پیش‌نویس:عزاداری

عزاداری؛ آیین و سنت به سوگ نشستن در مرگ کسی یا شهادت پیشوایان دینی و مذهبی.

عزاداری سنتی اجتماعی، انسانی و جهانی برای گرامی‌داشت یاد درگذشتگان است که در فرهنگ‌های مختلف با آداب و رسوم گوناگون برگزار می‌شود. هدف اصلی آن یادآوری مرگ به‌عنوان واقعیتی اجتناب‌ناپذیر و تسکین غم فقدان عزیزان است. این آیین به افراد کمک می‌کند تا احساسات خود را بیان کرده و با حمایت اجتماعی و فرهنگی، فقدان را بهتر بپذیرند. در عرف مسلمانان به‌ویژه شیعیان، عزاداری به آیین گرامی‌داشت رحلت پیامبر خدا یا شهادت خاندان او اطلاق می‌شود. این آیین کارکردهای دینی، اجتماعی، سیاسی، روان‌شناختی و اخلاقی دارد و با وجود مخالفت برخی گروه‌ها، نقش مهمی در هویت و همبستگی شیعیان ایفا می‌کند.

مفهوم‌شناسی عزاداری

واژۀ «عزا» در لغت به‌معنی اندوه شدیدی است که بر اثر مرگ کسی برای دیگری پیش می‌آید و «عزاداری» به‌معنی در سوگ کسی اندوهگین بودن، ناله و زاری کردن و یا مراسمی که در مرگ کسی برگزار می‌شود، آمده است. در عرف مسلمانان به‌ویژه شیعیان، «عزاداری» به مراسمی اطلاق می‌شود که در غم رحلت پیامبر اسلام یا شهادت خاندان او بر پا می‌شود که اوج آن در ماه محرم و صفر است.

تفاوت داغ‌دیدگی و عزاداری

داغ‌دیدگی، واکنشی شخصی و غیرارادی است که ریشه در عمق روان فرد دارد. این حالت درونی، اغلب باعث می‌شود فرد داغ‌دار از جریان عادی زندگی خارج شود و با احساسات شدیدی همچون غم، اندوه، خشم یا بی‌حسی دست‌وپنجه نرم کند.

در مقابل، عزاداری معمولاً یک عمل اجتماعی و کاملاً اختیاری است که با برنامه‌ریزی و آگاهی انجام می‌شود. عزاداری می‌تواند شامل مجموعه‌ای از آداب و رسوم، مراسم‌ها و رفتارهایی باشد که فرد برای ابراز همدردی، یادبود و تسلیت به بازماندگان انجام می‌دهد. این فعالیت‌ها نه‌تنها بخشی از برنامه‌های زندگی عادی افراد محسوب می‌شوند، بلکه می‌توانند نقش مهمی در عادی‌سازی زندگی فرد داغدار و تسکین آلام او ایفا کنند. عزاداری فرصتی را فراهم می‌آورد تا فرد داغدار با حمایت و همدلی جامعه، به‌تدریج به زندگی عادی خود بازگردد.

تاریخچه عزاداری

سوگواری، در طول تاریخ همواره به‌اشکال گوناگون نمایان شده است. این ابراز تأثر در تمدن‌های مختلف و اعصار گوناگون، به روش‌های متنوعی صورت پذیرفته است. بسیاری از این روش‌ها، چه در قالب آیین‌های مذهبی و چه در هیئت سنت‌های فرهنگی و اجتماعی، تا به امروز نیز رواج دارند و بخش جدایی‌ناپذیری از میراث بشری محسوب می‌شوند.

پیشینه عزاداری در فرهنگ ایرانی به روایت شاهنامه

تاریخ فرهنگی ایران، نمونه‌های متعددی از آیین‌های سوگواری را به خود دیده است. فردوسی، در شاهنامه به آداب‌ورسوم ایرانیان عهد باستان در برپایی عزاداری‌ها اشاره می‌کند. او به نمونه‌هایی چون سوگواری کیومرث در مرگ سیاوش، فریدون در فقدان فرزندش و سیاوش در مرگ مادرش اشاره می‌کند و جزئیاتی از نحوه عزاداری‌ها و نمادهای آن را برمی‌شمارد. این آداب شامل گریستن و بر سر و روی زدن، موی کندن، خاک بر سر و روی ریختن، روی خراشیدن و کندن گوشت بازو با دندان، سیاه‌پوشیدن، نوحه‌خوانی، عزاداری زنانه، دادن خیرات و برگزاری تعزیه و شبیه‌خوانی می‌شد که نشان از تنوع و عمق این آیین‌ها دارد.

نمونه‌های عزاداری در صدر اسلام

عزاداری در میان مسلمانان نیز سابقه‌ای طولانی دارد. پس از جنگ احد، مردم مدینه بر شهدای خود گریستند و پیامبر اسلام از اینکه برای عمویش حمزه کسی نمی‌گریست، ابراز اندوه کرد. خود پیامبر نیز در سوگ حمزه بسیار گریست و با صدای بلند، اوصاف نیک وی را برشمرد. همچنین پیامبر در شهادت جعفر در جنگ موته و در سوگ فرزندش ابراهیم گریست. پس از رحلت پیامبر نیز، مردم مدینه به گریه و ندبه پرداختند. در شهادت امام علی و امام حسن نیز، مردم به سوگواری پرداختند و محمّد حنفیه برای امام حسن مرثیه‌سرایی کرد.

در سال‌های آغازین ظهور اسلام، عزاداری‌ها اغلب به‌شیوه واکنش‌های احساسی و ابراز تأثر در سوگ درگذشتگان، شامل گریه، ذکر احوال، سوگواری توسط زنان، لطمه زدن بر سر و صورت و نوحه‌سرایی صورت می‌گرفت. تا پیش از واقعه کربلا، این عزاداری‌ها بیشتر با هدف ابراز همدردی با بازماندگان و بزرگداشت یاد و خاطره از دست رفتگان و در قالب سنت‌های قبیله‌ای و خانوادگی برگزار می‌شد و بار سیاسی و اجتماعی چندانی نداشت. شیوه‌های عزاداری در این دوره، ادامۀ همان سنت‌های رایج در میان مردم پیش از اسلام بود.

