پیش‌نویس:کار کودک

کار کودک؛ فعالیت کودک در راستای کسب درآمد.

کار کودک، شکل‌های مختلفی از فعالیت را شامل می‌شود که به‌خودی‌خود ممنوعیت ندارد و با توجه به نوع و شرایط محیط کار و سن کودک می‌تواند مثبت یا منفی تلقی شود. آنچه کار منفی تلقی شده، فعالیت‌های خطرناک یا همراه با فشار جسمی و روحی است که منجر به محرومیت کودک از فرصت‌های زندگی می‌شود.

مفهوم‌شناسی

کار کودکان، مقوله‌ای فرهنگی- اقتصادی و دارای اشتراک‌های جهانی و منطقه‌ای است؛ اما بررسی قلمرو یا پیامدهای مثبت و منفی آن با توجه به تفاوت‌های جغرافیایی، تاریخی، سیاسی و تنوع فرهنگی در سطح ناحیه‌ای و محلی امکان‌پذیر است. کار کودک به‌شکل‌های مختلفی تعریف شده است؛ برخی صِرف اشتغال کودک به فعالیت اقتصادی را کار کودک می‌نامند و برخی دیگر هر نوع فعالیت کودک چه در محیط خانه و چه در بیرون را کار کودک تلقی می‌کنند.

در تعریف سازمان بین‌المللی کار، کار کودک به مشاغلی گفته می‌شود که موجب محرومیت کودک از دوران کودکی و تحصیل شده و با جایگاه و عزت‌نفس او در تضاد باشد؛ همچنین رشد فیزیکی، اجتماعی و روانی آنان را به مخاطره اندازد. در تعریف کار کودک عوامل مختلفی، همچون نوع و شرایط کار، فضای کاری و سن کودک مورد توجه قرار می‌گیرد؛ از این منظر، برخی کارها در رشد کودک، تأثیر مثبت دارد.

در برخی پژوهش‌های سازمان بین‌المللی کار پیشنهاد شده است که از افراط و تفریط در زمینهٔ کار کودکان خودداری شود و حکم به ممنوعیت مطلق کار کودکان داده نشود؛ تا جایی که قانونی شدن برخی کارها مورد اتفاق بین‌المللی قرار گرفته است. در این چارچوب، اصطلاح «کودک کار» ناظر به کودکانی است که به‌دلیل شرایط نامطلوب زندگی خود، به‌اجبار و از روی ناچاری بیشتر زمان خود را صرف کار می‌کنند.

تاریخچه

تا پیش از انقلاب صنعتی، کار کودکان موضوعی عادی بود و کودکان به والدین خود در کارهایی مانند کشاورزی و بافندگی کمک می‌کردند؛ اما با ظهور انقلاب صنعتی و نیاز شدید به نیروی کار در سال‌های ۱۷۸۰م تا ۱۸۴۰م، بیش از نیمی از کارگران کارخانه‌ها را کودکان تشکیل دادند و آنان را به مشاغل سخت، با دستمزد کم و ساعت کاری طولانی واداشتند. پس از مدتی، مردم و برخی از گروه‌ها در اعتراض به وضعیت نابسامان کار کودکان اعتراض‌های گسترده‌ای کردند. نویسندگانی از جمله چارلز دیکنز، نویسندهٔ رمان «الیور توئیست»، نیز پیرامون مضرات کار کودکان روشنگری کردند و پس از آن کم‌کم قوانین حمایتی از کار کودکان مطرح شد.

علل کار کودکا

فعالیت کاری کودکان همواره در تاریخ بشر وجود داشته و خانواده‌ها در روش تربیتی خود می‌کوشیدند تا از طریق آموزش کار به کودکان، شخصیت آنها را شکوفا کنند و حس مسئولیت‌پذیری را در آنها ارتقا دهند. همچنین کودکان در تمام جوامع، بخشی از نیروی کار خانواده دانسته می‌شدند؛ اما برخی عوامل موجب می‌شود که کودکان به اجبار یا با شرایط سخت‌تری به کار و درآمدزایی بپردازند. کارشناسان، فقر خانواده را عمده‌ترین دلیل روی‌آوردن کودکان به کار سخت یا طولانی‌مدت دانسته‌اند. عواملی همچون درآمد پایین والدین، بیکاری پدر، بیماری والدین، مهاجرت داخلی و خارجی خانواده و تک سرپرستی، احتمال کار کودکان را افزایش می‌دهد.

