پیش‌نویس:ابوسعید ابوالخیر

شیخ ابوسعید ابوالخیر اثر هوشنگ پزشک‌نیا

ابوسعید ابوالخیر؛ از عارفان بزرگ و پرآوازه ایرانی در قرن پنجم هجری.

ابوسعید ابوالخیر، از مشایخ نام‌دار عرفان اسلامی در قرن چهارم و پنجم هجری قمری در خراسان قدیم به‌شمار می‌رود که به‌دلیل اندیشه‌های عرفانی، شخصیت معنوی و حضور گسترده در حوزه‌های تربیتی و اجتماعی، نقش زیادی در همگرایی جامعه و رشد ادبیات عرفانی داشته است. وی در تاریخ اندیشه‌های عرفانی، در کنار حلاج، بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی قرار می‌گیرد و محصول فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی دانسته می‌شود که سخنان و اندرزهای او تا هنوز تازگی دارد.

نام‌گذاری ابوسعید ابوالخیر

نام اصلی این عارف مشهور ایرانی، «فضل‌الله» است و در منابع مختلف به «ابوسعید ابوالخیر» و «ابوسعید فضل‌الله بن ابوالخیر بن احمد میهنی»، شهرت دارد. به‌دلیل جایگاه والای ابوسعید در تاریخ اندیشهٔ عرفان اسلامی، پژوهشگران از وی با این لقب‌ها در آثار خود نام برده‌اند: «شیخ»، «خاتم‌الاولیا»، «شاه میهنه»، «عزیز روزگار»، «پیر صوفیان»، «مهتر میهنه»، «میهن میهنه»، «زاهد میهنه»، «شیخ المشایخ»، «شاهنشاه محبان و ملک‌الملوک صوفیان»، «خاتم المشایخ»، «پیشوای مشایخ صوفیان»، «قطب‌الابرار»، «سلطان ابوسعید ابوالخیر»، «سلطان وقت» و «مشرف القلوب».

کودکی و تحصیلات ابوسعید ابوالخیر

ابوسعید اول محرم ۳۵۷ق در منطقهٔ میهنه واقع در سرخس خراسان به دنیا آمد. پدر وی به شغل عطاری مشغول بود و در میهنه به «بابو بوالخیر» شهرت داشت و از عارفان روزگار خود محسوب می‌شد. وی در زادگاه خود مقدمات ادب، صرف، نحو و قرآن را نزد «ابومحمد عیاری»، آموخت و سی‌هزار بیت شعر را حفظ کرد. سپس به «آمو» رفت و به حلقهٔ شاگردان «امام ابوعبدالله خضری» از بزرگان مذهب شافعی و مسلک تصوف، پیوست. ابوسعید سپس از مرو به سرخس برگشت و از «خواجه امام ابوعلی زاهر» دانش تفسیر، علم اصول و احادیث را آموخت. وی با «پیر ابوالفضل سرخسی» دیدار کرد و نقطهٔ عطف زندگی و تحول معنوی وی از این زمان آغاز شد؛ این استاد به ارشاد و تربیت وی همت گماشت و همواره مراقب احوال وی بود و شرایط تهذیب اخلاق و تزکیۀ نفس و قواعد ریاضت را به او یاد داد.

خاستگاه تربیتی و اندیشه‌ای ابوسعید ابوالخیر

محیط خانوادگی

پدر فضل‌الله در مجلس‌های عارفان آن روزگار حضور می‌یافت و از همان نخست، فرزند را با خود به این مکان‌ها می‌برد. همچنین پدر وی از ذوق سرشار ادبی برخوردار بود و ابوسعید را از کودکی به شنیدن و حفظ اشعار ترغیب می‌کرد. رابطة دوستانة پدر وی با برخی از عارفان مانند «ابوالقاسم بشر یاسین» نیز در پرورش ذوق عرفانی او مؤثر افتاد.

زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی

خراسان در سده‌های چهارم و پنجم هجری قمری، از حیث فرهنگ و تمدن، در اوج ترقی قرار داشت و ابوسعید میوهٔ این دوران محسوب می‌شود. برای مثال تعالیم عرفانی در این دوران رونق داشت و حالت زهد و ریاضت صوفیانه با عشق و خدمت به مردم همراه بود نه گوشه‌نشینی و دنیاگریزی. عارفان خراسانی با صمیمیت، سادگی و شوریدگی معنوی در بین مردم فعالیت می‌کردند و اساس عرفان اجتماعی را در این عصر بنیان نهادند. افکار و اندیشه‌های عارفان بزرگ که برای اشاعهٔ عرفان اسلامی تلاش می‌کردند، در پرورش و تکوین تکامل این مسلک در دوره‌های بعدی تأثیری فراوان بر جای گذاشت و شخصیت و اندیشه‌های عرفانی و ادبی ابوسعید نیز در این فضای فرهنگی و اجتماعی تکوین یافت.