جایگاه عزاداری در اسلام

جواز عزاداری در اسلام

در متون دینی اسلام، اشاراتی به سوگواری اولیای الهی و جواز آن وجود دارد. قرآن کریم به سوگواری حضرت یعقوب در فراق حضرت یوسف اشاره می‌کند. همچنین، روایات متعددی از معصومین بر جواز گریه و عزاداری دلالت دارد. امام صادق نیز در این باره بر ضرورت جاری شدن اشک و نوحه‌سرایی زنان در مصیبت‌ها تأکید دارد، مشروط بر آنکه سخنان باطل بر زبان نیاورند.

احکام فقهی عزاداری

از آنجا که عزاداری، رفتاری است که از انسان سر می‌زند، مشمول احکام پنجگانه فقهی (واجب، مستحب، مباح، مکروه، حرام) قرار می‌گیرد. با توجه به اینکه در اسلام، عزاداری نه‌تنها منع نشده، بلکه در مواردی مستحب و حتی مستحب مؤکد شمرده شده است، بررسی احکام فقهی آن ضروری است. برپایی مراسم برای تعزیت و تعظیم پیامبر اکرم و اهل بیت، اگر واجب نباشد، حداقل مستحب مؤکد است؛ چرا که روایات متعددی بر انجام آن تأکید دارند.

تسلیت و تعزیت در عزاداری

در مواجهه با فشارهای روانی شدید، افراد نیازمند همدردی و همدلی برای کاهش بار غم و بازگرداندن تعادل روانی هستند. فشارهای روانی می‌تواند منجر به رفتارهای ناسازگار و بیماری شود و تسلیت و دلداری نقش مهمی در کاهش این فشارها دارد. این روند با استفاده از کلمات آرامش‌بخش آغاز می‌شود که واکنش‌های هیجانی را کنترل می‌کند. قرآن کریم نیز اهمیت این سخنان را تأکید می‌کند و نمونه‌هایی مانند «لاتحزن» و «لاتخف» را به‌عنوان راهکار تسکین رنج روانی معرفی می‌کند.

مهم‌ترین هدف تسلیت و دلداری، زدودن اندوه و ترس از دل فرد مصیبت‌دیده است. این اقدام، انواع مختلفی دارد و با توجه به ماهیت مصیبت، شکل متفاوتی به خود می‌گیرد.

خداوند در قرآن به خانواده شهدا با یادآوری جایگاه رفیع آنان دلداری می‌دهد.

انواع عزاداری

مذهبی

عزاداری مذهبی، بیشتر در فرهنگ مسلمانان و به‌ویژه شیعیان، نمود یافته است. شیعیان به‌مناسبت رحلت پیامبر اسلام و شهادت خاندان او، از صدر اسلام تاکنون، آیین و سنت عزاداری را برپا داشته‌اند. اوج سنت عزاداری شیعیان در محرم و صفر به‌مناسبت شهادت امام حسین، اسارت اهل‌بیت او و نیز در سال‌روز رحلت پیامبر اسلام و ایام فاطمیه به مناسبت شهادت فاطمه زهرا است.

غیرمذهبی

ابراز احساسات عاطفی بازماندگان به فرد درگذشته، امری فراتر از دین، مذهب، قومیت و ملیت خاص است و سوگواری به‌خاطر درگذشت عزیزان، همواره در میان بشر به شیوه‌های گوناگون وجود داشته است. به‌عنوان مثال در کره جنوبی، فقط هم‌جنس‌های متوفی كه قبل از مرگ او حضور داشته‌اند، حق حضور در مراسم و گریه بر میت را دارند. آنها تا سه روز غذا بر مزار متوفی می‌برند و برای او عزاداری می‌کنند. در آفریقای جنوبی، سوگواری در مرگ عزیزان، از یك هفته تا یک ‌ماه ادامه دارد. عزاداران با پوشیدن لباس سیاه، یا گره زدن پارچۀ مشكی در لباس خود، در سوگ عزیز ازدست‌رفته، گریه می‌کنند. مردم هند 13 روز برای شخصی متوفی عزاداری کرده و در این مدت از پوشیدن لباس نو و خوردن غذاهای شیرین پرهیز می‌کنند.

عزاداری مذهبی

اهمیت عزاداری

در فرهنگ شیعیان، عزاداری نشانۀ وفاداری و پیوند دوستی با خاندان پیامبر اسلام است که در غم رحلت و شهادت آنها ماتم به‌پا می‌کنند. سنت عزاداری در سیرۀ پیامبر خدا و امامان تأیید شده و برای آن ثواب‌های زیادی ذکر کرده‌اند.

اعمال متعارف در عزاداری اهل‌بیت

جزع در مصیبت معصومین، به‌ویژه امام حسین، نه‌تنها جایز، بلکه مستحب دانسته شده است. مصادیق جزع شامل لطمه زدن (زدن به سر و صورت و سینه) و فریاد کشیدن می‌شود. شدیدترین نوع جزع، بلند کردن صدا به واویلا و شیون، لطمه زدن به صورت و سینه و بریدن مو از پیشانی است. یکی از دلایل جواز این امور، سیره مؤمنین در طول تاریخ است.

البته این اعمال به‌طور مطلق جایز نیست؛ بلکه مشروط به این است که ضرر و زیان قابل توجهی بر فرد وارد نشود و جنایت بر نفس محسوب نشود. همچنین موجب وهن دین و مذهب نشود که در غیر این صورت، حرام خواهد بود.

اعمال نامتعارف در عزاداری

قمه‌زنی جزو اعمال نامتعارف عزاداری محسوب می‌شود؛ زیرا از نظر عرفی از مظاهر حزن و اندوه محسوب نمی‌شود و سابقه‌ای در عصر ائمه و زمان‌های بعد از آن ندارد و تأیید خاص یا عامی نیز از معصوم در مورد آن نرسیده است. شکافتن سر با شمشیر و کاردهای بزرگ و جاری ساختن خون از آن، به‌دلیل وارد آوردن ضرر قابل توجه به نفس، جنایت محسوب شده و جایز نیست. همچنین در زمان حاضر، قمه‌زنی موجب وهن و بدنام شدن مذهب می‌شود و طبق فتوای فقها، این عمل در هیچ حالتی جایز نیست.

