پیش‌نویس:نذری

تصویری از آماده کردن غذای نذری

نذری؛ آیین اجتماعی مبتنی بر یک تعهد شرعی یا رسم فرهنگی.

نذری، از آیین‌های دینی ایرانیان است. در چارچوب این سنت، مردم ایران چیزهای مختلفی از جمله انواع غذا و قربانی را برای برآورده‌شدن حاجات و رسیدن به خواسته‌های قلبی خود، نذر می‌کنند. از این منظر، دادن نذری، به آدمی فرصت می‌دهد تا نیازمندی دائمی خود به خدا را مورد توجه قرار دهد و ارتباط معنوی پایداری با خدا برقرار کند و با انجام کار خیر، به تقویت اراده و رشد روحی خود بپردازد.

مفهوم‌شناسی نذری

نذر، نوعی تلاش آدمی برای ایجاد پیوند با جهان مینوی و نیروهای فوق طبیعی است. نذر در اصطلاح، تعهدی است که آدمی در پیشگاه خدا بر عهده می‌گیرد تا در صورت برآورده شدن نیاز و خواسته‌اش، عملی پسندیده را انجام داده یا از انجام عملی ناپسند پرهیز کند. نذری‌دادن از آن دسته سنت‌ها و آیین‌هایی است که در تمام ادیان الهی وجود داشته است. ایرانیان بر این باورند که نذری‌دادن از جمله کارهای معنوی است که منجر به افزایش برکت در زندگی می‌شود. امروزه نذری‌دادن در سبک زندگی ایرانیان، همچنان یک امر معنوی دانسته می‌شود که با آموزه‌های اسلامی، تقویت شده و در مناسبت‌های مختلف دینی و مذهبی ایرانی‌ها، جایگاه ویژه‌ای دارد.

پیشینه نذری

نذر کردن در فرهنگ‌های گوناگون بشری، پیشینه‌ای طولانی دارد. در قرآن به نذر همسر عمران اشاره شده که در پیشگاه خداوند متعهد می‌شود تا فرزند خود را در راه خدمت خدا، قرار دهد. در ایران نیز که فرهنگ و تاریخ کهنی دارد، سنت نذری‌دادن همواره وجود داشته است. این سنت پس از پذیرش دین اسلام توسط ایرانیان، با باورهای مذهبی گره خورده و علاقمندی ایرانی‌ها به پیامبر اسلام و اهل‌بیت او موجب تقویت سنت نذری‌دادن در سبک زندگی ایرانیان شده است.

دوران ایران باستان

کاوش‌های باستانی نشان داده‌اند که در دورهٔ ساسانیان، آخرین دورهٔ امپراطوری ایران قبل از اسلام، نذری‌دادن امری رایج در میان ایرانیان بوده است. این فرهنگ، در قالبی شبیه آنچه امروزه در میان مردم ایران رواج دارد، انجام می‌شده است. پیروان دین زرتشت، در حد توان خود قربانی کرده یا طعامی را بین اقشار ضعیف‌تر جامعه توزیع می‌کردند. از جمله غذاهای نذری در آن دوره می‌توان به آش با انواع بلغور و انواع نان اشاره کرد. زردشتیان بر این باور بودند که با نذری و قربانی‌کردن در ایام خاصی از سال، به حاجات و خواسته‌های قلبی خود می‌رسند.

دوران پس از اسلام

ایرانیان مسلمان با انگیزه‌های مختلف و برای دستیابی به اهداف متنوعی، نذر می‌کنند. نذری ایرانیان به ایام خاصی از سال اختصاص ندارد، اما در مناسبت‌هایی مانند ماه محرم و نیز رویدادهای مرتبط با پیامبر اسلام و اهل‌بیت او، رسم نذری‌دادن پررنگ‌تر می‌شود. ماه محرم و روز عاشورا در فرهنگ شیعیان ایران، همواره از جایگاهی ویژه برخودار بوده و در آداب‌ورسوم ایرانیان، بخش مهمی از نذورات را به خود اختصاص می‌دهد. برخی گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که امام سجاد، نخستین فردی بوده که پس از شهادت امام حسین به عزاداری پرداخته و نذری تهیه می‌کرده است.

