنجیرزنی و مداحی توسط مردان سیاه‌پوش در خیابان‌ها، پختن نذری و توزیع شربت نیز رایج است. بلوچ‌ها با پای برهنه حرکت می‌کنند و به سر و صورت خود گِل‌ می‌مالند و کاه می‌ریزند. زنان نیز در این مراسم شرکت می‌کنند و در روز هفتم محرم، به یاد علی‌اصغر و مادر او آش نذری دلگ عاشوری یا هفت دهلی می‌پزند و در این روز از عزاداران با شیر پذیرایی می‌کنند. البته عزاداری بلوچ‌ها اختصاص به شیعیان ندارد؛ بلکه بلوچ‌های اهل سنت مخصوصا در ایران از گذشته تا کنون در ایام عزاداری برای مجالس عزا برای امام حسین برپا می‌کنند.

آیین سوگواری

مراسم سوگواری بلوچ‌ها که به «پرسه» معروف است، نمادی از همبستگی و پیوند عمیق اجتماعی است. این مراسم که با هدف تسلی خاطر بازماندگان و پرسش از احوال آنان شکل می‌گیرد، با اطلاع‌رسانی به اقوام و نزدیکان آغاز می‌شود. همه‌ افراد، پس از گردهمایی، برای انجام مراسم غسل، کفن و نماز میت، میت را به عیدگاه می‌برند. در قبرستان، مردم با شور و شوقی که ریشه در امید به ثواب دارد، در کندن قبر پیش‌قدم می‌شوند. پس از خاک‌سپاری، خواندن سوره یاسین و فاتحه و دعا برای آمرزش میت، نزدیکان و به‌ویژه فرزندان متوفی، درباره‌ بدهکاری‌های مالی او به دیگران پرس‌وجو می‌کنند؛ این مرحله، نماد توجه به مسئولیت‌های اجتماعی و همبستگی خانوادگی و قبیله‌ای است. اگر متوفی مرد باشد در دوسوی قبر دو تکه سنگ و اگر زن باشد یک تکه سنگ می‌گذارند. مراسم سه‌فاتحه در روز سوم متوفی برگزار می‌شود که مردان در مسجد و زنان در خانۀ متوفی جمع می‌شوند و برای متوفی فاتحه و قرآن می‌خوانند. در این روز گوسفندی به‌یاد متوفی و برای پذیرایی از مهمانان قربانی می‌شود. بلوچ‌ها مراسم هفتم، پانزدهم، چهلم، شش‌ماهگی و سالگرد نیز برگزار می‌کنند. بلوچ‌ها در زمان مصیبت لباس معمولی خود را می‌پوشند؛ اما در برخی موارد نزدیکان برای مدتی ریش و موی خود را اصلاح نمی‌کنند

آیین زار

در برخی باورهای محلی از جمله در میان مردم بلوچ، زار و باد، موجودات غیرانسانی تصور می‌شوند که وارد بدن انسان شده و او را بیمار و آزار می‌دهند. تنها راه رهایی از این موجودات، التماس به «بابا» یا «مامای زار» است. این درخواست با مراسمی خاص همراه است که شامل خواندن اوراد و نواختن موسیقی برای بیرون راندن زار از بدن فرد می‌شود. برخی پژوهشگران بر این باورند که ریشه این اعتقادات را می‌توان در تجارت برده‌های آفریقایی و سکونت برخی از آنها در این منطقه جست‌وجو کرد.

اعیاد مردم بلوچ

الف) عید نوروز؛ بلوچ‌های ایران در روز عید با نادیده گرفتن تمام خصومت‌ها به دامن طبیعت می‌روند و با ساز و دهل از نوروز تجلیل می‌کنند؛

ب) عید فطر؛ در شب عید زنان بلوچ مراسم حنابندان دارند که شخص ماهری روی دستان آنها تصاویر زیبا با حنا می‌کشد. روز عید مردان با پوشیدن لباس نو به عیدگاه می‌روند و بعد از ادای نماز عید و پرداخت فطریه، مراسم طلب حلالیت با نام هک‌پهلی را با سه‌بار در آغوش گرفتن هم‌دیگر انجام می‌دهند. آنها سپس به خانۀ خویشان و اقوام می‌روند و زنان با شیرینی‌های محلی از آنها پذیرایی می‌کنند؛

ج) عید قربان؛ در شب عید، زنان پاهای فرزندان خود را با حنا مزین می‌کنند. در روز عید، مردان با پوشیدن لباس نو به عیدگاه می‌روند. بعد از ادای نماز از هم‌دیگر طلب حلالیت می‌کنند و اکثر خانواده‌ها حیوانی را قربانی می‌کنند. خانواده‌های فقیر با مشارکت هم‌دیگر حیوانی را قربانی می‌کنند. در این عید دید و بازدیدها تا سه روز ادامه دارد.

پوشش و لباس بلوچی

در میان قوم بلوچ، زنان و مردان پوشاک سنتی خاص خود را دارند که در همه جا قابل تشخیص است و از شهرت بالا برخوردار است.

لباس مردان

مردان بلوچ در پوشش خود از پاک (عمامه)، مسر (دستمال شبیه عمامه)، کلاه سوپی (ویژۀ مسجد و زمان عبادت)، چکن‌دوز (کلاه دست‌دوزی اعیانی)، لنگ (پارچه‌ دور گردن)، جامگ (پیراهن گشاد)، گنج‌پراک (زیرپراهن)، پاجاکم (شلوار گشاد چین‌دار)، سرین‌بند (کمر بند پارچه‌ای / نخ‌باف برای شلوار)، شال (کُت مخصوص زمستان) و کرو (جوراب پشمی برای زمستان) استفاده می‌کنند و از سواس و پوزا (بافته‌شده از برگ خرمای وحشی)، دوبند (ساخته‌شده از پوست گاو)، کوش (کفش چرمی)، به‌عنوان کفش استفاده می‌کنند.

لباس زنان

زنان بلوچ از جامک، پاجامک، سریک (نوع روسری از چادر بزرگ‌تر)، تکو (نوعی چارقد) با پارچه‌های مرغوب نخی و ابریشمی و با رنگ‌های مختلف، استفاده می‌کنند. لباس‌های زنان بلوچ با سوزن‌دوزی، پریواردوزی، بلوچ‌دوزی و آیینه‌دوزی تزیین می‌شود و گران‌قیمت است. زنان بلوچ با هنر سوزن‌دوزی و خلق نقوش زیبا و چشم‌نواز، لباس‌های خود و دیگران را می‌آرایند و از این طریق، هم به زیبایی و ارزش لباس‌ها می‌افزایند و هم به اقتصاد خانواده کمک می‌کنند.

زنان بلوچ به زیورآلات علاقۀ زیاد دارند و از گوشواره‌های نالوک، چلمب، والی، بادی و جمکه که از طلا ساخته می‌شود، استفاده می‌کنند. همچنین کید که از طلا ساخته می‌شود بر موهای خود آویزان می‌کنند. کپکو گردن‌بندی است که با طلا، فیروزه و یاقوت تزیین می‌شود، پادیگ (پابند)، چلا (انگشتر)، پلوه (آویز بینی) دیگر زیورآلات مورد علاقۀ زنان بلوچ است. وجود جیب‌های بزرگ در لباس‌های زنان بلوچ، عنصری قابل توجه در پوشش آنها است. این جیب‌ها مختص لباس‌های محلی و نمادی از شجاعت و دلاوری آنان محسوب می‌شود؛ به گونه‌ای که اگر زنی مرتکب خطایی شود، او را «بی‌پندول» یا «بی‌جیب» می‌نامند؛ این لفظ نشانه ضعف و بی‌غیرتی در میان بلوچ تلقی می‌شود. این موضوع را می‌توان با فقدان سبیل در مردان یا ریش‌گرو گذاشتن آنان مقایسه کرد. ممکن است برای افراد غیربلوچ یا ناآشنا با این لباس‌ها، همه لباس‌ها یکسان به نظر برسند؛ اما در واقعیت، فرم و ساختار لباس‌ها تفاوت‌های ظریف و معنی‌داری دارند که معرف هویت و فرهنگ خاص این منطقه است.