عزاداری برای اهل بیت در ایام خاص

عزاداری ایام شهادت امام علی

ایام شهادت حضرت علی از ۱۹ تا ۲۱ ماه مبارک رمضان دورۀ سوگواری و عزاداری ویژه برای مسلمانان و ارادتمندان آن امام است که با تعطیلی کسب‌وکارها و تغییرات در فعالیت‌های عمومی همراه است. مراسم تعزیه، سینه‌زنی، نوحه‌خوانی و دعا در مساجد و اماکن مذهبی برگزار می‌شود و این ایام هم‌زمان با شب‌های قدر است که اهمیت بالایی برای مسلمانان دارد. در این زمان، حتی برخی افراد که معمولاً روزه نمی‌گیرند، به احترام حضرت علی روزه می‌گیرند و در مراسم عزاداری شرکت می‌کنند. آیین‌های معمول شامل برگزاری مجالس تعزیه، حرکت دسته‌های عزاداری با بیرق و طبل، سینه‌زنی و زنجیرزنی در حرم‌ها، پرهیز دامداران از دوشیدن و چرا دادن دام‌ها و نذر شیر به نیازمندان است. همچنین لعن و نفرین قاتل حضرت علی، ابن‌ملجم مرادی، از بخش‌های مراسم است.

عزاداری ایام فاطمیه

ایام فاطمیه در تقویم شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد و به‌دلیل اختلاف در تاریخ دقیق شهادت حضرت فاطمه، دو دهه عزاداری (فاطمیه اول و دوم) برگزار می‌شود. در این ایام، با بیان فضایل، مصائب و سیره عملی حضرت زهرا، یاد وی گرامی داشته می‌شود. این مراسم که در مساجد، حسینیه‌ها و منازل برگزار می‌شود، علاوه بر بعد مذهبی، نقش مهمی در تقویت وحدت اجتماعی و ترویج اصول اسلامی دارد. در ایران، فاطمیه دوم تعطیل رسمی است و با شکوه خاصی برگزار می‌شود. حضرت زهرا به‌عنوان الگوی کامل زن مسلمان با ویژگی‌هایی چون تقوا، پاکدامنی و دفاع از ولایت معرفی می‌شود. همچنین تأکید شده است که عزاداری‌ها باید با حفظ شأن و پرهیز از تفرقه و بر اساس ارزیابی‌های قرآنی انجام شود.

عزاداری امام حسین

عزاداری شیعیان به‌صورت گسترده، بلافاصله بعد از شهادت امام حسین و یاران او شروع شد. اولین عزاداری دسته‌جمعی در عصر عاشورای سال ۶۱ق، در کربلا و توسط خانواده‌های شهدای کربلا آغاز شد و توسط زنان بنی‌اسد در کربلا، اسرای اهل‌بیت در شام، کربلا و مدینه ادامه یافت. برگزاری مجالس عزاداری توسط توابین و مختار سقفی از دیگر موارد برگزاری عزاداری شیعیان است. امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام رضا با برپایی مجالس سوگواری ضمن تقدیر از شاعران نوحه‌سرا و ذکر فضایل برگزاری مجلس عزاداری اهل‌بیت، شیعیان را به عزاداری در شهادت امام حسین تشویق می‌کردند تا یاد و آرمان‌های اهل‌بیت را زنده نگه‌دارند.

در عصر غیبت، از دورۀ آل‌بویه، عزاداری به‌صورت ملی رسمیت پیدا کرد. احمد معزالدوله، در محرم ۳۵۲ق، دستور داد که بازارها تعطیل و خریدوفروش ممنوع شود و سقاخانه‌هایی در بازارها برای آب دادن به عزاداران دایر شود. این نخستین بار بود که عزای امام حسین توسط حکومت برگزار می‌شد و سنت عزاداری دهۀ اول محرم، از آن زمان تاکنون باقی مانده است. بعد از آل‌بویه، در عصر تیموریان عزاداری گسترش پیدا کرد و در عصر صفویه به اوج خود رسید.

در اهمیت اقامۀ عزا برای امام حسین سید علی قاضی در وصیت‌نامه خود بر ترک نکردن تعزیه‌داری و زیارت امام حسین تأکید کرده و برگزاری روضه هفتگی را حتی با حضور کم، موجب گشایش امور دانسته است. وی توصیه کرده که اگر روضه هفتگی میسر نشد، عزاداری در دهۀ اول محرم ترک نشود. از جمله آداب عزاداری امام حسین عبارت است از نیت خالص، طهارت، سیاه‌پوشی مجلس، نصب بیانات امام حسین در محل عزاداری، نظم و متانت، اولویت ذاکر بر خطیب، پرهیز از آلات موسیقی مانند طبل و سنج، تکریم سخنران، شرکت در مجالس عزاداری، همراه شدن با حقیقت امام حسین در طول روضه، توجه به حقایق واقعه کربلا، قرائت زیارت عاشورا، نصب نشانه‌های عزاداری، پوشیدن لباس مشکی و اظهار شادی نکردن.

عزاداری ایام شهادت پیامبر و امام حسن و امام رضا

در ایام ۲۸ صفر و شهادت امام رضا، ایران غرق در سوگواری است؛ به‌ویژه مشهد که میزبان هیئت‌ها و عزاداران بی‌شماری از سراسر کشور می‌شود. این آیین‌ها، که شامل تعزیه‌خوانی، نذری دادن، و حضور پرشور جوانان در دسته‌های عزاداری است، به قدری اهمیت دارد که به ثبت ملی رسیده است. پس از اربعین، تعداد زیادی از زائران پیاده از شهرها و استان‌های مجاور به سوی مشهد حرکت می‌کنند و در طول مسیر در ایستگاه‌های صلواتی پذیرایی می‌شوند. خطبه‌خوانی در شب شهادت امام رضا از جمله آیین‌های رایج در حرم رضوی است.

آداب عزاداری

•  دلدادگی؛ نشان دادن عشق و ارادت واقعی در دل، به‌خصوص نسبت به امام حسین.
• حزن و اندوه؛ داشتن غم و اندوه قلبی؛ زیرا شیعیان با ائمه در غم و شادی شریکند.
• گریه؛ گریستن در مصائب اهل‌بیت، موجب شادی در بهشت می‌شود و طبق روایات چشمی که برای اهل‌بیت بگرید، در قیامت خندان است.
• اجتناب از خنده و شادی؛ پرهیز از هرگونه خنده و شادی در ایام عزا و مجالس سوگواری؛ زیرا این ایام، روز غم و اندوه ائمه است.
• نوحه؛ شیون کردن و گریستن در سوگ ائمه.
• ندبه؛ ذکر فضایل و مناقب همراه با گریه.
• انشاد و سرایش؛ خواندن شعر و مرثیه در وصف فضایل و مصائب ائمه.
• رثاء؛ بیان تاسف و غم همراه با یاد فضایل و مصائب که در شعر و نوحه‌خوانی نمود پیدا می‌کند.
• گریاندن دیگران؛ تلاش برای برانگیختن احساسات و گریاندن دیگران از طریق شعر و نوحه که پاداش بزرگی نزد خداوند دارد.