سفرهای زیاد

ابوسعید به شهرهای مهم و معروف خراسان قدیم که مهد عرفان اجتماعی و کانونهای فرهنگی آن زمان بود سفر کرد و با بزرگان تصوف ملاقات‌های فراوان داشت. برای مثال در خرقان به دیدار «شیخ ابوالحسن خرقانی» رفت و مورد تکریم قرار گرفت و در بسطام به زیارت مزار «بایزید بسطامی» رفت. او همچنین سفرهایی به باورد، نسا، آمل، دامغان، استرآباد، بست، مرورود، هرات و طوس داشت و در این سفرها میان او و عارفان بزرگ دیدارهای مؤثری صورت می‌گرفت. این سفرها بر پختگی، تکوین شخصیت، اندیشه و شهرت وی اثرگذار بود.

سیرهٔ عملی و اخلاقی ابوسعید ابوالخیر

ابوسعید مرد خوش‌زبان، شکسته‌نفس و مهربان بود. او در تعالیم خود با الگو قراردادن رسول خدا و با گرایش عارفانه و عاشقانه تصویر زیبا، از رفتار انسانی را در مواجهه با جامعه، مردم و مریدان خود به نمایش می‌گذاشت. وی به‌منظور تزکیهٔ نفس و تهذیب اخلاق و رسیدن به مراتب کمال نفسانی از انجام اموری که با نام و ننگ اجتماعی منافات تام دارد مانند جارو گرفتن و به مساجد رفتن و محل سکونت درویشان را پاک کردن خودداری نمی‌کرد.

اهمیت و جایگاه ابوسعید ابوالخیر

1. ابوسعید در فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی جایگاه بالایی دارد و محصول تمدن ایرانی اسلامی و شخصیتی جامع‌اندیش و جامع‌نگر توصیف می‌شود که بر علوم عصر خود تسلط داشت.
2. وی در روزگار خود پیشوای عارفان بود و از نظر مجاهدت و سلوک و کوشش در جوانی مانندی نداشت.
3. ابوسعید نخستین کسی است که خانقاه را بنیان‌گذاری کرد و آن را مرکزی برای جامعه‌سازی، انسجام اجتماعی و خدمت به مردم قرار داد. همچین وی نخستین‌بار بر بالای منبر وعظ، شعر عاشقانه خواند و قرآن را بر این منوال تفسیر کرد و نخستین قوانین خانقاهی را در ده اصل وضع کرد که همه معطوف به جامعه‌سازی و بر مبنای صفای دل و خدمت به مردم بود.
4. در آثار عرفانی از هیچ فردی به اندازه ابوسعید کرامت و ریاضت نقل نشده و هیچ عارفی مانند وی در دل مردم جایگاه نداشته است.
5. از دورهٔ ابوسعید ابوالخیر هزار سال گذشته است، اما بسیاری از گفته‌ها و اندرزهای اخلاقی او تازگی، ظرافت و ارزش خود را حفظ کرده و راهنمای زندگی معنوی مردم است.

دیدگاه‌های ابوسعید ابوالخیر

به نظر برخی از محققان، در دیدگاه‌های عرفانی ابوسعید نسبت به خدا، انسان، هستی، موجودات و ادیان می‌توان مؤلفه‌های محسوسی از چارچوب اصلی وحدت وجود «ابن‌عربی» را پیدا کرد؛ بر همین اساس او، «وجود» (هستی) را بی‌مثال و همهٔ آفریده‌ها را نمودهایی از او می‌داند. او انسان را به اعتبار اینکه ظرفیت رشد بی‌پایان معنوی و عرفانی دارد، می‌ستاید و عاشقانه به او مهر می‌ورزد. از دید او، همه ادیان الهی دارای خاستگاه و هدف واحدی هستند.

از نظر برخی پژوهشگران چکیدهٔ تعالیم عرفانی او یک چیز است و آن «نفی نفس» و «نفی خویشتن» است. او خود را «هیچ‌کس بن هیچ‌کس» نامیده و هرگز خود را من و ما نگفته است؛ عرفان وی معطوف به انسان‌دوستی و خدمت به مردم بود و در همگرایی و انسجام اجتماعی تأثیر فراوان داشت. ابوسعید تصوف را صبر در برابر امر و نهی خداوند و خشنودی به قضای الهی و تسلیم او بودن معنی می‌کند و همین امر موجب تفاوت عرفان اصیل و عرفان‌های کاذب و نوظهور می‌شود که از چارچوب آموزه‌های دینی خارج است.