انواع نذر و نذری در فرهنگ ایرانی

اقسام نذر

نذر در فرهنگ مسلمانان، به دو دستهٔ کلی تقسیم می‌شود:

1. نذر مشروط: این نذر که در فقه اسلامی، نذر مجازاتی گفته می‌شود مربوط به حالتی است که آدمی نذر می‌کند تا در صورت وقوع رویدادی مشخص در زندگی خود، عمل خاصی را انجام دهد، مثلاً روزه بگیرد.
2. نذر غیرمشروط: این نذر که در فقه اسلامی به آن «نذر تبرعی» می‌گویند، مربوط به حالتی است‌که آدمی بدون شرط، نذر می‌کند که کار خاصی را انجام دهد، مثلاً نذر می‌کند که هر سال در عید قربان، گوسفندی را قربانی کند.

انواع نذری (نمودهای عینی نذر)

نذری نیز متناسب با خرده‌فرهنگ‌ها و اقتضائات هر منطقه در ایران، انواع گوناگونی دارد و مردم، با توجه به عادات و آداب‌ورسوم خود، توان مالی، اقلام در دسترس و خوراکی‌های رایج در هر منطقه، نذری خاصی را انتخاب می‌کنند. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

نذری محرم

غذای نذری محرم در میان ایرانیان بسیار مرسوم بوده و کمتر ایرانی وجود دارد که طعم این نذری ویژه را نچشیده باشد. سنت نذری محرم، هر ساله، توسط دوست‌داران امام حسین در ماه محرم و صفر، برپا می‌شود.

سیر تاریخی و خوراکی‌های رایج

افرادی که در حال پاک کردن سبزی برای مراسم آش‌ نذری مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه هستند

از دوران صفویان، تنوع نذری‌های محرم در ایران بیشتر شد. پلوی ساده همراه با گوشت و ادویه، از نخستین نذری‌های محرمی به‌شمار می‌رفت. نذری پلو، مخصوص افراد متمول در جامعه بود که در میان عموم مردم به‌خصوص اقشار ضعیف‌تر جامعه، توزیع می‌شد. نذری نان و ماست، مخصوص روز تاسوعا بود. این نذری، هنوز هم در برخی نقاط ایران، به‌ویژه در گرگان رایج است. در دورهٔ قاجار، نذر آش، شربت آب‌لیمو و شله‌زرد مرسوم شد.

نذری آش شاه که از طرف مادر ناصرالدین شاه قاجار انجام می‌شد، از معروف‌ترین نذری‌های آن دوران است. در این آش که در روز اربعین طبخ می‌شد از گوشت گوسفند، بره، مرغ، روغن، برخی از انواع سبزی و مغزی‌جات استفاده می‌شده است. امروزه، از معروف‌ترین نذری‌های محرمی، خورشت قیمه است. قیمه‌های نذری در میان ایرانیان بسیار محبوب بوده و در روزهای مختلفی از ماه‌های محرم و صفر تهیه می‌شود. برخی از ارامنه و زردشتیان ایرانی نیز به حضرت ابوالفضل و امام حسین، ارادتی ویژه داشته و هرساله در نذری محرم، سهمی را بر عهده می‌گیرند.

نذری‌های نوین و مسئولیت اجتماعی

کارگاه راه‌ادازی شده توسط خیریهٔ «نذر اشتغال امام حسین» در استان اصفهان

در سال‌های اخیر، نگاه جدیدی به نذری محرم ایجاد شده است. بسیاری از نیکوکاران ترجیح می‌دهند تا نذورات خود را با کمک‌های متفاوتی به نیازمندان واقعی رسانده و رنگ‌وبوی دیگری به محرم ببخشند. از جملهٔ این نذری‌ها می‌توان به نذر توزیع پیراهن مشکی یا نذر تهیهٔ جهیزیه برای دختران جوان اشاره کرد.