غذاها‌ی بلوچی

غذا در فرهنگ ایرانی و به‌ویژه در میان قوم بلوچ فراتر از یک نیاز صرفاً غذایی است و در مراسم سنتی و فرهنگی، نقش مهمی در ایجاد پیوندهای عاطفی و فرهنگی ایفا می‌کند. غذاهای بلوچی، به‌عنوان جزئی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی و اجتماعی مردم در جشن‌ها و آیین‌های مذهبی، اهمیت ویژه‌ای دارند. از این رو، غذا نه‌تنها برای تغذیه، بلکه به‌عنوان نمادی از محبت، احترام و اعتقادات فرهنگی مورد توجه قرار می‌گیرد.

بلوچ‌ها تنوع غذایی بسیار دارند. اساس غذاهای محلی بلوچی بر پایۀ گوشت، مواد لبنی و خرما استوار است. شمار زیادی از غذاهای این منطقه دارای ادویه‌های پاکستانی و هندی هستند و جزئی از خوراک‌های بومی بلوچی شده‌اند.

معروف‌ترین خوراک‌های بلوچ‌ها عبارت است از:

1. تباهگ؛ مخلوطی از برنج، گوشت خشک‌کردۀ گوسفند، پودر انار، نمک و آب لیمو است که بیشتر در سحرهای ماه رمضان مصرف می‌شود؛

2. چنگال؛ از شیرینی‌های سنتی بلوچی است که از خرما، خمیر نمیه‌پخت، روغن محلی حیوانی و ادویه‌جات تهیه می‌شود و عموماً در افطاری از آن استفاده می‌کنند؛

3. بتَّ‌ماش؛ این غذا از ترکیب برنج، روغن، ماش و ادویه‌جات تهیه می‌شود که بیشتر بین افراد مسن طرفدار دارد و به‌طور معمول در هنگام باران آماده می‌کنند؛

4. نان تیموش؛ این نان بسیار ترد و نازک است و با ترکیب آب، آرد، نمک و کمی روغن تهیه می‌شود. نان تیموش در گذشته روی سنگ‌های بزرگ، پهن و نازک می‌شد. امروزه این نان روی ظرف مخصوص به‌نام تین پخته می‌شود.

5. پکوره؛ این غذا از آرد نخود، آرد گندم، گشنیز، ادویه‌های خوش‌بو کننده و روغن آماده می‌شود.

موسیقی بلوچی

موسیقی در جشن‌ها

موسیقی بلوچی، شباهت زیاد به موسیقی هندی دارد که در جشن‌های عروسی و اعیاد خوانده می‌شود. این موسیقی با دهل، سرنا، طبل، قیچک، تنبورگ، رباب، بانچو، نی، کوزه و دینبوک نواخته می‌شود و با اشعار و ترانه‌های فولکور ترکیب می‌شود.

موسیقی عرفانی

پیروان طریقت‌های چشتی، نقش‌بندی و قادری دارای موسیقی‌ای هستند که ذکرهای عرفانی شامل اسماءالله، اولیاءالله، ائمه و مشایخ دارد. همچنین، غزل‌هایی از شاعران بزرگی چون مولانا، عطار، معین‌الدین چشتی، شیخ احمد جامی، واجه مرشد و واجه عبدالرئوف در میان آنها خوانده و اجرا می‌شود.

موسیقی سوت

یکی از این انواع موسیقی در بلوچستان «سوت» نام دارد. مضامین اشعار در سوت به‌طور عمده به وصف طبیعت، یار، دیار و حس دل‌تنگی می‌پردازد. غالب قطعات موسیقی بلوچی که در رسانه‌ها پخش می‌شود، از نوع سوت هستند؛ زیرا این سبک تا حد زیادی شادتر و عامیانه‌تر از سایر انواع موسیقی به‌شمار می‌آید. در موسیقی سوت، اکثر سازهای بلوچی، اعم از زهی، کوبه‌ای و بادی، به کار گرفته می‌شوند؛ از جمله سرود، بنجو، رباب، تنبیرگ، دونلی، نل، دهلک، کوزگ و کنجری.

موسیقی حماسی

قلب تپنده موسیقی بلوچستان موسیقی حماسی آن است. یکی از مهم‌ترین دلایل اهمیت این سبک، گستردگی مضامین و محتوای آن است که شامل داستان‌های حماسی، عاشقانه، مذهبی، قومی، جنگی و پندآموز می‌شود. در این نوع موسیقی، تنها دو ساز سرود و تنبیرگ به کار می‌روند. در این سبک، خواننده را «شاعر» می‌نامند و معمولاً با القابی چون ملا یا پهلوان خطاب می‌شود. شاعر می‌تواند هم نوازنده سرود باشد و هم تنبیرگ. از داستان‌های عاشقانه رایج می‌توان به شی مرید و هانی، شهداد و مهناز و کیا و صدو اشاره کرد؛ از داستان‌های حماسی به میرقنبر و همل جییند و از داستان‌های مذهبی به معجزات پیامبر و سلطان جمجم. نوازندگان و خوانندگان این سبک موسیقی همگی حرفه‌ای هستند. موسیقی با یک زهیروگ آغاز می‌شود؛ سپس آهنگی ریتمیک با کوک پایین نواخته می‌شود و پس از دقایقی، هم کوک سازها و هم تمپوی آهنگ‌ها افزایش می‌یابد. یک شعر در این سبک ممکن است تا چندین ساعت به طول انجامد و حتی ممکن است در یک شب تمام نشود و به روز بعد موکول شود. موسیقی حماسی در بلوچستان رو به زوال است؛ زیرا جوانان کمتر به یادگیری اشعار و مقام‌های آن می‌پردازند.

موسیقی ذکرهای گواتی

موسیقی ذکرهای گواتی در بسیاری از مناطق بلوچستان رایج است؛ اما در منطقه سرحد کمتر دیده می‌شود. ذکرهای گواتی برای افرادی نواخته می‌شود که دچار جن‌زدگی یا باد شده‌اند. معمولاً هنگامی که این افراد دچار اختلالاتی می‌شوند و درمان‌های پزشکی مؤثر واقع نمی‌شوند، به شخصی به نام «خلیفه» مراجعه می‌کنند. خلیفه، محور اصلی مراسم گواتی است و از طریق ذکر، ریاضت و انجام امور خیر، با مسائل مربوط به باد، جن و پری آشنایی دارد. او با دیدن بیمار، میزان وخامت بیماری را تشخیص می‌دهد.

سپس نوازندگان با شرکت در مراسم گواتی و با نواختن ساز و خواندن ذکر خداوند و اولیا، بیمار را به حالت وجد می‌رسانند. موسیقی گواتی با ذکرهای آرام مانند «مست قلندر» آغاز می‌شود و به‌تدریج به ذکرهای پرشورتری مانند «الله ذوالجلال»، ذکر «لااله‌الاالله» و «حضرت قلندر» می‌رسد. در حین اجرای این ذکرها، بیمار و حتی برخی از افراد حاضر در مجلس ممکن است به وجد بیایند و «دمال» کنند. دمال به حرکات غیرارادی گفته می‌شود که شخص از خود نشان می‌دهد. در این مرحله، نقش اصلی خلیفه آغاز می‌شود. او با موجودی که شخص بیمار را تسخیر کرده، به گفت‌وگو می‌پردازد و از او می‌خواهد که بیمار را رها کند و دست از آزار او بردارد. معمولاً در مراسم گواتی، قربانی کردن گوسفند نیز انجام می‌شود. قطعات گواتی، ذکر و کلام خاص خود را دارند.