شکل‌های مختلف کار کودک

در مناطق روستایی

کار کردن کودکان و کمک به اقتصاد خانوار از مسائل بدیهی و جزو فرهنگ روستانشینی محسوب می‌شود. در این میان توجه به سن شروع به کار، نوع و میزان کار، حقوق دریافتی، کار برای خودی یا غیرخودی، کار در فضای مزرعه یا خانه اهمیت می‌یابد.

کارگاه‌ها و خدمات

در ایران از کودکان، بیشتر در کارگاه‌های کوچک همچون نانوایی، بافندگی، تعمیرگاه‌ها و کارگاه‌های قالی‌بافی و در کارهای خدماتی نظیر نظافت، خرده‌کاری‌ها، کمک در دامداری‌ها و مرغ‌داری‌ها استفاده می‌شود.

کارهای خیابانی

فعالیت کودکان اعم از دختر و پسر در خیابان شامل دستفروشی (فروش کالاهای جزئی همچون آدامس، گل، فال حافظ)، کارهای خدماتی همچون واکس زدن، پاک کردن شیشهٔ اتومبیل در چهارراه‌ها، فروشندگی، دوره‌گردی، جمع‌آوری نان خشک و ضایعات و دستیاری مجرمان است.

در فضای مجازی

امروزه شکل جدیدی از کار کودکان در فضای مجازی در قالب بلاگرهای کودک دیده می‌شود. این نوع از کار کودک سوءاستفاده و بهره‌برداری اقتصادی والدین از کودک و تضییع حقوق او تلقی شده و دنبال‌کنندگان این کودکان نیز در آسیب وارده و اجحاف در حق آنان، سهیم دانسته می‌شوند. تاکنون در ایران، قانونی برای منع به‌کارگیری کودکان در فضای مجازی تصویب نشده و حمایت از این نوع کودکان در دست پیگیری مجلس شورای اسلامی است.

شکل‌های متعارف کار کودک

کارهایی همچون کمک به والدین در خانه، کمک در کسب‌وکارهای خانگی و کسب درآمد در روزهای تعطیل و ساعات خارج از مدرسه، از مصادیق کار مثبت کودکان است.

کارهای غیرمجاز برای کودک

بنا بر مصوبهٔ یونیسف کارهای ممنوع برای کودکان عبارت است از:

• کار تمام‌وقت یا اختصاص زمان زیاد برای کار کردن در سنین بسیار پایین؛
• کاری که همراه با فشار جسمی و روانی یا اجتماعی باشد؛
• کار در خیابان در حالت ناخوشایند؛
• دستمزد کم و مسئولیت فراتر از حد توان کودک؛
• کاری که مانع تحصیل باشد؛
• کاری که عزت‌نفس کودک را خدشه‌دار کند.

آمار اشتغال کودکان

در جهان

طبق آمارها حدود ۱۵۲ میلیون کودک کار ۵ تا ۱۷ ساله در جهان، هم در کشورهای فقیر و هم در کشورهای توسعه‌یافته وجود دارد.

در ایران

کار کودکان یکی از پنج آسیب اولویت‌دار و از مسائل اجتماعی پنهان انگاشته شده و آمار دقیقی از تعداد کودکانی که در مشاغل یاد شده مشغول به کارند، در دست نیست؛ از این رو آمارهای متناقضی در این باره اعلام شده است؛ اما طبق آخرین آمار بیان شده در سال ۱۴۰۱ش، تعداد کودکانی که در خیابان مشغول به کار هستند، ۱۴هزار نفر تخمین زده شده است. حدود نود درصد از این کودکان را پسران ۵ تا ۱۸ سال تشکیل می‌دهند.

پیامدهای کار کودک

آثار مثبت

بیشتر کارشناسان کار سازگار با توان کودک، در زمان و مکان معقول را برای کودک مفید می‌دانند. کودک با کار و درآمدزایی، اعتمادبه‌نفس می‌یابد، به مهارت و مسئولیت مورد نیاز در زندگی آینده می‌رسد و شخصیت او رشد و پرورش می‌یابد و بر درآمد خانواده هم می‌افزاید.