از دیگر اقدامات جدید ایرانیان، در نذری‌های محرم، تأکید و تلاش آنها بر کاهش مصرف ظروف پلاستیکی است. در این میان، با ترویج سنت‌های قدیمی، نذر ظرف‌شستن در میان جوانان عزادار حسینی و دوست‌داران محیط زیست، راه‌اندازی شده است. این نوع از نذری، علاوه بر کاهش مصرف ظروف یک‌بار مصرف که مضرات بسیاری برای افراد و محیط زیست دارند، به ترویج کار گروهی و روحیهٔ همکاری انسان‌ها نیز کمک می‌کند. پاک‌سازی سطح شهر و روستا از زباله‌های پلاستیکی، پس از هر مراسم عزاداری نیز توسط گروه‌هایی از عزاداران حسینی به‌عنوان نذری، صورت می‌گیرد.

همچنین، در سال ۱۳۹۱ش، خیریه‌ای با عنوان «خیریهٔ نذر اشتغال امام حسین» در استان اصفهان تأسیس شد. این مؤسسهٔ خیریهٔ غیردولتی، از خیریه‌های مردم نهاد است که در زمینهٔ اصلاح و تغییر فرهنگ کار و رونق اشتغال در ایران فعالیت می‌کند. استفاده از تجارب و توانمندی مشاوران و صنعتگران متخصص، رفع بیکاری و ترویج فرهنگ کار داوطلبانه در میان مردم از جمله اهداف مهم این خیریه است که در سال‌های اخیر، به جذب نمایندگی‌هایی در استان‌های دیگر ایران نیز پرداخته‌اند.

سفره‌های نذری

تصویری از یک سفره نذری

سفرهٔ نذری در فرهنگ دینی مردم ایران، سابقه‌ای طولانی دارد و به‌ویژه در میان زنان ایران از مقبولیت بسیاری برخودار است و آنها برای رسیدن به حاجات و آرزوهای خود، این مراسم را برپا می‌کنند و در برپایی آن، نقش اصلی را ایفا می‌کنند.

ویژگی‌ها و خوراکی‌های مرسوم

آجیل مشکل‌گشا، قربانی گوسفند و سایر چهارپایان، انواع نان و آش، از معروف‌ترین خوراکی‌های این سفره‌ها به‌شمار می‌روند. از رایج‌ترین سفره‌های نذری امروزی زنان ایرانی می‌توان به سفرهٔ حضرت ابوالفضل، علی‌اصغر، قاسم، امام حسن، حضرت زینب، حضرت رقیه و ام‌البنین اشاره کرد.

نیت‌ها، نمادها و کارکرد اجتماعی

فرزنددار شدن، سلامتی و شفای بیمار، افزایش روزی و برکت، ازدواج، گشوده شدن بخت و سایر گره‌های زندگی از مهم‌ترین نیت‌های این سفره‌ها به‌شمار می‌روند. علاوه بر آن، تناسبی ویژه میان نیت و نوع سفره برقرار است و در سفره‌های نذری، از چیزهایی نمادین استفاده می‌شود که هرکدام معنایی را دربردارند؛ برای مثال، سفرهٔ نذری علی‌اصغر برای فرزنددار شدن یا شفای فرزند انداخته می‌شود. این سفره‌ها به‌عنوان بخشی از فرهنگ عامهٔ مردم ایران، نوعی همدلی و پیوند اجتماعی را نمایش می‌دهند که با ریشه‌های فرهنگ دینی عامه و سلیقه‌های بومی در هم تنیده شده است و گره‌گشایی مشکلات مردم و دستیابی به نوعی از آرامش روحی و روانی را به‌دنبال دارد.