رقص‌های بومی

رقص بلوچی دارای انواعی چون دوچاپی، سه‌چاپی، لنکی، کوپکو و لیوا است که معروف‌ترین آن دوچاپی است و نماد همبستگی بلوچ‌ها به‌حساب می‌آید. این رقص با نواختن سرنا شروع می‌شود و افراد در یک نیم‌دایره یا دایرۀ کامل همراه با آهنگ خاص، حرکات موزون انجام می‌دهند. طبال به طبل بزرگ می‌زند و همراه سرنا و طبل کوچک ریتم خاصی اجرا می‌کنند و رقص با چرخیدن و کف‌زدن منظم شروع می‌شود. وقتی ریتم موسیقی تندتر شود، چرخیدن آنها نیز تند می‌شود.

بازی و سرگرمی

بازی‌های محلی قوم بلوچ از سابقۀ طولانی برخوردار است و بسیاری از جنبه‌های فرهنگی این قوم را دربر می‌گیرد. این بازی‌ها باتوجه به شرایط محیطی و امکانات بازی، سلیقه، مهارت بازیکنان و هدف مورد نظر به‌گونه‌های متفاوت تقسیم می‌شود. معرو‌ف‌ترین بازی‌های بلوچی عبارتند از: کپگ، کاتلی، پلیلگ، پشت‌مه‌پشت، هذک چیردیکا، چادرپیردیکا، مجول، تل، بوتگ‌چوند، چوک، لپار، نه‌داری، کستی، دهتک، سارگ، جوجو، چل، کلان شتیک و گول که به‌صورت گروهی در جشن‌های عمومی بازی می‌شود.همچنین بازی‌های کلاه‌چل‌چل، چل‌بازی، چوب‌بازی، کیچ‌زور، بازی کَبَدی، سرخ‌پری، زردپری، پادشاه وزیر، کشتی کج‌گردان، اشکاتیلی، لگوش، تیت، هلاری، خسوخسو، توطن‌سواری، دلکی، کپگ و شترسواری نیز در میان قوم بلوچ به‌ویژه بلوچ‌های ایران رایج است.

عروسی در قوم بلوچ

عروسی بلوچ‌ها آداب و رسوم خاصی دارد و در چند مرحله شامل دگِندونِن (خواستگاری) ، هِبَرجنی (بله‌برون)، بربندمال (تعیین مهریه)، جُل‌بندی، حِنادوزدکی، حِناراستکی، سرآپی، مشاطه، شب‌یکجایی برگزار می‌شود. ازدواج بلوچ‌ها بیشتر میان طایفه‌ای است و رعایت طبقۀ اجتماعی در آن ضروری است. پدیدۀ چندهمسری در میان قوم‌ بلوچ نرخ بالا دارد.

چندهمسری در قوم بلوچ

چندهمسری در قوم بلوچ ریشه در فرهنگ مردسالارانه این منطقه دارد و در میان بلوچ‌های اهل سنت مورد تشویق علمای مذهبی قرار می‌گیرد. این پدیده اختصاص به طایفه یا طبقه اجتماعی خاصی ندارد و در فرهنگ عمومی بلوچ‌ها نهادینه شده است. یکی از زمینه‌های فرهنگی این پدیده این است که در ازدواج اول، پسران معمولاً حق انتخاب ندارند. زنان معمولاً چندهمسری را حق مسلم مردان می‌دانند و با وجود نارضایتی، واکنش نشان نمی‌دهند. از دیگر عوامل می‌توان به جمعیت بالای دختران مجرد اشاره کرد که افزایش سن ازدواج باعث شده بسیاری از دختران به ازدواج با مردان متأهل تن دهند. همچنین موانع طلاق در فرهنگ بلوچ که طلاق را ناپسند می‌داند، زنان را به پذیرش چندهمسری شوهر سوق می‌دهد. از عوامل تداوم چندهمسری این است که مردان این عمل را با سنت پیامبر و آیات قرآن توجیه می‌کنند. منافع سیاسی نیز در این میان نقش دارد؛ چرا که اتحاد بین قبایل از طریق ازدواج‌های بین‌قبیله‌ای تقویت می‌شود. مرگ‌ومیر مردان به دلیل نزاع‌های قبیله‌ای و مشاغل پرخطر باعث افزایش زنان بیوه می‌شود که این خود به تداوم چندهمسری دامن می‌زند. تمایلات مردانه مانند تنوع‌طلبی، تمایل به فرزند پسر و فرزندان بیشتر و افزایش اعتبار اجتماعی نیز از دیگر عوامل تداوم این پدیده است. از جنبه‌های مثبت این پدیده می‌توان به کاهش فساد اخلاقی، حمایت از زنان بیوه و امکان فرزندآوری برای مردان در صورت نازایی همسر اول اشاره کرد؛ اما پیامدهای منفی آن شامل مشکلات روانی برای زنان، گسستگی خانوادگی، ترک تحصیل فرزندان، خشونت‌های خانگی و مشکلات ثبت رسمی ازدواج و شناسنامه فرزندان می‌شود.

سن ازدواج در قوم بلوچ

در فرهنگ بلوچ، ازدواج به‌عنوان یک امر مقدس شناخته می‌شود. آنها ازدواج به‌هنگام را یک ارزش می‌دانند و تلاش می‌کنند که فرزندان‌شان و به‌ویژه دختران زودتر ازدواج کنند. این چارچوب فرهنگی، گاه منجر به ازدواج‌های زودهنگام و بدون رعایت شرایط قانونی و شرعی صورت می‌گیرد و با اجبار، همراه است و عوامل متعددی از جمله کمبود زیرساخت‌های آموزشی و فرهنگی؛ عدم پشتیبانی از دختر در تصمیم‌گیری ازدواج؛ ناآگاهی دختران؛ فشار خانوادگی و فرهنگی و اجتماعی؛ مشکلات اقتصادی مانند فقر و بی‌کاری؛ ملاحظات سیاسی مانند ایجاد صلح بین قبایل؛ خون‌بس در آن مؤثر است.

ازدواج‌های به‌موقع می‌تواند به کنترل تمایلات جنسی جوانان، جلوگیری از گسترش فساد اخلاقی و هنجارشکنی در جامعه، رشد و جوان‌سازی جامعه کمک کند. همچنین برای دو طرف شادابی، آرامش روحی، امید به آینده، کمال، معنویت و دوری از رذایل اخلاقی را در پی دارد؛ اما کارشناسان ازدواج‌های زودهنگام را یک آسیب اجتماعی می‌دانند که پیامدهای نامطلوبی در پی دارد؛ از جمله این‌که جامعه را تبدیل به یک جامعۀ نابالغ کرده و رشد فکری آن را با رکود مواجه می‌کند؛ همچنین کودکی که آماده روابط جنسی و مادرشدن نیست با ازدواج زودهنگام ممکن است گرفتار خشونت خانگی، رها شدگی، همسرکشی، طلاق‌های رسمی و عاطفی، کار اجباری، آزارجنسی و محرومیت از حقوق اولیه ‌شود؛ آسیب‌های جسمی و روانی و بی‌بهره بودن ازدواج از حمایت‌های حقوقی، از دیگر پیامدهای ازدواج زودهنگام در قوم بلوچ است.

