پیش‌نویس:ازدواج

مراسم ازدواج دانشجویی دانشگاه تهران، عکس از فواد اشتری

ازدواج؛ قراردادی مقدس و مسئولیت‌آور همراه با تعهدات متقابل میان مرد و زن.

ازدواج، یک قرارداد دینی و قانونی برای پیوند و معاشرت زن و مرد است. این تعهد حقوقی به‌صورت معمول، در ساختار خانواده و با هدف تأمین پایدار نیازهای عاطفی، روانی و جنسی زن و مرد صورت می‌پذیرد و تکامل معنوی آن دو را نیز در پی دارد. امروزه با گسترش سبک‌های زندگیِ برآمده از فرهنگ بیگانه و غربی، گونه‌های متفاوتی از هم‌باشی مورد توجه قرار می‌گیرد که ازدواج و نهاد خانواده را تهدید می‌کند.

مفهوم‌شناسی ازدواج

ازدواج در زبان عربی معادل «نکاح» به معنای «پیوستن» است. نکاح در زبان عرب به معنای عقد و جماع به کار رفته ولی معنای اصلی نکاح همان عقد است لازم به ذکر است تمام موارد نکاح در قرآن به معنای ازدواج است.

ازدواج، امری قراردادی، قانونی، مشروع و مبتنی بر غریزه و فطرت انسانی است و کارکردهایی از جمله ایجاد آرامش، تنظیم نیاز جنسی و تکامل معنوی را به‌همراه دارد. عقد ازدواج، زناشویی زن و مرد را در چارچوب خانواده، مشروعیت بخشیده و حقوق و مسئولیت‌هایی برای هر دو جانب به‌وجود می‌آورد. با قرارداد ازدواج، دو فرد ناهم‌جنس بالغ، به‌هم پیوسته و برقراری ارتباط جنسی دائم یا موقت میان آنها مجاز شمرده می‌شود.

تاریخچه ازدواج

تصویری از ازدواج در زمان قاجار

ازدواج پدیده‌ای فراگیر است که در همهٔ زمان‌ها، مکان‌ها و همهٔ جوامع وجود داشته و تنها راه تشکیل خانواده به‌شمار آمده است. در روم باستان ازدواج امری اجباری بوده و دختران در دولت‌شهر اسپارت حتی در انتخاب همسر خود دخالتی نداشتند و ازدواج مطابق نظر پدران و مادران انجام می‌شد. ایرانیان عهد ساسانیان نیز سنت ازدواج را پاس داشته و تک‌شوهری را اصلی قاطع در ازدواج می‌دانستند.

با ورود دین اسلام در حوزهٔ جغرافیای بزرگ ایران باستان، ازدواج تنها نهاد مشروع تأمین نیازهای طبیعی و تکامل معنوی زن و مرد بوده و سلطهٔ خود را تا کنون حفظ کرده است. به‌همین جهت به‌مسایل مربوط به‌پیمان ازدواج در ملل و نظام‌های حقوقی مختلف، توجه ویژه‌ای شده است.

انواع ازدواج

1. ازدواج دائم

ازدواج دائم آن است که در آن، زناشویی دائمی و تا پایانی عمر مد نظر است و در خطبه عقد محدودیت زمانی مطرح نمی‌شود.

2. ازدواج موقّت

مُتعِه یا نکاح مُنقَطِع یا ازدواج موقت که به صیغه نیز معروف است، نوعی از ازدواج است که در آن عقد ازدواج برای مدت معین و محدودی با مهریه‌ای معلوم، بین زن و مرد بسته می‌شود و با پایان آن رابطه زوجیت خودبه‌خود منقضی می‌شود. متعه در قوانین ایران به پیروی از فقه امامیه به رسمیت شناخته شده‌است.