• شعرسرایی؛ سرودن شعر در مورد ائمه، موجب بنا شدن خانه‌ای در بهشت برای شاعر می‌شود.
• مدح؛ ستایش و ذکر فضائل ائمه، یاوری برای آنان در دنیا و آخرت است.

• اشک‌ریزی؛ جاری شدن اشک بر مصائب اهل‌بیت، بهشتی شدن را در پی دارد و حجابی در برابر آتش جهنم است.
• خناق و خفگی؛ احساس خفگی ناشی از شدت اندوه، نشان از تعزیت عمیق بر مصائب ائمه دارد.
• مراسم خانگی؛ برگزاری مراسم عزاداری در خانه و دستور به خانواده برای گریستن، از آداب توصیه شده است.
• جزع و بی‌تابی؛ اظهار غم و اندوه و بی‌صبری (نه فریاد و جیغ)، از نشانه‌های دلسوختگی برای ائمه است.
• پرهیز از بیهودگی؛ خودداری از گفتن سخنان بیهوده و خشم‌آور در هنگام مصیبت.

• احیای خط امامت؛ زنده‌نگه داشتن خط فکری و حکومتی ائمه با ذکر روایات و احادیث.

عزاداری شیعیان در جهان

ایران

عزاداری در افغانستان

قبیلۀ بنی‌حمراء، از قبایل ایرانی‌تبار و شیعه‌مذهب در کوفه، نخستین کسانی بودند که پس از واقعۀ کربلا، در عصر توابین آشکارا مجالس عزاداری امام حسین را بر پا کردند. سنت عزاداری بر شهادت امام حسین، در عصر آل‌بویه، تیموریان، صفویه و قاجاریه، رونق بیشتری یافت و در دوران پهلوی با ممانعت همراه بود. با پیروزی انقلاب اسلامی در 1357ش، دامنه و شکل عزاداری گسترش پیدا کرد. امروزه، عزاداری در مساجد، حسینیه‌ها، خانه مراجع تقلید و نیز در خیابان‌های سراسر ایران، باشکوه برگزار می‌شود. سینه‌زنی و زنجیرزنی، از جمله رسم‌های عزاداری در ایران است. مراسم آتش‌زنی خیمه، علم‌کِشی، نخل‌گردانی در یزد، سنج‌ و دمام در بوشهر، بیل‌زنی خراسانی‌ها، گِل‌مالی لُرستانی‌ها و قربانی هزاران رأس دام در زنجان از دیگر برنامه‌های ایرانیان در مراسم عزاداری بر شهادت امام حسین است.

افغانستان

مراسم عزاداری در افغانستان هر سال در نقاط مختلف این کشور با آداب ‌و رسوم خاصی برگزار می‌شود. مراسم عزاداری، با ذکر صلوات آغاز و با قرائت اشعار ذاکر، روضۀ دیباچه‌خوان و سخنرانی ادامه یافته و با مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی پایان می‌یابد. منقبت‌خوانی، گهواره‌گردانی و دادن غذای نذری به عزاداران از دیگر برنامه‌های شیعیان افغانستان در عزاداری امام حسین است.

پاکستان

آراستن ذوالجناح و عزاداری در پاکستان

عزاداری در پاکستان با شور خاصی برگزار می‌شود و روز عاشورا از تعطیلات رسمی در این کشور است. پوشیدن جامۀ سیاه، خاموش‌کردن چراغ‌های منازل، جمع‌کردن رختخواب، خاموش‌کردن اجاق پخت‌وپز، پرهیز از اصلاح سروصورت و آرایش و زیورآلات، روضه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، تزیین علم حضرت عباس، ساختن ماکت حرم امام حسین، تابوت شهدای کربلا، آراستن ذوالجناح و سردادن نعرۀ حیدری از آداب و رسوم عزاداری در پاکستان است.

هند

تاریخ عزاداری در هند، به قبل از سلطۀ سلطان محمود غزنوی می‌رسد. شیعیان، اهل‌سنت و برخی دیگر از فرقه‌های دوست‌دار امام حسین، در روزهای محرم در امام‌باره‌ها، جمع می‌شوند و به عزاداری می‌پردازند. این مراسم با شور خاص برگزار می‌شود و گاهی تا اربعین ادامه می‌یابد. شیعیان هند در عزاداری محرم، هر شبی از دهۀ محرم را به ‌نام یکی از شهدای کربلا عزاداری می‌کنند. دادن نذری‌هایی همچون شربت، غذا و شیر، سینه‌زنی، زنجیرزنی، قمه‌زنی و راه رفتن با پای‌برهنه روی آتش، از جمله برنامه‌های عزاداری شیعیان هند در محرم است. آنها در ایام عزا از برپایی هرگونه جشن تولد، مراسم عروسی، خریدن و پوشیدن لباس نو پرهیز می‌کنند.

عراق

شیعیان عراق از زمان شهادت امام حسین، برای او عزاداری می‌کردند؛ اما در عصر عباسیان به‌ویژه عصر مأمون، عزاداری رونق بیشتری داشت. در عصر آل‌بویه و فتح بغداد در 334ق، توسط احمد معزالدوله، عزاداری به‌صورت عمومی رسمیت یافت. نصب پرچم‌های عزا بر بام خانه‌ها، کوچه‌ها، خیابان‌ها، سیاه‌پوش کردن شهرها و اماکن زیارتی، مقتل‌خوانی و تشکیل دسته‌های عزاداری از جمله رسم‌های شیعیان عراق در عزاداری‌ها است.

لبنان

مردم شامات در عصر امویان، از برگزاری مراسم عزاداری امام حسین محروم بودند؛ اما امروزه در لبنان، عزاداری رونق یافته و مجالس عزاداری‌های باشکوهی به‌ویژه در جبل‌‌عامل برگزار می‌شود.