طلاق در قوم بلوچ

در فرهنگ عمومی بلوچ، طلاق به عنوان یک امر ناپسند شناخته می‌شود و به‌ویژه برای زنان پیامدهای ناگواری مانند بی‌عزتی و بی‌آبرویی به دنبال دارد. با وجود قبح طلاق، ازدواج در قوم بلوچ به آداب و رسوم خاصی وابسته است که در حال حاضر موجب افزایش جدایی زوج‌ها شده است. در میان بلوچ‌های پاکستان و ایران، طلاق بیشتر توسط مردان تصمیم‌گیری و اجرا می‌شود. در بسیاری از موارد، زنان در خانواده با طلاق عاطفی رها می‌شوند. به گفته کارشناسان، بخش زیادی از طلاق‌ها در قوم بلوچ ریشه در نمودهای سنتی ازدواج این مردم دارد. پژوهشی که در سال 1394ش در شهر زاهدان انجام شد، نشان می‌دهد که ازدواج اجباری، چندهمسری، ازدواج مبادله‌ای و ازدواج در سنین پایین به عنوان الگوهای رایج در فرهنگ بلوچ، عامل بسیاری از طلاق‌ها هستند. همچنین، عواملی همچون فقر، بیکاری، اعتیاد، عدم تفاهم زوجین، مداخلۀ دیگران، بی‌سوادی، خیانت، توقعات بی‌جا و ناآگاهی طرفین از حقوق یکدیگر و تهاجم فرهنگی نیز در تمایل بلوچ‌ها به طلاق تأثیر دارند. بر اساس آمارها، با وجود اینکه آمار طلاق در بلوچستان ایران نسبتاً پایین است، این آمار در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است. همچنین، سن طلاق در میان بلوچ‌ها در سال‌های اخیر کاهش یافته است..

ساختار اقتصادی

اقتصاد مردم بلوچ منابع مختلف دارد و این گروه قومی با مجموعه‌اي از فنون گوناگون كسب درآمد، سر و كار دارند. فعاليت‌هاي اقتصادی سنتی بلوچ شامل پرورش گوسفند، بز و شتر، کشاورزی، نخل‌كاري، شكار حيوانات و گردآوري مواد خوراكی و مواد خام طبيعی است. علاوه بر آن سوخت‌بری هم از جمله مشاغ کاذب در بلوچستان است و از دیرباز به‌عنوان یکی از مشاغل اصلی ساکنان شناخته می‌شده است. این پدیده، مسئله‌ای جدید یا مقطعی نیست؛ بلکه بخشی از ساختار اقتصادی این منطقه محسوب می‌شود. بسیاری از جوانان این منطقه به‌دلیل فقر، مشکلات معیشتی و نبود فرصت‌های شغلی، ناگزیر به سوخت‌بری روی می‌آورند. طبق نظر کارشناسان در صورتی که زمینه‌های اشتغال پایدار مانند صیادی برای آنان فراهم شود، به سمت مشاغل پرخطر مانند سوخت‌بری نخواهند رفت.

سوخت‌بری و قاچاق سوخت

بیکاری و فقر گسترده در این ناحیه سبب شد مردم بلوچستان ایران با همسایگان افغان خود به تجارت روی آوردند که در این میان سوخت به کالای اصلی مبادلات تبدیل شد. این رونق تجاری حتی برخی خانواده‌های مهاجر را نیز به بازگشت واداشت تا به خرید و فروش مواد سوختی بپردازند. از طرفی سودآوری بالای قاچاق سوخت، هم سودجویان ایرانی و هم همسایگان افغان و پاکستانی را به این تجارت کشاند. ناتوانی مالی روستاییان برای سرمایه‌گذاری در این زمینه، بستر مناسبی برای سوءاستفاده سودجویان فراهم کرد. نتیجه آن شد که بسیاری از مردم محلی با دستمزدهای ناچیز، به‌عنوان نیروی کار این شبکه‌ها مشغول شدند. بیکاری در مناطق مرزی به ابزاری برای سوءاستفاده گروه‌های معاند، اشرار و قاچاقچیان مواد مخدر تبدیل شد. این گروه‌ها با حمایت از شبکه‌های قاچاق سوخت، از یک سو از ضعف اقتصادی مردم محلی بهره‌برداری کردند و از سوی دیگر، با تبلیغات رسانه‌ای و فضای مجازی، تلاش کردند تا اقدامات قانونی نیروهای امنیتی و مرزبانی را زیر سؤال ببرند. آنها با شعارهای احساسی و ادعای حمایت از مردم محلی، سعی در متهم کردن نیروهای نظامی به برخورد خشن با مرزنشینانی داشتند که صرفاً برای امرار معاش مقادیر اندکی سوخت جابه‌جا می‌کردند. در این میان، بسیاری از روستاییان و مرزنشینان که به‌عنوان نیروی کار برای سرمایه‌داران اصلی این شبکه‌ها فعالیت می‌کنند، به‌دلیل وابستگی اقتصادی و ترس از دست دادن منبع درآمد خود، چاره‌ای جز ادامه همکاری با این شبکه‌ها ندارند.

تأثیر خشکسالی و سیلاب‌ها

منطقۀ بلوچستان به‌دلیل اقلیم خشک و نیمه‌خشک، همواره با چالش کم‌آبی و سیلاب مواجه است. خسارات ناشی از سیلاب‌ها شامل آسیب به زیرساخت‌ها، تخریب منازل و از بین رفتن محصولات کشاورزی است. کارشناسان، مدیریت روان‌آب‌ها از طریق ایجاد سدها، بهسازی آبراهه‌ها، توسعه سیستم‌های پیش‌بینی و روش‌های حفاظتی را به‌عنوان راهکاری اساسی برای تأمین آب و مقابله با خشکسالی پیشنهاد می‌کنند. انتقال آب از دریای عمان و اجرای طرح «تهلاب» نیز از جمله پروژه‌های مهم برای رفع بحران کم‌آبی و توسعه پایدار این منطقه است.

راهکارهای اقتصادی منطقه

کارشناسان راهکار برون‌رفت از معضل بیکاری، فقر و قاچاق در این منطقه را توجه به ظرفیت بالای جهانگردی و گردشگری به‌خاطر وجود مناطق بکر، توسعه مشاغل خانگی و روستایی مانند کشاورزی، دامداری و صنایع‌دستی که بیشتر متکی به زیست‌بوم و جغرافیای منطقه هستند؛ صنعتی کردن هنر سوزن‌دوزی با ایجاد کارگاه‌های نیمه‌صنعتی و بازاریابی هدفمند و مهارت‌آموزی به جوانان می‌تواند راهکاری برای جبران بخشی از بیکاری در بلوچستان باشد. البته خشکسالی و چاه‌های آب خشکیده، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در بلوچستان مشاغل مرتبط با کشاورزی را با محدویت مواجه کرده است.