آثار ابوسعید ابوالخیر

ابوسعید یافتن حق را با «مداد و کاغذ» ناممکن می‌دانست و به‌همین دلیل کتابی تألیف نکرد اما مریدان و نویسندگان خاص او، دعاها، ذکرها، گفته‌ها، انشاها، نکات وصیت‌ها و فوایدی را که وی در گفت‌وگو در مجالس خانقاهی بر زبان می‌آورده یا املا می‌کرده است، نوشته‌اند. نامه‌نگاری‌های وی با مشایخ، دوستان و یاران، باقی مانده است. همچنین مجموعه شعری منسوب به وی با نام «رباعیات ابوسعید» شهرت دارد و «مقامات اربعین»، دربارهٔ ۴۰ مقام صوفیه که توسط «ابوعبدالله محمد حموی جوینی» نوشته شده، در برخی نسخ به نام ابوسعید نیز منتشر شده است.

درگذشت ابوسعید ابوالخیر

ابوسعید، روز پنجشنبه، چهارم ماه شعبان ۴۴۰ق در میهنه خراسان درگذشت.

یادبودهای ابوسعید ابوالخیر

آرامگاه

آرامگاه ابوسعید ابوالخیر در سال ۲۰۱۷م مکان ولایت آخال، ترکمنستان

اولین‌بار پس از وفات ابوسعید، آرامگاهی توسط شاهان سلجوقی در ۱۰۴۹م بر مزار وی احداث شد که در فاصلهٔ حدود پنج کیلومتری شهرک فعلی مهنه قرار دارد. این بنا تاکنون پابرجا است و توسط دولت ترکمنستان به‌عنوان یک اثر تاریخی و فرهنگی به ثبت رسیده و مورد حفاظت قرار گرفته است.

تندیس

تندیس این عارف بزرگ ایرانی جهت پاسداشت نام وی، در میدان منیریهٔ تهران، در ابتدای خیابان ابوسعید نصب شده که چهار متر ارتفاع دارد و جنس آن از بتن گلاسه است.

نام‌گذاری‌ها

خیابان‌ها، میدان‌ها، پل‌ها و چهارراه‌های زیادی در شهرهای بزرگ ایران به نام ابوسعید ابوالخیر جهت زنده نگهداشتن یاد و نام این عارف ایرانی نام‌گذاری شده است.

نظر دیگران در مورد ابوسعید ابوالخیر

عطار نیشابوری معتقد است که ابوسعید از چهره‌های استثنایی در تاریخ تصوف و عرفان ایرانی است و به‌دلیل دانش وسیع و شخصیت بسیار نافذ، نکته‌دانی، ظرافت و مهرورزی بی‌مانند خود در سراسر جهان اسلام تا اندلس نام او بر زبان فرزانگان روزگار جاری بوده است. مولانا دربارهٔ ابوسعید با زبان شعر می‌گوید: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب

الگو:پایان شعر

الگو:پایان نستعلیق غلام‌علی حداد عادل، رئیس فرهنگستان ادبیات فارسی، معتقد است که زندگی ابوسعید مصداق روشن این درس معروف است که «حکایت‌نویس مباش، چنان باش که از تو حکایت کنند.» به نظر حداد عادل، مطالعهٔ زندگی‌نامهٔ ابوسعید، درس‌های انسان‌دوستی، خوش‌بینی، شادی، امید، تعصب‌ستیزی و خداجویی است.

اثرگذاری‌های ابوسعید ابوالخیر

عرفان اجتماعی و جامعه‌سازی

ابوسعید در نیشابور که مرکز اصلی حوادث سیاسی و اجتماعی آن روزگار محسوب می‌شد، به‌دور از فضای پرهیاهوی مذاهب و مدعیان دروغین، برای مقابله با پیامدهای حکومت سلجوقیان و کاستن از مشکلات مردم و هدایت اقشار مختلف، تلاش فراوان کرد و روش‌های خاصی را در پیش گرفت. ابوسیعد معتقد بوده است که خدمت به جامعه و مردم بدون خودسازی و پاکی درون ممکن نیست. اعتقاد راسخ ابوسعید به عرفان اجتماعی سبب شد که وی بر خلاف دیگران، به جای دوری از مردم و گوشه‌گیری، با قرار گرفتن در متن جامعه و به‌کارگیری شیوه‌های رفتاری و گرفتاری خاص، به اصلاح مردم و طبقهٔ حاکم بپردازد. او با مهربانی و رفتاری آمخیته با طنز، به رویارویی با خشونت و بسیاری دیگر از رفتارهای ناپسندگروه‌های مختلف جامعه پرداخت و از این طریق حتی در اصلاح رفتار بسیاری از ستم‌پیشگان نیز توفیق پیدا کرد و عرفان اسلامی را در متن جامعه و محور انسجام اجتماعی قرار داد.