صیغه محرمیت

گاهى هدف از اجراى عقد نكاحِ موقت، بهره جنسی نيست؛ بلكه صرف ايجاد محرميّت است. به عنوان مثال، مردى جهت محرم‌شدن با زنى، با دختر او- كه به ‏طور معمول در اين‌گونه موارد دختر بچه انتخاب مى‏‌شود- با اذن ولىّ دختر، براى مدتى كوتاه- مثلا يك ساعت- صيغه ازدواج موقت مى‏‌خواند تا مادر اين دختر مادر زن او به شمار رود و براى هميشه به او محرم گردد، يا بين پسر بچه‏‌اى توسط ولىّ يا با اذن او و زنى براى مدتى كوتاه صيغه خوانده مى‌‏شود تا آن زن، عروس پدر بچه به شمار رود و براى هميشه به او محرم گردد.

از آن‌جا كه محرميت مادر زن و عروس به صرف عقد ازدواج؛ اعم از دايم و موقت‏ حاصل مى‌‏شود و پس از انحلالِ نكاح نيز به قوت خود باقى است، در دو مورد ياد شده، ازدواج موقت تنها با هدف ايجاد محرميت صورت مى‌‏گيرد و مقصود اصلى در اين‌گونه ازدواج خود ازدواج نيست؛ بلكه محرميتى است كه به تبع ازدواج حاصل مى‏‌شود؛ از اين‌رو، به آن صيغه محرميّت اطلاق مى‏‌شود. البته در عرف بر ازدواج موقتى كه ميان دختر و پسر، پيش از ازدواج دائم به منظور آشنايى بيشتر صورت مى‏‌گيرد نيز صیغه محرمیت اطلاق مى‌‏شود كه در واقع همان ازدواج موقّت است.

اهمیت ازدواج

1. ازدواج موجودیت دو انسان را از جهات بسیار، به‌هم مرتبط ساخته و محیط طبیعی برای تولید مثل و پرورش نوع انسان را بنیان می‌نهد و از این راه، بر جسم و جان، اندیشه و آیندهٔ انسان‌ها اثرگذار است.
2. ازدواج در آموزه‌های دینی و به‌ویژه در قرآن، از نشانه‌های الهی، مایهٔ آرامش زن و مرد و موجب رحمت و مودت در روابط آن دو معرفی شده است.
3. انسانی که ازدواج می‌کند در روایات اسلامی از منزلت بالایی برخوردار است؛ حتی مناسک و کنش‌های عبادی و روزمره انسان متأهل، برتر و بافضیلت‌تر از اعمال شخص مجرد دانسته شده است.

وضعیت ازدواج در ایران

بر اساس اطلاعات موجود، میانگین سن ازدواج که در ده‌های گذشته، در پسران ۲۵ تا ۲۶ سال بود، امروزه به ۲۹ سال رسیده است و میانگین سن ازدواج در بین دختران، از ۱۸ تا ۲۰ سال به ۲۴ سال رسیده است.

بر اساس آمار، سال‌به‌سال تعداد ازدواج جوانان کم شده و حجم قابل توجهی از جمعیت پسران جوان ۲۰ تا ۴۹ سال و دختران ۱۵ تا ۴۹ سال ازدواج نمی‌کنند. بر اساس آخرین آمار، نزدیک به ۱۲ میلیون نفر از جوانان فعلی کشور، در بازه سنی مطرح شده هنوز ازدواج نکرده‌اند.

بر خلاف گذشته که از دوران نوجوانی به‌بعد در میان افراد و خانوادهٔ آن‌ها، ازدواج دغدغهٔ جدی بود، امروزه، ازدواج به‌عنوان یک اولویت در نظام فرهنگی، مطرح نیست یا کمتر این‌گونه است.

کاهش سن بلوغ جنسی نوجوانان و فعال‌شدن زودهنگام غریزهٔ جنسی از یک‌سو و افزایش سن ازدواج از سوی دیگر، یکی از مسائل ازدواج در ایران است. اما اگر بلوغ زودرس جنسی با کاهش سن از دواج همراه باشد آسیبی درپی ندارد.

طبق آمار سازمان ثبت احوال ایران، در نیمهٔ نخست سال ۱۴۰۱ش در کل کشور، بیش از ۲۲۵ هزار ازدواج و ۹۴ هزار طلاق به‌ثبت رسیده است.