کار کودکان بلوچ

شرایط زندگی، فقر، بیکاری، درآمد کم، بی‌سرپرستی، بدسرپرستی، پایین بودن سطح فرهنگی، نبود امکانات آموزشی، حاشیه‌نیشنی و بی‌سرنوشتی، سبک زندگی، فعالیت‌ باندهای قاچاق در مرز‌ها و ناامنی مناطق بلوچ‌نشین، باعث می‌شود که دختران و پسران بلوچ از سنین پایین وارد بازار کار شوند. در فرهنگ عمومی بلوچ، کودک به‌عنوان نیروی کار تلقی می‌شود و به همین دلیل، کودکان دوشادوش بزرگسالان در اقتصاد خانواده سهیم هستند. دختران به مشاغل سوزن‌دوزی، بافندگی، سفال‌گری و زرگری مشغول هستند که آن را از مادران خود می‌آموزند همچنین در رسیدگی به امور منزل مانند شست‌و‌رفت، تهیۀ غذا و آب آشامیدنی به مادران خود کمک می‌کنند. کودکان بلوچ در چراندن، شیردوشی و تهیۀ آب دام‌ها، در کنار پدران خود در مزارع، در بخش بوم‌گردی و دست‌فروشی از جمله کارهای متعارف کودکان بلوچ محسوب می‌شود.

اشتغال نامتعارف کودکان بلوچ این است که پسران از شش‌سالگی وارد کار قاچاق در مرزهای سه‌کشور (ایران، افغانستان و پاکستان) می‌شوند. همچنین تعداد زیادی از کودکان بلوچ در بازارچه‌های مرزی و شهرهای بلوچ‌نشین افغانستان و ایران، به زباله‌گردی اشتغال دارند و تعداد زیادی از آنها گدایی نیز می‌کنند. کودکان بلوچ که در حوزۀ قاچاق فعالیت دارند همواره با خطر مرگ و یا از دست دادن سلامتی رو‌به‌رو هستند. بر اساس تحقیقات انجام شده در ولایت نیمروز و بازارچه‌های مرزی، کودکان کار مورد آزار‌ جنسی قرار می‌گیرند. کودکان زباله‌گرد بلوچ با انواع بیماری‌ها از جمله بیماری‌های قلبی، تنفسی، پوستی و اعتیاد، روبه‌رو می‌شوند. بسیاری از این کودکان گرفتار باندهای تبه‌کار از جمله باندهای تکدی‌گری می‌شوند.

مسائل امنیتی در منطقۀ بلوچستان

وجود گروه‌های تروریستی در منطقۀ بلوچستان، با بهره‌گیری از فقر اقتصادی و شکاف‌های موجود در منطقه، سازماندهی جدیدی یافته‌اند که زمینه را برای اقدامات خشونت‌آمیز فراهم کرده‌اند. ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی دو دهه اخیر در افغانستان و جنگ‌های داخلی متعدد این کشور، همچنین افغانستان به‌عنوان بزرگترین تولیدکننده تریاک جهان و فعالیت باندهای بین‌المللی قاچاق مواد مخدر، بر امنیت بلوچستان تأثیر منفی گذاشته است. تروریست‌ها در خاک پاکستان امنیت بالایی دارند. این کشور کانون اقدامات تروریستی بسیاری بوده که نشان‌دهنده سازماندهی و هدایت جریان‌های تروریستی از خاک پاکستان است. با وجود ضعف در سازوکارهای امنیتی و نظارت و کنترل دقیق مرزها، برقراری امنیت پایدار و حفظ جان مردم در این منطقه دشوار است.

صنایع دستی

سوزن‌دوزی

سوزن‌دوزی که توسط زنان بلوچ انجام می‌شود، شهرت جهانی دارد. سوزن‌دوزی قوم بلوچ، نماد قبیله و طایفه و هویت زن بلوچ به‌ حساب می‌آید که نسل‌به‌نسل آن را انتقال می‌دهند. سوزن‌دوزی برای زنان بلوچ، چنان با زندگی روزمره آنها عجین شده که به نمادی شناخته‌شده و جهانی برای آنها تبدیل شده است. زنان بلوچ از سنین کودکی، سوزن‌دوزی را هم‌زمان با دیگر مهارت‌های زندگی می‌آموزند و اغلب، مقداری نخ و پارچه در اختیار دارند. زنان بلوچ سوزن‌دوزی را به ‌دو روش چپ‌دوز وراست‌دوز انجام می‌دهند؛ در چپ‌دوز طرح‌ها به‌صورت کاملاً ابتکاری و بدون الگوی از پیش تعیین‌شده، با شمردن تاروپود پارچه ایجاد می‌شوند و از ارزش هنری بالاتری برخوردارند. در راست‌دوز نقوش با استفاده از مهر و روش انتقال روی پارچه دوخته می‌شوند. این روش از لحاظ زمانی، سریع‌تر و از نظر قیمت، ارزان‌تر است.  این شیوه به‌ویژه در میان بلوچ‌های افغانستان و شهرستان‌های چابهار و قصرقند بلوچستان ایران رواج دارد.

سفال‌گری

سفال‌گری از دیگر صنایع مهم بلوچستان است. سفال‌گری در روستای کلپورگان واقع در بخش مرکزی شهرستان سراوان متمایز از سفال‌گری سایر نقط است. تمام مراحل ساخت این سفال‌ها، از آماده‌سازی خاک رس گرفته تا شکل‌دهی و پخت، به‌صورت دستی و سنتی و بدون استفاده از چرخ سفال‌گری توسط زنان بلوچ انجام می‌شود و مردان تنها در کارهایی مانند حمل خاک رس از معدن، آماده‌سازی گل و پخت سفال مشارکت دارند. طرح‌ها و نقش‌های هندسی سفال‌ها، یادآور نقش‌های باستانی است. تزیینات روی این سفال‌ها، با نمادهای تجریدی که از نسلی به نسل دیگر به ارث رسیده است، بیانگر رازها، خواسته‌ها و اعتقادات درونی هنرمندان و ارتباط آنان با محیط پیرامون‌شان هستند. اغلب این نمادها شبیه به نقوش سفال‌های دوران ماقبل تاریخ و اوایل دوره تاریخی می‌باشند. در این سفال‌ها از لعاب استفاده نمی‌شود، بلکه تزیین و رنگ‌آمیزی با روش‌های سنتی انجام می‌شود.

صنایع حصیربافی، سکه‌بافی، زرگری و قالی‌بافی نیز در میان قوم بلوچ سابقۀ طولانی دارد.

زنان بلوچ

در فرهنگ بلوچ، زن دارای حرمت ویژه‌ای است و هتک حرمت او گناهی نابخشودنی تلقی می‌شود که عواقب سنگینی در پی دارد. مجازات قتل زن در فرهنگ بلوچ به مراتب شدیدتر از قتل مرد است و به عنوان “سه خون” (معادل قتل سه مرد) محسوب می‌شود؛ به این معنی که کشتن یا هتک حرمت زن بلوچ، مجوزی برای قتل‌عام خانواده متجاوز است. همچنین، برداشتن سرپوش از سر زن، سیلی زدن، یا آسیب رساندن به دست او، در حکم یک قتل تلقی می‌شود. با وجود این حرمت بالا، زن بلوچ از محرومیت‌های شدیدی نیز رنج می‌برد. او در تمام فعالیت‌های قومی حضور فعال و بی‌نامی دارد؛ اما تلاش‌هایش اغلب به نام خودش شناخته نمی‌شود. با این حال، امروزه با تغییر نظام‌ها و تعریف معیارهای جدید برای حضور اجتماعی زن، وضعیت زنان بلوچ تا حدی بهبود یافته است. با وجود تعصب شدید دربارۀ حرمت زن در فرهنگ بلوچی، زن بلوچ در خانواده به‌صورت سنتی تابع مرد بوده و از اختیار چندانی برخوردار نیست. بسیاری از زنان بلوچ در خانه با انواع خشونت‌ها همچون ازدواج اجباری، چندهمسری، طلاق‌های بی‌مورد، کار سخت و خشونت‌های فیزیکی رو‌به‌رو هستند. هرچند مناطق بلوچ‌نشین ایران در صدر جدول خشونت علیه زنان قرار دارد، اما خانواده‌ها و پدرانی هم هستند که دختران و زنان خود را تشویق می‌کنند و برای رسیدن به‌ اهداف‌شان آنها را حمایت می‌کنند.