کارکردهای نذری

نذری‌دادن در فرهنگ ایرانیان، موجب افزایش توجه به اخلاق و مناسک دینی می‌شود و انسان‌ها را به اخلاص در نیت و تعهد به نذری، تشویق می‌کند. همچنین نذری‌دادن و انگاره‌های شناختی آن به تقویت عزت نفس، احساس توان‌مندی برای حل مشکلات و بهبود وضعیت افراد منجر شده و فرد نسبت به رابطهٔ بین خود و خداوند، احساس مسئولیت بیشتری می‌کند.

همچنین بر اساس آموزه‌های دینی، انجام عمل صالح مانند نذری‌دادن، موجب آبادی آخرت و شادی دل مؤمن می‌شود. نذری‌دادن از منظر کارشناسان حوزهٔ دین، جهان‌بینی و نظام اعتقادی شیعه را بازنمایی می‌کند و یادآور ارزش‌های اجتماعی همچون برابری، تعاون، اتحاد، نظم، تعادل و توازن است. همکاری زنان و مردان مسلمان برای نذری‌دادن و در کنار هم بودن آنها در زمان طبخ نذری، نمادی از همراهی آنها در تمامی شرایط و زمان‌ها است.

علاوه بر آن، نذری‌دادن، مجموعه‌ای از ارزش‌های انسانی و اسلامی را به نمایش می‌گذارد که در کنار یک‌دل بودن و همیاری مردم، فرهنگ، آداب‌ورسوم، عقاید و سنت‌های ایرانیان را زنده نگه می‌دارد. از دیگر کارکردهای نذری می‌توان به تقویت انگیزش در راستای سیر و سلوک معنوی، نجات از مصائب و مشکلات، رسیدن به خواسته‌ها و برآورده شدن حاجت‌ها اشاره کرد.

نذری در آموزه‌های دین اسلام

چندین آیه قرآن به نذری‌دادن و نذر کردن اشاره دارند. به‌طور مثال، در سورهٔ مریم که خداوند به حضرت مریم، مادر عیسی مسیح، تأکید می‌کند تا به‌منظور رهایی از فشار اجتماعی و به فرمان خداوند نذر روزهٔ سکوت داشته باشد. همچنین در سورهٔ انسان که خداوند به فریضهٔ نذری اشاره کرده و از انسان‌ها خواسته تا به نذر خود وفا کنند. علاوه بر قرآن، در روایات بسیاری نیز به ارزش و ثواب نذری اشاره و بر اجرای نذر، تأکید شده است؛ برای مثال، پیامبر در روایتی بیان می‌کند کسی که به نذر خود وفا نکند، دین ندارد.

آداب نذری

نذری‌دادن، آدابی مخصوص به خود دارد، از جمله:

1. نیت خیر: نیت صادقانه و خالصانه؛
2. تعیین نوع نذر: مانند نماز، صدقه، زیارت، روزه یا هر عمل خیر دیگر؛
3. انجام عمل: پس از تعیین نوع نذر باید به انجام آن اقدام شود؛
4. توجه به وعده: وفاداری به وعده‌هایی که به خداوند داده شده و توجه به این نکته که انصراف از نذری، باید با احتیاط و توجه به مسائل شرعی صورت گیرد؛
5. توکل به خداوند: توکل به خدا و قدرت و رحمت او، بهترین راه‌حل برای ختم و رفع مشکلات آدمی است.

نذری یا کمک به فقرا

برخی بر این باورند که هزینهٔ نذری باید صرف فقرا شده و نذری‌دادن، کاری بیهوده و در برخی مواقع، نوعی اسراف است. این در حالی است که واژهٔ نذر عبارت است از متعهد شدن انسان به پرداخت چیزی معین در صورتی‌که هدف و خواستهٔ او برآورده شود. کارشناسان معتقدند که نذری‌دادن، موجب تقویت ایمان شده و همین موضوع منجر به افزایش کمک به نیازمندان نیز خواهد شد.