عوامل تهدیدکنندهٔ ازدواج

مراسم ازدواج ۱۱۴ زوج معلول به مناسبت عید قربان با همکاری سازمان بهزیستی کشور و اداره کل سلامت شهرداری تهران، ١٤٠١ش، برج میلاد

عوامل زیادی نهاد ازدواج را مورد تهدید قرار داده و فرصت‌های انجام آن را در ایران، دچار محدودیت کرده است.

1. مسکن؛
2. اشتغال؛
3. طولانی بودن نظام آموزشی؛
4. وضعیت سربازی؛
5. وضعیت تفریح و اوقات فراغت جوانان؛
6. ایده‌آل‌گرایی جوانان؛
7. سخت‌گیری خانواده‌ها؛
8. دسترسی آسان به جایگزین‌های ازدواج.

آثار ازدواج

تشکیل خانواده

خانواده اولین واحد اجتماعی، حقوقی و بنیادی جامعه است که جهت رفع نیازمندی‌های جنسی، عاطفی و تکامل معنوی پایدار مرد و زن، توسط نهاد ازدواج ایجاد شده و استمرار نسل بشری از نتایج اساسی آن به‌شمار می‌آید. پیمان ازدواج دارای یک مفهوم زیربنایی اخلاقی است که جایگاه شخص سوم (فرزند) در آن، بیش از جایگاه دو طرف قرارداد، در نظر گرفته شده است.

ایجاد آرامش

آرامشی که در پرتو رابطه زن و مرد شکل می‌گیرد و هر دو به آن راضی می‌شوند از انگیزه‌های اصلی ازدواج محسوب می‌شود. قرآن نیز علت آفرینش انسان در دو جنس زن و مرد را رسیدن به آرامش به‌واسطه ازدواج، معرفی کرده است.

همچنین در آیه دیگری انس و الفت انسان‌ها و رسیدن آن‌ها به آرامش در پرتو زوجیت را از نشانه‌های خداوند دانسته است. در سخنان پیامبر خدا نیز شادمان شدن و آرامش یافتن انسان از دیدن همسر شایسته، از بهترین بهره‌های مؤمن در دنیا تلقی شده است. شیخ طبرسی در تفسیر آیه «هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنّ»، لباس بودن زن و شوهر برای یکدیگر را به‌معنای مایه آرامش بودن زوجین برای همدیگر دانسته است.

حفظ ایمان، آبرو و امنیت

برخی از مفسران قرآن، ازدواج را همچون لباس، موجب پنهان‌داشتن زشتی‌های زن و شوهر دانسته‌اند؛ یعنی همان‌گونه که لباس عیب‌ها و بدی‌های انسان را می‌پوشاند، زن و شوهر نیز همانند لباس، عیب‌ها و نارسایی‌های همدیگر را می‌پوشانند.

همچنین ازدواج می‌تواند امنیت آبرویی و اخلاقی در افراد ایجاد کند و این خود موجب امنیت اجتماعی خواهد بود. در ازدواج، زن و شوهر به‌منزله لباس مایه عفت و پوشیدگی هم می‌شوند اما در رابطه جنسی بدون ازدواج این امر مهم وجود ندارد که درنتیجه موجب بی‌عفتی و برهنگی یکدیگر شده و امنیت اخلاقی جامعه نیز خدشه‌دار می‌شود. به‌همین دلیل، پیامبر اسلام ازدواج را موجب حفظ نیمی از دین دانسته و توصیه می‌کند که برای حفظ نیم دیگرِ دین، تقوای الهی پیشه کنید.

حفظ نوع بشر

ازدواج، تنها راه مشروع بقای انسان و جامعه است. قرآن به این حقیقت تصریح می‌کند که خداوند فقط این راه را برای بقای نسل موجودات قرار داده است. خدا برای انسان‌ها و حیوانات از جنس خودشان، جفت‌هایی قرارداد تا با ازدواج، نسل انسان و سایر گونه‌های حیوانات تکثیر گردد.