سایر کشورها

شیعیان و محبان اهل‌بیت در کشورهای بنگلادش، مالزی، اندونزی، فیلیپین، تایلند، کانادا، امریکا، آلمان، استرالیا و دیگر کشورهایی که شیعیان حضور دارند مراسم عزاداری امام حسین را برپا می‌کنند و یاد و نام آن امام را گرامی می‌دارند و با آرمان او بیعت می‌کنند.

مخالفین عزاداری

به‌طور کلی، چهار گروه با عزاداری مخالفت می‌کنند:

۱. سلفی‌ها و وهابی‌ها؛ این گروه با استناد به وجوه شرعی، تاریخی و روایی که خودشان می‌تراشند، با عزاداری مخالفت می‌کنند.

۲. مخالفان با نگاه سیاسی؛ عده‌ای دیگر، گریه و عزاداری برای اهل‌بیت و امام حسین را دارای پیامدهای منفی مذهبی و سیاسی می‌دانند و معتقدند این امر با ملاحظات حکومتی و منافع جامعه مسلمانان در تضاد است.

۳. عرفان‌گرایان و صوفیان: این گروه، با تفسیری عرفانی، عزاداری را نادرست شمرده و بر لزوم شادی تأکید دارند.

۴. غرب‌گرایان و طرفداران غرب: این دسته، مجالس عزاداری را تهدیدی برای منافع غربی‌ها قلمداد می‌کنند.

از جمله دلایلی که سلفی‌ها و وهابی‎‌ها در مخالفت با عزاداری مطرح می‌کنند، عبارت است از:

1. عدم تأیید در متون دینی و احتمال بدعت؛ استدلال می‌شود که عزاداری در متون دینی صریحاً تأیید نشده و ممکن است بدعت باشد. همچنین، به اعمالی مانند اضرار به نفس، پاره کردن یقه، خونی کردن صورت، پریشان کردن مو و بلند گریه کردن اشاره می‌شود که در روایات از آن‌ها منع شده است.
2. مغایرت با تسلیم در برابر قضا و قدر الهی؛ گفته می‌شود عزاداری نوعی مخالفت با قضا و قدر الهی است و نشان می‌دهد که فرد تسلیم مشیت الهی نیست، در حالی که قرآن بر تسلیم در برابر قضا و قدر الهی تأکید دارد.
3. عدم لزوم عزاداری برای گذشتگان؛ برخی این سؤال را مطرح می‌کنند که چه نیازی به عزاداری برای افرادی است که قرن‌ها پیش شهید شده‌اند و به مقام والایی رسیده‌اند.

کارکردهای عزاداری مذهبی

اجتماعی

به باور جامعه‌شناسان، عزاداری زیر یک پرچم، در قالب سخنرانی و روضه‌خوانی، عواطف، اندیشه و شعور افراد را برمی‌انگیزد، احساسات را به‌هم گره‌زده، عقلانیت جمعی را بر فردی مقدم داشته، زمینه را برای همدلی، هم‌اندیشی و همکاری مشترک میان افراد جامعه آماده می‌کند و کمیت و کیفیت انجام فعالیت‌های اجتماعی را بالا می‌برد. جمع شدن اقشار مختلف جامعه از هر قوم و نژاد، با هر گرایش و سلیقه زیر پرچم عزاداری و ادای احترام و تکریم به همدیگر از دیگر کارکردهای اجتماعی عزاداری است.

سیاسی

تقویت و احیای روحیۀ استقلال‌طلبی، ظلم‌ستیزی، مبارزه با بی‌عدالتی، استبداد و فساد اجتماعی و نقد عملکرد حاکمان ظالم و مستبد، از آثار سیاسی عزاداری است.

دینی

در عزاداری، فرهنگ و شعایر دینی احیا و پیوندهای دینی و عاطفی با اولیای دین برقرار می‌شود. عزاداری باعث تقویت دینداری، تعهّد به انجام وظایف دینی و پاک‌زیستی افراد می‌شود. به ‌باور کارشناسان تربیتی، در مجالس عزاداری، بیان معارف دینی، توسل به اهل‌بیت باعث تقرب به‌خداوند، ارتقای معرفت دینی، تحکیم باورها و تحریک هیجانات مذهبی می‌شود که میزان پایبندی افراد را به ‌دین بیشتر و نقش فزاینده‌ای در دینداری افراد دارد.

روان‌شناختی

عزاداری باعث آرامش روحی و روانی افراد می‌شود. از نظر دینی ذکر و یاد خدا در انسان ایجاد آرامش می‌کند، ذکر و یاد اهل‌بیت پیامبر اسلام نیز چون ذکر و یاد خدا است که موجب آرامش روانی انسان می‌شود.

اخلاقی

بیان فضایل اخلاقی در مجالس عزاداری همچون اخلاص، جوانمردی، ایثار، فداکاری، وفاداری، عزت‌نفس، غیرت، شجاعت، حق‌طلبی، فضیلت‌خواهی، کمال‌طلبی، نقش مهمی در تربیت اخلاقی افراد دارد.

ارائه الگو

در مجالس عزاداری، خاندان پیامبر اسلام، به‌عنوان الگو و اسوه‌های تربيتي بشر معرفي می‌شوند تا نسل امروز برای رسيدن به کمال و سعادت ابدي، از آنها پیروی کنند.

عزاداری غیرمذهبی

فلسفۀ عزاداری

به گفته کارشناسان، فلسفه اصلی برگزاری مراسم ترحیم، یادآوری مرگ به‌عنوان یک واقعیت حتمی برای زندگان است. در این میان، دور هم جمع شدن افراد در شرایط سخت و بحرانی، به آنها آرامش روحی و روانی می‌بخشد و از میزان تألم ناشی از فقدان عزیزان می‌کاهد. این سنت حسنه، نسل به نسل منتقل شده و تا به امروز به‌عنوان یکی از راهکارهای التیام‌بخش در مواجهه با غم و اندوه، جایگاه خود را حفظ کرده است.

زمان عزاداری

در فقه اسلامی، مدت عزاداری و برپایی مجلس عزا را به سه روز محدود کرده‌اند. در این دیدگاه، برگزاری مجلس عزا برای متوفی از روز فوت به مدت سه روز جایز است و ترک زینت برای بیش از سه شب برای زنان (به جز برای همسر که چهار ماه و ده روز است) جایز نیست.