ترویج اخلاق و عرفان اسلامی

• ابوسعید به‌دلیل رفتار بر مبنای تعالیم اسلامی و سنن پیامبر اسلام، در عمل مروج اخلاق و فضایل اخلاقی و ارزش‌های انسانی بود. به‌همین دلیل با استقبال کم‌نظیر مردم مواجه شد و در زمان حیات خود در ترویج فضائل اخلاقی نقش مهمی داشت؛
• در طول تاریخ نیز زندگی او سرمشق عارفان و مردم بوده و عالمان دینی کرامات و مقامات و سجایای اخلاقی و سخنان تأثیرگذار وی را برای مردم بازگو کرده‌اند. برای مثال این رباعی ابوسعید پرتکرارترین پند اخلاقی دربارهٔ اهمیت توبه در منابر وعظ در طول تاریخ بوده و هنوز به‌طور گسترده ادامه دارد:

الگو:ب

الگو:پایان شعر

• امروزه متن‌های عارفانه و حکیمانهٔ او حتی در فضای مجازی و در پروفایل اشخاص منتشر می‌شود.

ادبیات فارسی

1. ابوسعید اولین کسی است که آرای عارفانهٔ خود را به نظم فارسی و عربی درآورده است و در این زمینه پیشرو سنایی، عطار و مولانا محسوب می‌شود. گفته می‌شود که خیام در سرودن رباعی به زبان فارسی، از ابوسعید پیروی کرده است.
2. کتاب اسرار التوحید که با الهام از زندگی ابوسعید نوشته شده و زندگی‌نامهٔ وی محسوب می‌شود، از شاهکارهای نثر فارسی و سرمشق‌های فارسی‌نویسی بوده که در تاریخ ادبیات فارسی، بی‌بدیل است.
3. با الهام از مقام معنوی، شخصیت مذهبی و سخنان عرفانی ابوسعید، اشعار، حکایات، تمثیل‌ها و داستان‌های زیادی در قالب شعر سروده شده که بر غنای آثار عرفانی در ادبیات فارسی افزوده است. به‌عنوان مثال می‌توان به حکایات و تمثیل‌های ابوسعید در «مصیبت‌نامه»، «الهی‌نامه»، «اسرارنامه» و «منطق الطیر» عطار اشاره کرد که از آثار غنایی ارزنده و ماندگار ادبیات فارسی محسوب می‌شود.
4. همچنین حکایتهای مقام ابوسعید در مرصاد العباد نجم‌الدین راضی، مثنوی معنوی مولانا، کلیات شمس، مکارم الاخلاق از رضی‌الدین محمد نیشابوری، گلشن راز شیخ محمد لاهیجی، فتوت‌نامهٔ سلطانی و حدائق الحقایق معین‌الدین فراهی هروی بازتاب پیدا کرده است.

راز ماندگاری و محبوبیت ابوسعید ابوالخیر

به نظر پژوهشگران، شخصیت معنوی او در عرصه‌های عرفان عملی و حضور گسترده در حوزه‌های تربیتی و اجتماعی و نقش بسیاری که در همگرایی جامعه داشت، باعث شد که در بین مردم محبوبیت پیدا کند و در میان عارفان به مقام استثنایی برسد.

ابوسعیدپژوهی

نوشتن دربارهٔ شخصیت، حالات، اقوال و حکایات مربوط به زندگی ابوسعید، از زمان حیات او شروع شد و تا امروز ادامه پیدا کرده و آثار انبوهی دربارهٔ او تولید شده که از میان همهٔ آنها، «حالات و سخنان ابوسعید» و «اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید» از پژوهش‌های قدیمی و «ابوسعید ابوالخیر: حقیقت و افسانه» بسیار مهم است. اثر اخیر از «مایر» خاورشناس و پژوهشگر بزرگ سوییسی بوده که جامع‌ترین و ارزنده‌ترین پژوهش دربارهٔ ابوسعید محسوب می‌شود. این اثر به فارسی نیز ترجمه شده است.