قرآن کریم ادامه یافتن نسل را بر ازدواج مترتب می‌کند و بیان می‌دارد که خداوند از جنس خود انسان‌ها همسرانی برای‌شان قرارداد و از همسران، فرزندان و نوه‌هایی به‌وجود آورد. قرآن در کنار سفارش به سنت الهی ازدواج که موجب بقای نسل انسان‌ها است، از زنا و لواط نهی می‌کند و این دو را قطع‌کننده تداوم نسل انسان می‌داند.

تنظیم روابط جنسی

غریزه جنسی یک استعداد و تمایل طبیعی و فطری در انسان است که منجر به همسرخواهی و آمیزش جنسی است. غریزه جنسی با وجود این‌که خاستگاه زیستی دارد، دارای ساختار روانی ـ عاطفی است؛ ساختاری که مجموعه‌ای از توانمندی‌های روانی و بدنی، نیازها و احساس‌ها را در خود داشته و آثار عاطفی، اخلاقی، معنوی و اجتماعی فراوانی دربردارد.

آموزه‌های اسلام بر ازدواج به‌عنوان تنها راه مشروع و معقول تنظیم و ارضای غریزه و نیاز جنسی تأکید کرده است. رسیدگی به نیاز جنسی از طریق ازدواج، شیوه‌ای مطلوب، معقول و اجتماع پسند است که موجب آرامش است. البته اطفاء و ارضای غریزه جنسی، هدف اصلی ازدواج نیست اما رسیدن به لذت جنسی که خواسته همه انسان‌ها است یکی از پیامدهای مهم ازدواج است.

فرزندآوری و بقای نسل

یکی از نیازهای فطری انسان، علاقه او به داشتن فرزند و درک لذت پدری و مادری است. داشتن فرزند موجب زیبایی زندگی دنیا است که در قرآن نیز به آن اشاره شده است. یکی دیگر از خواسته‌های فطری انسان در فرزندآوری، داشتن فرزند شایسته و صالح است. در قرآن نیز به این خواست درونی و فطری انسانی اشاره شده است که انسان از خداوند می‌خواهد که فرزند صالحی به آنها عطا کند تا در ازای آن شکرگزار باشند.

البته فرزند صالح و شایسته، هم مطالبه انبیای الهی است همچون زکریای نبی که بارها از خداوند فرزند شایسته که جانشین او باشد یا مورد رضایت پروردگار باشد، طلب کرده است و هم مطلوب الهی است. به‌همین دلیل وقتی خداوند به مریم بشارت عیسای مسیح را می‌دهد، او را فرزندی معرفی می‌کند که در دنیا و آخرت صاحب شخصیت و از مقربان الهی است.

روی دیگر نیاز به فرزند، نیاز و خواست قلبیِ بقای نسل است که قرآن کریم در آیه ۲۲۳ سوره بقره، آن را به کشت در زمین تشبیه می‌کند. از این‌رو خداوند، طبیعت مردان و زنان را به‌شکلی آفریده است که به همدیگر متمایل باشند و بین زن و مرد مهربانی و عطوفت قرار داده است تا به‌وسیله ازدواج به همدیگر نزدیک شده و موجبات بقای نسل را فراهم آورند.

مودت و رحمت

از آثار ازدواج، شکل‌گیری مودت و رحمت (عطوفت و مهربانی) بین زوجین است که قرآن از آن به‌عنوان یکی از آیات الهی نام می‌برد. علامه طباطبایی مودت را محبتی قلبی دانسته است که در مقام عمل خود را نشان می‌دهد؛ برخلاف محبت که فقط در قلب است.

فخر رازی رحمت را در ادامه مودت معنا کرده است؛ یعنی زمانی که زوجین دچار ضعف و ناتوانی می‌شوند و گرایش‌های محبتی و هیجانی به همدیگر ندارند، رحمت جای مودت را می‌گیرد تا علاوه بر حفظ زندگی، به همدیگر ترحم و مهربانی کرده و از یکدیگر نگهداری و محافظت کنند. ناصر مکارم شیرازی تفاوت مودت و رحمت را چنین بیان کرده که مودت غالباً دوطرفه است اما رحمت یک جانبه و ایثارگرانه است.