پیامدهای منفی

آسیب‌های جانی و مالی، انواع آسیب‌های اجتماعی، از جمله اعتیاد، خرده‌فروشی مواد مخدر، سوءاستفادهٔ جنسی و افزایش جرم، از پیامدهای کارهای نامناسب کودکان است. در راستای حمایت از کودکان در برابر پیامدهای منفی کار، از سال ۲۰۰۲م، ۱۲ ژوئن مصادف با ۲۳ خرداد روز جهانی مبارزه با کار کودکان در نظر گرفته شده است.

اقدامات حمایتی سازمان بین‌المللی کار

از اقدامات حمایتی سازمان بین‌المللی کار می‌توان به تصویب کنوانسیون‌های سازمان بین‌المللی کار در زمینهٔ کار کودک، ارتقای رویکرد در زمینهٔ اصول و حقوق مبنایی کار، تعیین حداق سن برای استخدام، توسعهٔ امنیت و سلامت محیط کاری، تنظیم فهرست جامعی از مشاغل خطرناک برای کودکان و ارتقای عملکرد نهادهای نظارتی بر حقوق محیط کار کودکان اشاره کرد.

قوانین و سازمان‌های متولی در ایران

ایران در اسفندماه ۱۳۷۲ش در کنوانسیون حقوق کودک عضو شد. طبق مادهٔ ۷۹ قانون کار در ایران، اشتغال به کار کودکان زیر ۱۵ سال ممنوع است؛ همچنین طبق مادهٔ ۸۴ قانون کار در مورد مشاغلی که برای سلامتی یا اخلاق زیان‌آور است، حداقل سن کار ۱۸ سال در نظر گرفته شده است. از سال ۱۳۷۸ش سیاست‌گذاری در مورد کار کودکان با وظایف تعریف شده برای شهرداری و بهزیستی در ایران انجام شد. تا سال ۱۳۸۴ش سیزده نهاد، آموزش و پرورش، سازمان بیمه سلامت، سازمان فنی‌وحرفه‌ای، نیروی انتظامی، ثبت احوال، وزارت کشور، کمیتهٔ امداد امام خمینی، صداوسیما، شهرداری، هلال‌احمر، دادگستری، وزرات بهداشت و درمان و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی متولی کار کودکان بودند. با تصویب قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست و آیین‌نامه اورژانس اجتماعی، تعداد نهادهای مسئول به ۲۷ رسید.

طبق آیین‌نامهٔ جدیدِ حمایت از کودکان و نوجوانان در سال ۱۴۰۲ش، سرپرستی کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرستی که به کار اشتغال دارند، به خانواده‌های دارای صلاحیت و خواهان فرزندخواندگی داده می‌شود.

حمایت اجتماعی از کودکان مشغول به کار در خیابان

با توجه به آمارها حدود ۷۵ درصد از کودکانی که در خیابان کار می‌کنند، به‌طور مستقیم منبع مالی خانواده خود هستند؛ از این رو برخی کارشناسان معتقدند در صورت نیاز، از اقلام فروشی آنان می‌توان خرید کرد؛ برخی دیگر از کارشناسان، مشکلات خانوادگی کودکان مشغول به کار در خیابان را اساسی‌تر از آن می‌دانند که خرید از آنان بتواند آن را حل کند. مسئلهٔ مهم در رابطه با این کودکان حفظ شأن انسانی آنان به‌هنگام اصرار به خرید است. برخی بلاگرها نیز با هدف جذبِ دنبال‌کننده، با سوژه قرار دادن این کودکان و کمک‌های نمایشی، جایگاه انسانی آنان را نادیده می‌گیرند. همچنین باید توجه کرد کودکانی که در خیابان کار می‌کنند، متکدی نیستند. از جمله مهم‌ترین اقدام حمایتی از این کودکان را معرفی آنان به مؤسسه‌های خیریه کودکان دانسته‌اند. تهیه غذای گرم، لباس نو و لوازم تحریر برای آنان هم می‌تواند کمک‌کننده باشد.