در برخی مناطق بلوچ‌نشین دختران در بازه سنی 9 تا 15 سال، ازدواج می‌کنند. زن بلوچ در همسر‌گزینی، آزادی و اختیار چندانی ندارد و به‌صورت فرهنگی، پدر و مادر نقش تعیین‌کننده‌ای در ازدواج فرزندان و به‌ویژه دختران دارند. قوم بلوچ در تجربۀ تاریخی خود شاهد حماسه‌آفرینی‌ زنان در میدان نبرد بوده است؛ در گذشته گاهی زن سبب خونین‌ترین نبردها میان طوایف می‌شد و گاهی‌ هم با پادرمیانی زن (چادری لَمپ) از درگیری‌های خونین طوایف جلوگیری می‌شد. محققان بر این باور هستند که در گذشته، بسیاری از بزرگان بلوچ، قدرت سیاسی خود را مدیون زنان، دختران و خواهران خود هستند که با ازدواج‌های سیاسی و حمایت آنها، قدرت خود را بسط می‌دادند. در سال‌های اخیر با تحول در ساختار و نگرش جامعه، مشارکت سیاسی زنان بلوچ، به‌رغم چالش‌های اجتماعی و خانوادگی، رو به افزایش است. از میان زنان بلوچ در دوران تلاش ایرانیان برای پیروزی انقلاب اسلامی تعدادی به شهادت رسیدند و بعد از پیروزی انقلاب نیز کوشیده‌اند تا حضور پررنگ‌تری در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی داشته باشند. در جمهوری اسلامی ایران، زنان بلوچ به مناصب سیاسی چون فرمانداری، معاون فرمانداری، بخشداری و عضویت در شورای شهر، راه یافته‌اند. در انتخابات 1396ش افغانستان نیز 40درصد شرکت‌‌کنندگان ولایت نیمروز که مرکز بلوچ‌های افغانستان است، زنان بودند و یک زن بلوچ چندین دوره به نمایندگی از ولایت نیمروز، عضو مجلس نمایندگان بود.

نقش بلوچ در انقلاب اسلامی ایران

اسلام‌آوری قوم بلوچ به‌ دورۀ آغازین ورود اسلام به ایران بازمی‌گردد و آنها نقش اساسی در فتح ایران توسط مسلمانان ایفا کردند. در دورۀ معاصر نیز بلوچ‌های شیعه و سنی با پیشگامی افرادی مانند مولوی گل‌محمد حسن‌زهی، آیت‌الله کفعمی، مولوی عبدالعزیز ملازاده، محمدتقی حسینی طباطبایی و نورعلی شوشتری برای پیروزی و استحکام انقلاب اسلامی در ایران تلاش کردند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی و حمله حکومت بعث عراق به ایران، مردم بلوچ در کنار دیگر ایرانیان، عازم جبهه جنگ شدند؛ این مردم با فداکاری و ایثار در دوران دفاع مقدس نشان دادند که به هویت اسلامی-ایرانی و نظام جمهوری اسلامی پایبند هستند و در دفاع از خاک ایران کوتاهی نمی‌کنند.

بلوچ در رسانه و سینما

مستند «انکار شدگان» به کارگردانی جابر مطهری‌زاده كه در خانه مستند انقلاب اسلامی تهیه شده است، با بررسی فیلم ها و آثار تلوزیونی به علل بدنمایی قوم بلوچ توسط سینمای دهۀ هفتاد شمسی و عدم معرفی صحیح این قوم توسط تلویزیون پرداخته شده است.

فیلم سینمایی «میرو» به تهیه‌کنندگی سعید الهی ساخته شده که منظر واقعی و جدیدی از استان سیستان و بلوچستان را در برابر دیدگان مخاطبان خود به تصویر می‌کشد.

بازنمایی هویت بلوچ‌ها در صداوسیما و سینما

در یک مطالعه‌ای نشان داده شد که بلوچ‌ها در سینما به‌عنوان قاچاقچی‌ مواد یا اشاعه‌دهندگان آن بازنمایی می‌شوند. برای نشان دادن قاچاقچی از مردمانی با لباس بلوچ استفاده می‌شده است. این تصاویر، جنبه‌های منفی و نادرست از هویت و فرهنگ بلوچی را برجسته می‌کنند و باعث شده که مردم علاقه‌ای به سفر به این منطقه را نداشته باشند و دانشجویانی که در دانشگاه سیستان و بلوچستان قبول می‌شوند به اجبار و ترس زیاد می‌آمدند. فیلم‌ «بادیگارد» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا و فیلم «شعله‌ور» به کارگردانی حمید نعمت‌الله از جمله فیلم‌هایی هستند که تصویر درستی از مردم بلوچ و فرهنگ آن نمایش نمی‌دهند.

تأثیر شبکه‌های اجتماعی در بازنمایی فرهنگ قوم بلوچ

بازنمایی منفی از هویت بلوچ توسط رسانه‌ها، انگیزه‌ای برای حضور فعال‌تر در فضای مجازی و ارائه تصویری واقعی‌تر از مردم بلوچ توسط خودشان شده است. بلوچستانی‌ها به‌دنبال اصلاح این تصویر از طریق فعالیت‌های خود در فضای مجازی هستند. آنها بر این باورند که می‌توانند با حضور فعال در فضای مجازی، شناخت عمومی را نسبت به بلوچ‌ها تغییر دهند و تصویری مثبت‌تر و واقعی‌تر از هویت خود ارائه کنند.

بلوچستان از نگاه گردشگری

کوه‌های مریخی

کوه‌های مریخی، منطقه‌ای شگفت‌انگیز و بکر در استان سیستان و بلوچستان و در فاصلۀ ۵۰ کیلومتری از بندر چابهار قرار دارد. این کوه‌های کوچک و مینیاتوری با سنگ‌های خرد شده منظره‌ای منحصربه‌فرد و شبیه به سطح مریخ ایجاد کرده است. عکس‌های منتشر شده از سطح مریخ، شباهت زیادی به این منطقه دارند.

سواحل مکران

مکران، سرزمینی در جنوب بلوچستان است که در گذشته به‌عنوان یک ایالت مستقل شناخته می‌شد، در دهه ۱۸۷۰م به‌دنبال سیاست‌های استعماری بریتانیا، میان ایران، پاکستان و افغانستان تقسیم شد. مکران، با موقعیت استراتژیک خود در کنار اقیانوس هند و دسترسی به آب‌های آزاد، از اهمیت راهبردی بالایی برخوردار است. این موقعیت، مکران را به یک گذرگاه ترانزیتی و مرکز تجاری بین‌المللی بالقوه تبدیل می‌کند. از طرفی سواحل مکران، با طبیعت بکر و چشم‌نواز، سواحل صخره‌ای، ماسه‌ای و مرجانی، هم‌جواری دریا و بیابان، همراه با مناظر طلوع و غروب خورشید، جاذبه‌ای بی‌نظیر برای دوستداران طبیعت و گردشگری خلق می‌کند. وجود بندر چابهار و دسترسی آسان به اقیانوس، مکران را به یک قطب بالقوه گردشگری دریایی و مقصدی جذاب برای گردشگران بین‌المللی تبدیل کرده است.