گشایش در روزی

قرآن کریم به کسانی که به‌سبب ترس از تنگ‌دستی و فقر، ازدواج نمی‌کنند، امیدواری می‌دهد که خداوند از فضل خویش شما را بی‌نیاز می‌گرداند. علامه طباطبایی در تفسیر آیه مذکور، بی‌نیاز شدن با ازدواج را وعده الهی دانسته و تحقق وعده الهی را منوط به خواست الهی می‌داند که در پی صلاحیت داشتن شخصی که ازدواج کرده، می‌آید.

روایات اسلامی نیز به‌روشنی، ازدواج را موجب گشایش در رزق و روزی دانسته‌اند. امام صادق می‌گوید مردی نزد حضرت محمد از تنگ‌دستی شکایت کرد، پیامبر به او سفارش کرد که ازدواج کند و در پی ازدواج، گشایش چشمگیری در روزی‌اش پدید آمد. در روایت دیگری از پیامبر خدا نقل شده که معنای ازدواج نکردن به‌خاطر ترس از فقر و هزینه زندگی، سوءظن به خداوند عزوجل است در حالی که خداوند در آیه ۳۲ سوره نور وعده به بی‌نیاز کردن مزدوجین داده است.

جلوگیری از بیماری‌های جسمی و روانی

در نظر روان‌شناسان، محرومیت از ارضای خواسته‌های جنسی، یکی از ریشه‌های عوارضی از قبیل ناراحتی‌های عصبی و بیماری‌های روانی است. همچنین عوارض جسمی متعددی از قبیل تنگی نفس، افزایش تپش قلب، خستگی و کوفتگی عمومی، ناراحتی معده، سردرد و ضعف عمومی در اثر عدم ارضای خواسته‌های جنسی، در بدن ایجاد می‌شود. البته زیاده‌روی در برآورده کردن خواسته‌های جنسی نیز پیامدهای خطرناک‌تری از قبیل بیماری سیفلیس، سوزاک و ایدز خواهد داشت.

جایگزین‌های ازدواج در فرهنگ بیگانه

کمون‌ها

همراه با آزادی وسیع روابط جنسی میان زن و مرد که در دهه‌های گذشته در جوامع غربی پدید آمده است، نوع دیگری از روابط بین زن و مرد در چارچوب هم‌خانگی یا زندگی مشترک یک زن با یک مرد بدون ازدواج شکل گرفته است. از دههٔ ۱۹۶۰م تحت تأثیر برخی دیدگاه‌های رادیکال، کمون‌ها، به‌عنوان جایگزین خانواده به‌صحنه آمده و برخی جوانان غربی را جذب کرده است. این گروه‌ها مشتمل برشماری از مردان و زنان است که با یکدیگر ارتباط جنسی مشترک داشته و از دیدگاه ایدئولوگ‌ها، نوعی بازگشت به طبیعت و احیای دوبارهٔ کمون‌های اولیهٔ پیش از تاریخ دانسته شده است.

هم‌خانگی

با افول الگوهای سنّتی خانواده و تغییر در ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی، گونه‌های جدید ازدواج سر برآورده‌اند. جامعهٔ غرب تلاش کرده است تا ارتباط نامشروع زن و مرد را مشروع دانسته و با نام‌های جدیدی چون هم‌باشی و هم‌خانگی، آن را موجّه جلوه دهد.

جایگزین‌های ازدواج در ایران

امروزه جایگزین‌های ازدواج در دو شکل هم‌خانگی و هم‌باشی در ایران نیز، دیده می‌شود. هم‌خانگی، وضعیتی است که زن و مرد به‌صورت غیررسمی در یک خانهٔ مشترک زندگی می‌کنند و با یکدیگر رابطهٔ جنسی ندارند. در وضعیت هم‌باشی، دو فرد غیر هم‌جنس در یک خانه زندگی می‌کنند و با یکدیگر رابطهٔ جنسی نیز دارند.