در فقه اهل‌سنت، عزاداری پس از فوت میت به‌طور کلی پذیرفته است؛ اما معمولاً محدود به گریه و ندبه تا سه روز می‌شود؛ برخی از حنابله تسلیت پس از این مدت را نیز جایز می‌دانند. مالکیه و حنفیه گریه بلند و فریاد زدن را حرام می‌دانند، در حالی که شافعیه و حنابله آن را مباح می‌دانند؛ اما همه علما ریختن اشک بدون صدا را مجاز می‌شمارند.

مکان برگزاری مراسم عزاداری

مساجد، از دیرباز قلب تپنده شهرهای اسلامی بوده‌اند و در تمام شئون زندگی مردم، از شادی و جشن گرفته تا سوگواری و ترحیم، نقش محوری ایفا می‌کردند. طی چند سال گذشته، مراسم ترحیم از مساجد و حسینیه‌ها به تالارهای مجلل منتقل شده است. برخی افراد به‌دلیل شکیل‌تر بودن فضا، تنوع بیشتر و محدودیت کمتر، مراسم عزاداری را در تالار برگزار می‌کنند؛ اما این‌گونه مکان‌ها از جریان اصلی معنوی و مذهبی به دور هستند.

اعمال نامتعارف در عزاداری

تعداد زیادی از فقهای شیعه درباره حرمت اعمالی مانند لطمه زدن، خراشیدن بدن، کندن مو و گریبان چاک زدن در عزاداری بر میت، فتوایی صادر کرده‌اند. همچنین گریبان چاک زدن در غیر عزای پدر و برادر جایز نیست و در برخی موارد کفاره دارد. این فتواها تأکید دارند که چنین رفتارهایی به‌دلیل نشان دادن نارضایتی از قضای الهی حرام است؛ اما برخی از فقها این امور را صرفاً به‌عنوان بیان حزن و اندوه پذیرفته‌اند.

اعمال متعارف در عزاداری

گریه کردن؛ گریه بر میت جایز و در هنگام شدت حزن و اندوه، گاهی مستحب نیز هست، به شرطی که سخنی گفته نشود که موجب خشم پروردگار شود.

نوحه‌سرایی؛ بسیاری از فقها، نوحه‌سرایی بر میت را به شرطی که شامل مطالب باطل نباشد، جایز دانسته‌اند. این حکم چه به‌صورت شعر و چه نثر در صورتی که مشتمل بر دروغ و سایر محرمات نباشد، صادق است.

عزاداری در ادیان و مذاهب مختلف

عزاداری یهودیان

یهودیان در مراسم عزاداری سرودهای مذهبی و نوحه‌ می‌خوانند و گریه می‌کنند. مدت سوگواری اصلی برای اعضای خانواده متوفی، یک هفته تعیین شده است که بیشتر این دوره در کنیسه برگزار می‌شود. در طول این مدت، شمعی را در خانه فرد درگذشته روشن نگه می‌دارند و روی آینه‌های خانه را می‌پوشانند تا فضایی متناسب با سوگواری ایجاد شود. معمولاً سوگواری تا یک ماه ادامه پیدا می‌کند. همچنین، پسر برای مرگ پدر و مادرش، به مدت یازده ماه، دعاهایی از تورات را می‌خواند.

عزاداری مسیحیان

مسیحیان، به‌ویژه کاتولیک‌ها، مراسم سوگواری خود را پیش از خاکسپاری برگزار می‌کنند. این مراسم در کلیسا و همراه با عشای ربانی انجام می‌شود. عشای ربانی، یادبودی از شام آخر حضرت عیسی مسیح و یاران او است. در این مراسم، زنان لباس سیاه بر تن می‌کنند و تور یا روسری سیاه بر سر می‌اندازند.

عزاداری زرتشتیان

در آیین زرتشتی، سوگواری به‌شکل متعارف و معطوف به ناله و شیون ممنوع است و چنین رفتارهایی موجب آزار روح درگذشته دانسته می‌شود. مراسم رسمی فوت شامل چند مرحله در روزهای سوم، چهارم، دهم و سی‌ام است و پس از آن، مراسم ماهانه «روزه» به مدت یک سال و سالگردها تا سی سال ادامه دارد. در شب سوم، ختم سه‌باره گرفته شده، یک‌دست لباس کامل خیرات می‌شود و حیوانی به نیابت قربانی می‌شود. روز چهارم، بخشی از قربانی به آتش گذاشته می‌شود. در سی روز اول پس از فوت، هر روز خیرات خوراک انجام می‌شود و پس از آن، هر سی روز یک بار قربانی و خیرات تکرار می‌شود. پایان سال اول مراسم ویژه‌ای با قربانی سوم برگزار می‌شود و پس از آن، سالگردها همراه خیرات تا سی سال ادامه دارد.

عزاداری مسلمانان

در آیین اسلام، مراسم سوگواری پس از خاکسپاری متوفی برگزار می‌شود که ابتدا در منزل و سپس روز سوم در مسجد برگزار می‌شود. مراسم مهم شامل هفتم، چهلم و سالگرد فوت است که در آن‌ها قرآن‌خوانی، مدیحه‌سرایی و پذیرایی با حلوا و خرما صورت می‌گیرد. عزاداران بر سر مزار حاضر شده و تاج گل می‌آورند. بخشی از هزینه مراسم به امور خیریه اختصاص می‌یابد. پس از مراسم،‌ همکاران فرد عزادار او را به بازگشت به کار تشویق می‌کنند تا به زندگی عادی بازگردد. همچنین پس از چهلم و سالگرد، خویشان هدایایی برای کنار گذاشتن لباس سیاه می‌آورند. در برخی مناطق مراسم شام غریبان شب اول پس از مرگ برگزار می‌شود که شامل روشن کردن شمع، قرآن‌خوانی و دعا برای آمرزش است. خانواده‌هایی که فرزند جوان از دست داده‌اند نیز ممکن است حجله ببندند.

عزاداری در میان اهل‌سنت

برگزاری مراسم سالگرد وفات در اهل‌سنت معمول نیست و به‌دلیل نداشتن سابقه شرعی در سیره عملی آنها جایز دانسته نمی‌شود. همچنین بزرگداشت‌ها و عزاداری برای اولیای دین و پیامبر اکرم در سالگرد وفات معمول نیست. با این حال، مراسم عزاداری برای امام حسین در میان عده‌ای از اهل‌سنت رواج دارد که آن را بدعت نمی‌دانند و داستان ویژه امام حسین را متفاوت می‌دانند.