فرهنگ نذری‌دادن در روزهای خاص، در صورت ادامه یافتن، به روزهای دیگر سال نیز تسری یافته و منجر به نابودی فقر در جامعه خواهد شد. علاوه بر آن، ایرانیان، از دیرباز تلاش کرده‌اند تا نذری‌های خود را ابتدا به‌دست افراد نیازمند و اقشار کم‌درآمد جامعه برسانند. از سوی دیگر، نذر، نوعی تقسیم اموال بوده و نتیجهٔ نخست آن از بین رفتن فاصلهٔ طبقاتی در جامعه خواهد بود. همچنین، نذری، علاوه بر فقر مادی، فقر فرهنگی را نیز ریشه‌کن کرده و فضای مثبتی را در جامعه ایجاد می‌کند.

در روایات بسیاری، به فرهنگ نذر و نذری‌دادن، به‌خصوص در ایام عزاداری امام حسین، اشاره شده است؛ برای مثال، امام صادق در روایتی تأکید کرده هرکه برای عزاداری امام حسین، درهمی هزینه کند، ده هزار برابر حساب شده و به‌همین اندازه نیز درجهٔ او بالا خواهد رفت.

منابع

• قرآن کریم.
• ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل‌الزیارات، به‌تحقیق عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویه، ۱۳۵۶ش.
• «اولین کسی که برای امام حسین نذری داد که بود؟»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: ۲۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «بیایید به پلاستیک نه بگوییم/ نذری‌های دلنشین با احیای سنت‌های قدیمی»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: ۱۹ شهریور ۱۳۹۸ش.
• «تاریخچهٔ نذر و نذری در ماه محرم»، وب‌سایت مجلهٔ اینترنتی علمی فرهنگی هنری ربیع، تاریخ بازدید: ۲۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «تاریخچه نذری»، وب‌سایت روزنامهٔ اقتصادی تعادل، تاریخ بازدید: ۲۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
• خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامهٔ قرآن، تهران، دوستان، ۱۳۷۷ش.
• زنگنه، سعیده، «نذری محرم در ایران؛ از نان و ماست تا آش شاه»، وب‌سایت مجلهٔ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: ۲۱ مرداد ۱۴۰۰ش.
• «فلسفهٔ نذری، صور نهادینه‌ای برای تبلور جهان‌بینی و نظام اعتقادی شیعه»، خبرگزاری شبستان، تاریخ بارگذاری: ۱۵ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «فواید نذری‌دادن»، وب‌سایت مؤسسهٔ خیریهٔ مهرآمن، تاریخ بازدید: ۲۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
• کرباسیان، ملیحه، «سفره نذری»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
• مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، تهران، اسلامیه، ۱۳۸۶ش.
• مزداپور، فرنگیس، سفره‌های مقدس زردشتی، پایان‌نامهٔ فوق لیسانس، رشتهٔ فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران، دانشگاه تهران، دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۵۹ش.
• «مؤسسهٔ خیریهٔ نذر اشتغال امام حسین»، ویکی نیکی، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «نذری بدهیم یا به فقرا کمک کنیم؟!»، خبرگزاری شبستان، تاریخ بارگذاری: ۶ آبان ۱۳۹۴ش.
• «نذری‌دادن، باور مذهبی با ریشه در تاریخ باستانی ساسانی»، وب‌سایت کهن سیر، تاریخ بازدید: ۲۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «نذری؛ سنت‌هایی که بایستی پاسداشت»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: ۲۶ شهریور ۱۳۹۷ش.
• «نذری گرفتن هم آدابی دارد»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: ۱۷ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «نذری‌هایی به قدمت تاریخ»، وب‌سایت کوروش نیکنام، تاریخ بارگذاری: ۱۷ اسفند ۱۳۹۴ش.
• همایون سپهر، محمد، «زنان میراث دار سفره‌های هفت سین و نذری»، فصلنامهٔ نجوای فرهنگ، تهران، سال ۳۷، شمارهٔ ۷، ۱۳۸۷ش.