همچنین بر اساس برخی آمارها، روی آوردن جوانان به‌زندگی مجردی در برخی کلان‌شهرهای ایران به ۳۰ درصد رسیده است. آمار دختران در این جامعۀ آماری، رو به افزایش است. دسترسی آسان و ارزان بودن جایگزین‌های ازدواج روابط چندگانه دختر و پسر، خانه‌های مجردی، گسترش نرم‌افزارهای ارتباط جمعی، صنعتی شدن کشورها، آشنایی نوجوانان و جوانان با روابط پنهانی و بالارفتن سن ازدواج، وجود سایت‌های غیراخلاقی از دیگر جایگزین‌های ازدواج ذکر شده است.[۱]

شیوه‌های حفظ نهاد ازدواج

تعمیق ارزش‌های دینی و فرهنگی

خویشتن‌داری و تقوا، از شیوه‌های مؤثر در ایجاد، حفظ و تعمیق نهاد ازدواج به‌شمار آمده است. هرچه مایهٔ دینی، عفت و تقوا در فرد، پررنگ‌تر و عمیق‌تر باشد، احتمال پذیرش وسوسه‌های برقراری ارتباط با جنس مخالف در قالب دوستی‌های مخفی یا همباشی‌های بدون ازدواج، کمتر می‌شود. تقوا از اصول رفتاری- اخلاقی است که در قرآن بسیار توصیه شده است و این اصل در غریزهٔ جنسی نمود بیشتری پیدا می‌کند. این امر در روایت‌های تاریخی مانند توصیهٔ لوط پیامبر به قوم خود، به‌عنوان مهم‌ترین اصل رفتاری جهت مهار غریزهٔ جنسی دیده می‌شود. احیای واسطه‌گری ازدواج یکی دیگر از ارزش‌های دینی و فرهنگی در این زمینه است.

تعمیق ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی

ترغیب به ساده‌زیستی و ازدواج آسان، دوری از هزینه‌های گزاف برگزاری جشن‌ها، به حداقل رساندن محرک‌های جنسی در اجتماع، سالم‌سازی رابطه‌های اجتماعی، سامان‌دهی حضور زنان در اجتماع و محیط‌های مختلط و جهت‌دهی مناسب به‌رابطه‌های جنسی در مسیر ازدواج برای حفظ سلامت جامعه و جلوگیری از ایجاد زمینه‌های فساد، از راهکارهای احیای امر ازدواج شمرده شده است.

تعمیق ارزش‌های اجتماعی

ازدواج از نهادهای کهن تمدنی و اجتماعی انسان‌ها است. صیانت از این ارزش اجتماعی و حرمت گذاشتن به آن موجب حفظ جامعه از هرگونه آلودگی و انحرافات و تأمین فضای آرام و سالم جهت انجام فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی می‌شود.

سیاست‌گذاری دولتی

1. تلاش برای اصلاح باورها و آداب و رسوم ازدواج در همهٔ مناطق کشور؛
2. تشویق جوانان و خانواده‌ها به‌برپایی جشن‌های گروهی و کاهش هزینه‌های ازدواج؛
3. آگاهی‌بخشی روزآمد دربارهٔ چگونگی تشکیل خانواده، روش‌ها و آداب همسرگزینی و ازدواج آسان و شرعی از طریق رسانه‌های گروهی، صدا و سیما، کتب درسی و آموزش عالی؛
4. تمهید زمینه‌های کار و اشتغال جوانان؛
5. آشنایی خانواده‌ها با سبک زندگی مطلوب و پرهیز از تجملات و هزینه‌های سنگین در ازدواج؛
6. اصلاح و بازتعریف اهداف و رسالت نهادهای ذی‌ربط ازدواج مانند وزارت ورزش و جوانان و معاونت امور زنان و خانوادهٔ ریاست جمهوری.