تحولات جدید در شکل مراسم عزاداری

برخی رفتارهای نامتعارف در مراسم تدفین و ترحیم رواج یافته است که نه‌تنها سودی به حال متوفی ندارد، بلکه موجب اخلال در نظم و آرامش خانواده عزادار نیز می‌شود. از جمله این رفتارها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

خواندن آهنگ و نواختن آلات موسیقی

رسمی که این روزها رواج یافته و رونق گرفته، نواختن دف، ساز، نی و پیانو در مجالس عزاداری و ترحیم اموات است. این بدعت که ناشی از چشم‌ و هم‌چشمی و تصور تجملاتی جلوه دادن مجلس درگذشتگان است، هیچ سود و فایده‌ای برای میت ندارد. امروزه در مجالس ختم و کنار قبر میت، به‌جای یاد خدا و اهل‌بیت و ذکر مصیبت خاندان اهل‌بیت که از توصیه‌های امام رضا است، آهنگ‌هایی مانند «عجب رسمیه»، «چرا رفتی» و «من مانده‌ام تنهای تنها» خوانده می‌شود.

ممکن است چنین تصور شود که رفتارهای مغایر با شرع و دین در این مراسم ریشه در فرهنگ غرب دارد؛ حال آنکه در هیچ یک از مراسم‌های مرسوم در غرب، چنین رسوم و برنامه‌هایی در آیین‌های تدفین یا ترحیم مشاهده نمی‌شود. هرچند ممکن است در مراسم بزرگداشت یک هنرمند، قطعه‌ای از آثار وی پخش شود؛ اما نواختن موسیقی در این‌گونه مراسم رایج نیست. این‌ها رسوم ابداعی هستند که حتی پیروان ادیان مسیحیت و یهودیت نیز بدان ملتزم نیستند.

رقص در مراسم عزاداری

ایرانیان همواره سوگواری را با اشک و گریه همراه دانسته‌اند. در آیین‌های کهن زرتشتی، مرگ با سکوت و حرمت همراه بود؛ اما به نظر می‌رسد نسل امروز به‌دنبال شیوه‌های نوینی برای ابراز حزن و اندوه است؛ شیوه‌هایی که به‌جای نوحه‌خوانی گاه با موسیقی و حرکات موزون همراه می‌شود.

روانشناسان معتقدند این رویکرد برای برخی، راهی برای پذیرش فقدان عزیزان است. با این حال، بخش عمده‌ای از جامعه و فرهنگ ایرانی-اسلامی نگاهی متفاوت به این موضوع دارد. در فرهنگ ایرانی، مجلس ختم به‌عنوان فضایی برای طلب مغفرت و سبک کردن بار گناهان متوفی از طریق ذکر و خیرات شناخته می‌شود؛ نه افزودن بر این بار.

از دیگر تحولات در شکل مراسم عزاداری اهدای تاج گل و پارچه‌نوشته و نصب آن‌ها در منزل متوفی، نصب عکس‌ها و تصاویر بزرگ در معابر عمومی، اقامت طولانی‌مدت در منزل فرد عزادار به‌قصد همدردی، پذیرایی با انواع نوشیدنی‌ها و شیرینی‌ها، رواج چشم و هم‌چشمی، رقابت‌های ناسالم، استفاده از مداحانی که بیشتر نقش مجری را دارند و هزینه‌های هنگفت آن‌ها، همچنین، برگزاری مراسم‌های هفتم، چهلم و سالگرد، پذیرایی‌های رنگارنگ و پخت و خرید غذا توسط خانواده مصیبت‌دیده، از جمله بدعت‌هایی است که هیچ‌گونه توجیه شرعی، دینی یا عقلی ندارد و موجب گرفتاری دوستان و آشنایان نیز می‌شود.

کارکرد عزاداری غیرمذهبی

• پذیرش واقعیت مرگ؛ در ابتدا، افراد دچار شوک و ناباوری می‌شوند، حتی اگر مرگ قابل انتظار باشد. دیدن جسد و به‌ویژه شرکت در مراسم تدفین و یادبود، گام مهمی در پذیرش تدریجی واقعیت از دست دادن عزیز است. این مراسم فرصتی برای وداع با فرد از دست رفته فراهم می‌کند.
• بیان و پردازش احساسات؛ سوگواری فرآیندی پر از احساسات و گاه متناقض مانند بهت، کرختی، بی‌قراری، دلتنگی شدید، خشم، احساس گناه و حتی حس رهایی است. عزاداری به افراد اجازه می‌دهد این احساسات دشوار را تجربه کنند، مرور کنند و به‌تدریج با آن‌ها کنار بیایند. گریه کردن، فکر کردن به خاطرات خوب و بد و خلوت‌گزینی، همگی بخشی از این پردازش هستند.
• بهره‌گیری از حمایت اجتماعی و فرهنگی؛ مردم فرهنگ‌های مختلف با مرگ با روش‌های خاص خود کنار می‌آیند و آداب و مراسم سوگواری و عزاداری می‌تواند خیلی عمومی و نمایشی و یا خصوصی و آرام باشد. این نشان می‌دهد که عزاداری یک بستر اجتماعی و فرهنگی است که به فرد سوگوار کمک می‌کند تا در قالب یک چارچوب شناخته شده، درد خود را بیان کند و از حمایت اطرافیان و سنت‌ها بهره‌مند شود.
• بازگشت به زندگی و شروع مجدد؛ با گذشت زمان و طی کردن مراحل سوگواری، درد اولیه کاهش یافته و فرد به‌تدریج می‌تواند به آینده فکر کند. عزاداری به فرد کمک می‌کند تا انرژی از دست رفته خود را بازیابد و به فعالیت‌های معمول بازگردد.

فرهنگ‌سازی در عزاداری

روایات اسلامی تصریح دارند که پس از مرگ شخص، تنها باقیات الصالحاتی که برای متوفی سودمند خواهند بود؛ اعمالی چون دعا و طلب مغفرت، قرائت قرآن و انجام نماز و روزه‌های قضا به نیابت از متوفی، سفرهای زیارتی نیابتی، پرداخت حقوق الهی و مردمی که بر ذمه‌اش بوده و همچنین کمک به امور خیریه به یاد او است و تشریفات مراسم عزاداری برای متوفی بی‌فایده است. اسلام، همزمان با توجه به اموات، دغدغه بازماندگان را نیز دارد. در فرهنگ اسلامی و آداب سوگواری، این باور رایج است که تا سه روز پس از فوت، نباید در منزل صاحب عزا غذا صرف شود؛ بلکه برعکس، این همسایگان و بستگان هستند که باید در این مدت، غذای خانواده عزادار را تأمین کنند. خوردن غذا در منزل فرد عزادار نه‌تنها خلاف سنت، بلکه مکروه شمرده می‌شود.