ابوسعید در موسیقی اصیل و سنتی ایران

اشعار و رباعی‌های عرفانی ابوسعید در موسیقی اصیل و سنتی ایران با صدای خوانندگان معروف ایرانی بازتولید شده است. برای مثال «عاشق کیست» نام آلبومی است با صدای شهرام ناظری و آهنگسازی امیر پورخلجی که سیزده رباعی از ابوسعید ابوالخیر در آن خوانده شده است. این آلبوم پس از انتشار، برای چند هفته در صدر آلبوم‌های پُرفروش حوزه موسیقی بود.

نمونه‌ای از رباعی حکیمانه ابوسعید ابوالخیر

ابوسعید در رباعی زیر به ساده‌ترین شکل ممکن، رعایت اصل اخلاقی «انصاف» و «اعتدال» در روابط اجتماعی را به‌تصویر کشیده است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب

الگو:پایان شعر

منابع

• «ابوسعید ابوالخیر؛ پیشگام عرفان عملی در ادبیات فارسی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ دی ۱۳۹۸ش.
• «پیام حداد عادل به نخستین کنگرهٔ ملی بزرگداشت ابوسعید ابوالخیر مهنه»، وب‌سایت ادارهٔ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳ش.
• «تندیس ابوسعید ابوالخیر درمیدان منیریه نصب شد»، وب‌سایت روزنامهٔ دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: ۵ مرداد ۱۳۸۶ش.
• جلیلی، رضا، «واکاوی نظریهٔ وحدت وجود در نگرش عرفانی ابوسعید ابوالخیر (نگاهی نو به تصوف پیر مهنه)» فصلنامهٔ تخصّصی زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شمارهٔ ۲۱، زمستان ۱۳۶۶ش.
• خوشحال، طاهره و نظریانی، عبدالناصر، «اثرگذاری تحولات سیاسی و اجتماعی قرن پنجم بر رفتار و گفتار ابوسعید ابوالخیر»، مجلهٔ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارهٔ ۸، بهار و تابستان ۱۳۸۶ش.
• دامادی، سیدمحمد، ابوسعیدنامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۴ش.
• دامادی، محمد، «تأثیر ابوسعید ابوالخیر در ادبیات فارسی»، مجلهٔ دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان) دورهٔ اول، شماره ۱۳ و ۱۴، ۱۳۵۵ش.
• «رباعی‌ها تابلوهای نقاشی هستند»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آذر ۱۳۹۶ش.
• «سیرهٔ ابوسعید ابوالخیر؛ ترویج فضایل و مقابله با رذایل»، کنگرهٔ بینالمللی زبان و ادبیات، ۱۳۹۵ش.
• شریفی، حسین، «درآمدی بر عرفان حقیقی و عرفان‌های کاذب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۲ش.
• صریفینی، ابراهیم بن محمد، تاریخ نیسابور، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
• کمال‌الدینی، محمدباقر و طحانی، احمد، «سیره ابوسعید ابوالخیر؛ ترویج فضایل و مقابله با رذایل»، کنگرهٔ بینالمللی زبان و ادبیات، ۱۳۹۵ش.
• «گوهر متون (کتابشناسی)؛ اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۲۴ تیر ۱۴۰۲ش.
• محمد بن منور، اسرار التوحید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، ۱۳۶۶ش.
• محمدعلی، «اندرزهای اخلاقی ابوسعید ابوالخیر»، وب‌سایت روزنامهٔ اطلاعات، تاریخ درج مطلب: ۴ دی ۱۳۹۳ش.
• مایل هروی، نجیب، «ابوسعید ابوالخیر»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۳۹۹ش.
• «متن ابوسعید ابوالخیر»، وب‌سایت زیبا متن، تاریخ بازدید: ۲۴ تیز ۱۴۰۲ش.
• میرگل، احمد و دیگران، «سیری بر جایگاه و نقش ابوسعید ابوالخیر در عرفان عملی»، مجلهٔ مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، دورهٔ دوم، شمارهٔ ۲، ۱۳۹۵ش.
• «نگاهی به آرامگاه ابوسعید ابوالخیر در ترکمنستان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۳۸۷ش.
• «هزاره ابوسعید ابوالخیر برگزار می‌شود»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین ۱۳۹۸ش.
• «همایش ملی بزرگداشت ابوسعید ابوالخیر در مه ولات برگزار شد»، وب‌سایت روزنامهٔ خراسان، تاریخ بازدید: ۲۴ تیر ۱۴۰۲ش.