منابع

• «آداب و رسوم مردم بلوچ»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1399ش.
• آذرنیوش، زهرا، «آداب و رسوم، تاریخچه و طوایف بلوچ»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1400ش.
• «آنها هوش سرشارشان فقط در خیابان‌ها خلاصه می‌شود»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1384ش.
• «آیا می‌دانید ایران داراری کوهستان‌های شبیه به سطح مریخ است؟»، وب‌سایت آسمان پایتخت، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور 1402ش.
• «ارادت اهل سنت سیستان و بلوچستان به امام حسین (ع) پایانی ندارد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 9 مهر 1399ش.
• «از رستم پهلوان تا کودکان دست‌فروش»، وب‌سایت روزنامۀ صبح ایران، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1392ش.
• «اسلام عامل عزت قوم بلوچ»، پایگاه جامع دینی و خبری اهل‌سنت ایران، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1398ش.
• اسمعیلی، قاسم و دیگران، «کاوشی کیفی از علل و زمینه‌های شکل‌گیری چندهمسری مردان»، فصلنامۀ پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، شمارۀ 34، تابستان 1398ش.
• «افتخار سیستان و بلوچستان به آخرین رتبه در طلاق»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1396ش.
• اله‌یاری، معصومه و غلام‌رضایی، هادی، «علل کودک‌‌همسری در استان سیستان و بلوچستان»، سومین کنفرانس بین‌المللی علوم تربیتی، روان‌شناسی، مشاوره، آموزش و پرورش، 1400ش.
• امیری، عنایت‌الله و صلاح، مهدی «بررسی نقش رزمندگان بلوچ در هشت سال دفاع مقدس»، وب‌سایت علم‌نت، تاریخ بازدید: 6 مهر 1402ش.
• «این کودکان مدرسه نمی‌روند؛ قاچاق می‌کنند»، سایت تحلیلی خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1399ش.
• «بازنمایی واقعیت قوم بلوچ در«میرو»/سینما نیاز به فیلم راهبردی دارد»، مهرنیوز، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1402ش.
• «بازی کودکان پابرهنه در فاضلاب/ اینجا دهکدۀ بلوچ‌ها در جنوب تهران است»، وب‌سایت رکنا، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1400ش.
• براهوی، مهرنگار و دیگران، «بررسی عوامل فرهنگی پدیده طلاق در بین مردم بلوچ شهرستان زاهدان»، اولین کنفرانس بین‌المللی علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی مؤسسۀ علوم فناوری خوارزمی شیراز، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1394ش.
• «بررسی آسیب‌های اجتماعی زنان و دختران سیستان و بلوچستان/ ازدواج‌هایی که زودتر از موعد قانونی ثبت می‌شود»، خبرگزاری موج، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1401ش.
• اعظمی، هادی و دهمرده، معصومه، «بررسی و تحلیل عمده‌ترین چالش‌های امنیتی مرزهای استان سیستان و بلوچستان»، فصلنامه دانش انتظامی استان سیستان و بلوچستان، شمارۀ 8، دوره چهارم، 1392ش.
• «بررسی وضعیت کودک‌همسری در سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت جهان صنعت، تاریخ درج مطلب: 11 خرداد 1404ش.
• «بلوچ و بلوچستان»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 5 مهر 1402ش.
• بلوک‌باشی، علی، «دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی»، وب‌سایت کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت، تاریخ بازدید: 14 اردیبهشت 1404ش.
• بیجاری، مریم، «سوزن‌دوزی بلوچ»، مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1400ش.
• «بیکاری و افزایش شغل‌های کاذب در سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت تحلیلی‌خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1400ش.
• پوپل، کریم، «نژاد و ملیت‌های افغانستان قسمت دوازدهم طایفۀ بلوچ»، وبلاگ نژاد و ملیت‌های افغانستان، تاریخ درج مطلب: 27 ژانویۀ 2016م.
• «پیشینه زبان بلوچی»، وب‌سایت طرفداری، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1399ش.
• پرگاری، صالح و دیگران، «تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی – مذهبی در مهاجرت بلوچ‌ها از زاهدان به آن‌سوی مرز در دورۀ پهلوی»، فصل‌نامۀ تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1395ش.
• «تقسیم کار در خانواده عشایر»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 12خرداد 1404ش.
• «تکامل "زبان بلوچی"‌ نیازمند‌ همت ‌نویسندگان بلوچ»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 9 تیر 1394ش.
• جانب‌الهی فیروزآبادی، محمدسعید، «مظلومیت و قهاریت زن بلوچ»، فصل‌نامۀ توانمندسازی زنان و جامعۀ پایدار، دورۀ 6، شمارۀ 1، بهار 1399ش.
• «جایگاه زنان در حماسه‌های بلوچستان»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 14 خرداد 1404ش.
• «جایگاه و ارزش زن بلوچ در جامعه سنتی بلوچستان»، وبلاگ برانز، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1404ش.
• «جایگاه ویژه ازدواج میان قوم بلوچ»، خبرگزاری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1402ش.
• «چرا خط بطلانی بر قاچاق سوخت در سیستان و بلوچستان کشیده نمی‌شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1398ش.
• «چندهمسری در بلوچستان و مشکلات آن»، وبلاگ سرزمین بلوچستان، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1391ش.
• «حضور زنان برای کار در ادارات دولتی نیمروز رو به افزایش است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 23 سپتامبر 2017م.
• «درباره موسیقی بلوچی چه می‌دانیم؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی میارجل، تاریخ درج مطلب: 6 اردیبهشت 1402ش.
• «در برخی از مناطق سیستان و بلوچستان نرخ بیکاری بین ۴۰ تا ۶۰درصد است/ سفره‌های مرزنشینان خالی است»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1399ش.
• «در مورد بلوچ در ویکی‌تابناک بیشتر بخوانید»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: 1 مهر 1402ش.
• «دولت و  ملت در ایران: نگاهی تاریخی به تحول در ساختارهای  اجتماعی و سیاسی در بلوچستان»، وب‌سایت گوارتیشک، تاریخ بازدید: 28 اردیبهشت 1404ش.
• «راهی ندارم، دختران قربانی ازدواج‌های زودهنگام و اجباری از آیندۀ خود می‌ترسند»، وب‌سایت زن‌تایمز، تاریخ درج مطلب: 6 ژوئیۀ 2023م.
• رستگار ژاله، سحر «واکاوی تأثیر فرهنگ بر مسکن بلوچ‌ها از طریق سپهر نشانه‌ای یوری لوتمان»، دوفصل‌نامۀ علمی معماری اقلیم گرم و خشک، سال دهم، شمارۀ پانزدهم، بهار و تابستان 1400ش.
• رئیسی، «داستان کهن بلوچ (گِسِّدُک)»، وبلاگ مسب، تاریخ درج مطلب: 6 آبان 1389ش.
• رئیسی، کریم‌بخش و شعبان‌زاده، مریم، بررسی ادبیات منظوم عامیانه بلوچی در مناطق دشتیاري و باهوکلات، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، 1393ش.
• رئیسی، سمیه و بوستانی، داریوش، «مطالعه کیفی خشونت علیه زنان بلوچ»، فصلنامۀ زن و جامعه، 1400ش.
• رئیسی، سیما و دیگران، «موانع نهادی مشارکت سیاسی زنان منطقۀ بلوچستان»، فصل‌نامۀ زن در توسعه و سیاست، دورۀ 18، شمارۀ 2، تابستان 1399ش.
• رئیسی، ماه‌نور، و خسروی، ملک‌تاج، «توانمندسازی و مشارکت سیاسی اجتماعی زنان بلوچ بعد از انقلاب اسلامی ایران»، فصل‌نامۀ رهیافت انقلاب اسلامی، سال پانزدهم، شمارۀ 55، تابستان 1400ش.