پس از سپری شدن روزهای نخستین سوگواری و کاهش شدت غم، بهتر است بازماندگان به‌جای هزینه کردن برای اطعام، آن مبلغ را به نیت شادی روح متوفی در امور خیریه صرف کنند. این کمک‌ها می‌تواند شامل یاری به نیازمندان، حمایت از درماندگان، فراهم کردن جهیزیه برای افراد محروم و دیگر اقدامات نیکوکارانه باشد.

همچنین، همان‌طور که در برخی مناطق رایج شده، می‌توان هزینه‌های مربوط به مراسم‌هایی مانند هفتم، چهلم و سالگرد فوت را نیز به نیت مرحوم در کارهای خیر اختصاص داد. این راهکار علاوه بر جلوگیری از برگزاری مراسمی که ممکن است برای درگذشته سودی نداشته و موجب زحمت اطرافیان شود، شیوه‌ای ارزشمند برای حفظ یاد و خاطره او به شمار می‌آید.

عزاداری در ادبیات فارسی

واژۀ «عزا» و «عزاداری» در ادبیات و اشعار شاعران فارسی‌زبان، بیشتر در عزاداری مذهبی (مصیبت اهل‌بیت) استعمال شده است؛ به‌عنوان ‌مثال محتشم کاشانی می‌سراید: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق

منابع

• قرآن کریم
• «آداب مجالس روضه و عزاداری امام حسین علیه‌السلام»، وب‌سایت مکتب وحی، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1404ش.
• «آداب و رسوم خراسان رضوی در ایام شهادت امام رضا (ع)»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1404ش.
• «آداب و رسوم مردم افغانستان در عزاداری اباعبدالله الحسین»، خبرگزاری شفقنا افغانستان، تاریخ درج مطلب: 12 اکتبر 2016م.
• «آداب و رسوم مردم پاکستان در ماه محرم»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• «آیا در واقع ایام فاطمیه 20 روز است؟»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1403ش.
• آقاجانی، علی «تاریخ عزاداری و عزای تاریخی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
• «آموزه‌هاي تربيتی در قيام عاشورا»، وب‌سایت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
• ابن‌قولویه، جعفر، کامل‌الزیارات، نجف، دارالمرتضویه، 1356ش.
• انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، 1381ش.
• «بدعت‌گذاری در مجالس ترحیم و لزوم بازنگری!»، وب‌سایت متکازین، تاریخ درج مطلب: 1 اسفند 1397ش.
• «بدعت‌گذاری‌های ناروا در مراسم عزا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1403ش.
• الجزایری، عبدالرحمن، الفقه على المذاهب الأربعة، دارالثقلين، بیروت، 1419ق.
• «ختم‌های لاکچری با دف و گیتارنوازی، چند؟/ من «مافیای بهشت زهرا» هستم +صوت و فیلم»، مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 14 تیر 1401ش.
• «درباره بدعت نوازندگی در مراسم ترحیم| سوگواری، زیر سایه سازها»، شهرآرانیوز، تاریخ درج مطلب: 6 مرداد 1404ش.
• ربانی، محمدعلی، «بررسی تطبیقی شیوه‌ها و کارکردهای عزاداری در سیره معصومین (ع) و سنت‌های جاری در میان شیعیان»، آکادمی مطالعات ایرانی لندن، تاریخ درج مطلب: 1 سپتامبر 2019م.
• «رقاصی در مجلس عزاداری؛ «سبک تازه به دوران رسیده» به یاد مردگان»، وب‌سایت خبری-تحلیلی تابناک، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1404ش.
• «روزهای تیغ یا ایام شهادت حضرت علی (ع)»، وب‌سایت فرهنگی اعتقادی فطرت، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1404ش.
• «سوگواری چه تاثیری روی بازماندگان می‌گذارد؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1397ش.
• شریفی، فاطمه، «آداب و رسوم روزهای محرم در شهرهای ایران»، وب‌سایت مجله اتاقک، تاریخ درج مطلب: 26 دی 1400ش.
• «شیعه و عزاداری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1385ش.
• طوسی، حسن، تهذيب الأحكام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1365ش.
• «عجیب‌ترین رسوم كفن‌ و دفن در دنیا»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• «عراق و سوگواری ماه محرم»، خبرگزاری صدا وسیما، تاریخ درج مطلب: 12 مهر1396ش.
• «عزاداری در اهل‌سنت چگونه است؟ به عبارت دیگر عزاداری مشروع در نزد آنها دارای چه احکامی است؟»، وب‌سایت جواب سیتی، تاریخ درج مطلب: 9 بهمن 1397ش.
• «عزاداری مذهبی رفتار سالم است یا ناسالم؟»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 20 آبان 1393ش.
• فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 21 شهریور 1404ش.
• مجموعة من المؤلفین، الموسوعة الفقهية الكويتية، وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية، الكويت، 1427ق.
• محتشم کاشانی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• محدثی، جواد، «فلسفۀ عزاداری» پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
• «مراسم سوگواری در ادیان مختلف»، وب‌سایت چهارفصل، تاریخ بازدید: 30 مرداد 1404ش.
• «مقایسه تطبیقی آیین مرگ در بین مسلمانان و زرتشتیان و بررسی میزان تأثیرپذیری آنها از یکدیگر»، مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1396ش.
• موسوی، سیدمحمدعلی، «کارکردهای اجتماعی عزاداری امام حسین، با مقایسۀ اندیشه‌های امام خمینی و امیل دورکیم»، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1396ش.
• «مهم‌ترین آداب و سبک عزاداری برای ائمه معصومین (ع)»، مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1395ش.
• نجفی، زین‌العابدین، «اعمال نامتعارف در عزاداري اهل‌بیت (ع) از منظر فقه امامیه»، فصلنامه دین و سیاست، شماره 17 و 18 پاییز و زمستان، 1387ش.
• «نگاهی به آداب ‌و رسوم ویژۀ عزاداری محرم در میان شیعیان هند»، پایگاه تخصصی امام حسین، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• «وفات یافتن مادر سیاوش»، ویکی‌نبشته، تاریخ بازدید: 21 شهریور 1404ش.