منابع

• «۱۱ نهاد و ارگان متولی کودکان کار هستند»، وب‌سایت سازمان بهزیستی کشور، تاریخ درج مطلب: ۲۵ بهمن ۱۴۰۰ش.
• «آمار کودکان کار کشور دقیق نیست/ ۸۰ درصد کودکان خیابانی کودک کار هستند»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۳۹۹ش.
• «آمارهای متناقض از کودکان کار در ایران/ ۱۴ هزار کودک کار یا هفت میلیون نفر؟»، تجارت نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آبان ۱۴۰۱ش.
• «آیا از کودکان کار خرید کنیم؟»، وب‌سایت مجلهٔ صبح رویش، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند ۱۳۹۸ش.
• «پذیرش مشروط حقوق کودک»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱ آذر ۱۳۹۷ش.
• «تاریخچهٔ کار کودکان»، وب‌سایت انجمن حمایت از کودکان کار، تاریخ بازدید: ۱۶ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «حمایت اجتماعی از کودکان کار و خیابان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۳۹۹ش.
• خزاعی، فتانه، «تاریخچهٔ کودکان کار»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۳ آذر ۱۳۹۸ش.
• رئیس دانا، فریبرز، «واکاوی کار کودکان در ایران»، مجلهٔ جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی و انحرافات، شمارهٔ ۷، بهار ۱۳۸۲ش.
• «روز جهانی مبارزه با کار کودکان»، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، تاریخ بازدید: ۱۷ مرداد ۱۴۰۲ش.
• شهرکی، مهدی و قادری، سیمین، «بررسی تصمیم به اشتغال و تحصیل کودکان کار در ایران»، مجلهٔ علمی-پژوهشی اقتصاد مقداری، دورهٔ نهم، شمارهٔ ۴، زمستان ۱۳۹۱ش.
• شیشه‌گران، مریم و حاجی‌ده‌آبادی، محمدعلی، «بررسی بزه‌دیده شناختی کودکان کار»، نشریهٔ قانون یار، پیاپی ۸، زمستان ۱۳۹۷ش.
• عابدی، مینا، «کار کودک»، مجلهٔ کار و جامعه، شمارهٔ ۶۵، شهریور و مهر ۱۳۸۴ش.
• «کودکان رنج و کار»، نشریهٔ اندیشهٔ جامعه، شمارهٔ ۷، ۱۳۷۸ش.
• «کودکان کار ۲۰ برابر مستمری والدین‌شان درآمد دارند»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۷ تیر ۱۴۰۲ش.
• «کودکان کار خارجی رد مرز می‌شودند؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱ تیر ۱۴۰۲ش.
• «کودکان کار زیر ۱۸ سال فرزندخوانده می‌شوند»، اعتماد آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۴۰۲ش.
• «کودکان کار فضای مجازی را نجات دهید/ آیندهٔ این کودکان پیش‌فروش می‌شود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
• فطرس، شیما و فتحی، مرتضی، «بررسی معضلات ناشی از کار کودکان در ایران»، مجلهٔ مطالعات حقوق، شمارهٔ ۴، بهار ۱۳۹۹ش.
• «قانون کار»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ تصویب: ۲۹ آبان ۱۳۶۹ش.
• میرک‌زاده، علی‌اصغر و دیگران، «تحلیل نگرش کارشناسان در برابر مزایا و معایب کار کودکان روستایی در فعالیت‌های کشاورزی»، پژوهش‌های روستایی، دورهٔ ۸، شمارهٔ ۱، بهار ۱۳۹۶ش.
• نقی‌زاده، نازنین، «حمایت از کودکان کار چگونه ممکن می‌شود؟»، وب‌سایت مجلهٔ بنیاد دانش، تاریخ درج مطلب: ۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• نوبهاری، مهناز، «کار کودکان در ایران: ارائهٔ گزارشی از وضعیت علل و پیامدهای آن»، مجلهٔ مطالعات علوم اسلامی انسانی، شمارهٔ ۲۵، بهار ۱۴۰۰ش.
• «وزارت دادگستری: کودکان کار و خیابان یکی از پنج آسیب اولویت‌دار کشورهاست»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۳ خرداد ۱۴۰۱ش.
• «وضعیت کودکان کار در جهان»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مهر ۱۳۹۸ش.
• “ What Is Child Labour?”, International Labour Organization website, date of visit: 18 july 2023.