• «رنج‌های چندهمسری در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1398ش.
• «روایتی کوتاه از زندگی زنان بلوچ»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1398ش.
• «زبان و ادبیات بلوچی»، وبلاگ نجوای دل، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1387ش.
• «زن بلوچ در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی حضور دارد»، وب‌سایت عصرهامون، تاریخ درج مطلب: 15 اسفند 1401ش.
• «سفال کلپورگان»، وب‌سایت بلوچی دیوان، تاریخ درجمطلب: 22 جولای 2024م.
• «سوزن‌دوزی بلوچ یا بلوچ‌دوزی»، وب‌سایت تک آرینا، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1404ش.
• «سوزن‌دوزی؛ هنر اصیل و زیبای زنان بلوچ»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 1 بهمن 1387ش.
• «سیستان و بلوچستان الگوی ازدواج آسان و پایدار در کشور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1389ش.
• شیرخانی، حسین و دیگران، «تحلیل ساختار اجتماعی آیین‌های بلوچ در مثل‌های بلوچی سرحدی برپایۀ روی‌کرد مردم‌مدارانۀ بوراوی»، دوماه‌نامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 9، شمارۀ 42، بهمن و اسفند 1400ش.
• شهرنازدار، محسن، «مطالعات انسان‌شناختی بلوچستان»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1401ش.
• طاهری، محمدرضا، «درآمدی بر تبارشناسی قوم بلوچ»، میثاق امین، پیش‌شمارۀ 3، تابستان 1386ش.
• «عروسی بلوچ»، وب‌سایت چابهارگشت، تاریخ بازدید: 11 خرداد 1404ش.
• علی‌نقیان، شیوا و روستاخیز، بهروز «فهم پدیدارشناختی چندهمسری در میان بلوچ‌ها ساکن شهرستان چابهار»، مجله پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1397ش.
• «غذاهای بلوچی طعمی به حلاوت طبیعت / غذاهای سنتی زینت‌بخش سفره‌های سحری»، وب‌سایت عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1395ش.
• «غذاهای محلی سیستان بلوچستان»، وب‌سایت هندی کرفتس، تاریخ بازدید: 11 خرداد 1404ش.
• «فرزندآوری بالا در سیستان و بلوچستان مسئلۀ فرهنگی یا مکانیسم دفاعی»، پایگاه خبری و تحلیلی انصاف، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1400ش.
• فروزان‌‍نیا، مسعود و دیگران، «نقش اقوام و طوايف در استان سيستان و بلوچستان و تأثير آنها بر ايجاد امنيت پايدار در منطقه»، اولین همایش ملی شهرهای مرزی و امنیت؛ چالش‌ها و رهیافت‌ها، دانشگاه سیستان‌وبلوچستان، 30 و 31 فروردین 1391ش.
• «فرهنگ بومی مردم بلوچ»، وب‌سایت صنایع دستی ایران، تاریخ بازدید: 1 مهر 1402ش.
• «فواید ازدواج در زمان درست و عواقب تأخیر در آن»، وب‌سایت یار صمیمی، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1402ش.
• قنبرپور، سینا، «مروری بر مراسم پرسه در بلوچستان»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ درج مطلب:11 مهر 1402ش.
• «قوم بلوچ؛ جامعه‌ای با فرهنگی غنی و تاریخی پر فراز و نشیب»، وب‌سایت مای‌اسمارت ژن، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1404ش.
• کاروانی، عبدالطیف و غفاری‌نسب، اسفندیار، «کاوش کیفی ادراک دانشجویان بلوچ از بازنمایی‌ هویت بلوچ‌ها در رسانه‌های جمعی؛ مورد مطالعه: دانشجویان بلوچ تحصیلات تکمیلی»، مجله جهانی رسانه، دوره چهاردهم، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1398ش.
• «کودکان 6 ساله قاچاقچیان سوخت در بلوچستان»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 2 تیر 1398ش.
• «کودکان شغل‌های سیاه در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1395ش.
• «کودکان کارگر در نیمروز قربانی تجاوز جنسی می‌شوند»، وب‌سایت تلویزیون چکاد، تاریخ درج مطلب: 6 مرداد 1397ش.
• «کودک‌همسری در استان‌های مرزی منتهی به افغانستان و عراق بیشتر است»، وب‌سایت مرکز مطالعات زنان و خانوادۀ دانشگاه تهران، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1397ش.
• کارناوال، ارشد، «آداب و رسوم مردم بلوچ»، وبسایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1399ش.
• کیخان، علی، «نقش مردم سیستان در انقلاب اسلامی»، وبلاگ علی کیخانی، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1397ش.
• «گفت‌وگو با عروس خون‌بسی از طایفه بلوچ» وب‌سایت روزنامۀ شهروند، تاریخ درج مطلب: 26 تیر 1400ش.
• «لزوم مهار روان‌آب‌ها برای مقابله با خشکسالی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد 1404ش.
• مدیرشانه‌چی، محسن و دهمرده، معصومه، «نقش و جایگاه نخبگان و سران طوایف قوم بلوچ در واگرایی و هم‌پیوندی ملی مطالعۀ موردی منطقۀ بلوچستان»، وبلاگ جغرافیای سیاست، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1402ش.
• «مرکز آمار: دست‌کم ۲۷ هزار کودک همسر در یک سال»، وب‌سایت انتخاب، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1402ش.
• «مستند انكارشدگان آماده نمایش شد»، خبرگزاری پانا، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1395ش.
• «معتقدات بلوچ‌ها» ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 4 مهر 1402ش.
• «معرفی 14 شهیده زن سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری بسیج، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1396ش.
• «مکران کجاست و چرا رقیب تهران شده است؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 23 دی 1403ش.
• «موسیقی عرفانی بلوچستان در مستند «ملنگان»»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 21 آبان 1396ش.
• «موفق‌ترین زن حوزه کارآفرینی در سال 97 چه کسی بود؟»، وب‌سایت روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1397ش.
• «مهم‌ترین علل وقوع طلاق/ سن طلاق در سیستان و بلوچستان رو به کاهش است»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1392ش.
• «میانگین سن ازدواج و طلاق در سیستان و بلوچستان چقدر است؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1400ش.
• میرزایی، مونا، «بررسی لباس اقوام بلوچ»، وب‌سایت مگ-سارک، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1398ش.
• نادری، احمد و دیگران، «تأملی در آرایش نیروهای اجتماعی و تحول گفتمان‌های هویت قومی در بلوچستان ایران»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، دورۀ 3، شمارۀ 11، پاییز 1397ش.
• ناستی‌زایی، ناصر، «عوامل مؤثر در تعدد زوجات از دیدگاه دانشجویان بلوچ»، مجلۀ علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال سوم، اسفند 1385ش.
• «نقش غذا در مراسم‌های سنتی و فرهنگ ایرانی»، وب‌سایت شیپ‌فود، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد 1404ش.
• «نگاهی به‌ فرهنگ بلوچ»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 1 مهر 1402ش.
• «نظام طبقاتی جامعه بلوچ»، وبلاگ بلوچ ارتباط، تاریخ بازدید: 5 مهر 1402ش.
• «هشدار محقق از خطر نابودی شیعیان دایکندی توسط طالبان»، خبرگزاری اهل‌بیت، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1398ش.
• «همسرانی شرعی که به رسمیت شناخته نمی‌شوند/ ازدواج خارج از دایره قانون»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1392ش.
• یادگاری، عبدالحسین، «حماسه‌های مردم بلوچ»، وب‌سایت مرکز اسناد فرهنگی آسیا، تاریخ درج مطلب: 15 دی 1385ش.