منابع

• قرآن کریم.
• ابراهیمی‌پور، قاسم، شاخص‌های خانوادهٔ مطلوب در اسلام، قم، مرکزبررسی‌های راهبردی ریاست جمهوری با همکاری پژوهشگاه المصطفی، ۱۳۹۱ش.
• «ازدواج سفید چیست؟ شرایط ازدواج سفید در ایران»، وب‌سایت وکلای دادگستری ره‌جویان عدالت، تاریخ بازدید: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• استیون مینتز، سوزان کلوگ، ترجمهٔ مرتضی مداحی، «جایگاه خانواده در غرب»، پرتال جامع علوم اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• اسدپور، (بی‌نام)، «مسألهٔ زن در نظام اندیشه‌ای شهید مطهری»، پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، ۱۳۸۱ش.
• «تاریخچهٔ ازدواج»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخگویی به‌سوالات دینی، تاریخ بازدید: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• حاجی‌بابایی، زهرا، «رقابت تنگاتنگ ازدواج و طلاق در کشور/ تهران در صدر همهٔ آمارها»، وب‌سایت خبرگزاری فارس؛ باشگاه توانا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ بهمن ۱۴۰۱ش.
• حبیب‌نژاد، سید احمد، پیوند آسمانی، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۱ش.
• حدادعادل، غلامعلی، فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، تهران، سروش، ۱۳۸۷ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام، ۱۴۱۶ق.
• «خوانش فلسفی از خانواده در گفتگو با برندا آلموند (فیلسوف جامعه و اخلاق)»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۷ آبان ۱۳۹۳ش.
• «زندگی مجردی و هم‌خانگی، ره‌آورد سبک زندگی غربی برای جوانان ایرانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۵ فروردین ۱۳۹۵ش.
• «زمانی برای احیای سنت واسطه‌گری در ازدواج»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲ مرداد ۱۳۹۹ش.
• باطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۳ق.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۸ق.
• عظیم‌پور، عظیم و پاپی‌نژاد، فاطمه، «راهکارهای مقابله با ازدواج سفید از منظر قرآن و روایات»، مطالعات راهبردی زنان، شمارهٔ ۸۴، شهریور ۱۳۸۴ش.
• «عوامل هم خانگی یا زندگی مشترک بدون ازدواج»، وب‌سای تمرکز مشاوره خانواده و روان‌شناسی آویژه، تاریخ درج مطلب: ۴ مارچ ۲۰۲۱م.
• فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
• فقیهی، علی‌نقی، تربیت جنسی: مبانی، اصول و روش‌ها از منظر قرآن و حدیث، قم، مؤسسه فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۴ش.
• قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
• قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب ۱۳۵۸ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۷ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
• «مهم‌ترین علل تأخیر در ازدواج جوانان چیست؟»، وب‌سایت پاسخکده، تاریخ بازد دید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
• نوابی‌نژاد، شکوه، مشاوره ازدواج، تهران، انجمن اولیاء و مربیان، ۱۳۷۹ش.
• «وضعیت ازدواج در کشور بحرانی است»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۱۹ تیر ۱۴۰۰ش.
• هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
• «انواع ازدواج»، ویکی پدیا، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1401ش.
• بحرانى، يوسف، الحدائق الناضره، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‌، 1405ق
• بنی هاشمی خمینی، سید محمد حسن، توضيح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1396ش.
• حسینی، مجتبی، رساله دانشجویی، قم، نشر معارف، 1384ش.
• حکیم، سید محسن، مستمسک العروه الوثقی، قم، منشورات مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
• فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر في غریب الشرح الکبیر للرافعی، موسسه دارالهجره، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
• قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج7، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، 1371ش.
• نجفى، كاشف الغطاء، العروة الوثقى، بی‌جا، مؤسسه كاشف الغطاء‌، 1323ق‌.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الكلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• هاشمى شاهرودى، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم‌السلام‏، موسسه دائره المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم‌السلام، قم، مركز پژوهش‌هاى فارسى الغدير، 1426ق‏.