پیش‌نویس:عزاداری

عزاداری؛ آیین و سنت به سوگ نشستن در مرگ کسی یا شهادت پیشوایان دینی و مذهبی.

عزاداری، یک سنت اجتماعی است که به‌دلیل پیوند عاطفی یا دینی بازماندگان با متوفی به‌منظور گرامی‎داشت یاد و خاطرۀ او برگزار می‌شود. در عرف مسلمانان به‌ویژه شیعیان، عزاداری به آیین گرامی‌داشت رحلت پیامبر خدا یا شهادت خاندان او اطلاق می‌شود. به باور کارشناسان تربیتی و جامعه‌شناختی، عزاداری دارای کارکردهای مختلف سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و دینی است و نزد شیعیان اهمیت و جایگاه خاصی دارد.

مفهوم‌شناسی عزاداری

واژۀ «عزا» در لغت به‌معنی اندوه شدیدی است که بر اثر مرگ کسی برای دیگری پیش می‌آید و «عزاداری» به‌معنی در سوگ کسی اندوهگین بودن، ناله و زاری کردن و یا مراسمی که در مرگ کسی برگزار می‌شود، آمده است. در عرف مسلمانان به‌ویژه شیعیان، «عزاداری» به مراسمی اطلاق می‌شود که در غم رحلت پیامبر اسلام یا شهادت خاندان او بر پا می‌شود که اوج آن در ماه محرم و صفر است.

تفاوت داغ‌دیدگی و عزاداری

داغ‌دیدگی، واکنشی شخصی و غیرارادی است که ریشه در عمق روان فرد دارد. این حالت درونی، اغلب باعث می‌شود فرد داغ‌دار از جریان عادی زندگی خارج شود و با احساسات شدیدی همچون غم، اندوه، خشم یا بی‌حسی دست‌وپنجه نرم کند.

در مقابل، عزاداری معمولاً یک عمل اجتماعی و کاملاً اختیاری است که با برنامه‌ریزی و آگاهی انجام می‌شود. عزاداری می‌تواند شامل مجموعه‌ای از آداب و رسوم، مراسم‌ها و رفتارهایی باشد که فرد برای ابراز همدردی، یادبود و تسلیت به بازماندگان انجام می‌دهد. این فعالیت‌ها نه تنها بخشی از برنامه‌های زندگی عادی افراد محسوب می‌شوند، بلکه می‌توانند نقش مهمی در عادی‌سازی زندگی فرد داغدار و تسکین آلام او ایفا کنند. عزاداری فرصتی را فراهم می‌آورد تا فرد داغدار با حمایت و همدلی جامعه، به تدریج به زندگی عادی خود بازگردد.

تاریخچه عزاداری

سوگواری، تجلی طبیعی واکنش‌های عاطفی انسان‌ها به فقدان و از دست دادن عزیزان یا هر آنچه ارزشمند تلقی می‌شود، در طول تاریخ همواره به اشکال گوناگون نمایان شده است. این ابراز تأثر که معمولاً با حزن و گریه همراه است، در تمدن‌های مختلف و اعصار گوناگون، به روش‌های متنوعی صورت پذیرفته است. بسیاری از این روش‌ها، چه در قالب آیین‌های مذهبی و چه در هیئت سنت‌های فرهنگی و اجتماعی، تا به امروز نیز رواج دارند و بخش جدایی‌ناپذیری از میراث بشری محسوب می‌شوند.

نمونه‌های تاریخی سوگواری در ایران باستان و در اسلام

تاریخ فرهنگی ایران، نمونه‌های متعددی از آیین‌های سوگواری را به خود دیده است. فردوسی، در شاهنامه به آداب‌ورسوم ایرانیان عهد باستان در برپایی عزاداری‌ها اشاره می‌کند. او به نمونه‌هایی چون سوگواری کیومرث در مرگ سیاوش، فریدون در فقدان فرزندش و سیاوش در مرگ مادرش اشاره می‌کند و جزئیاتی از نحوه عزاداری‌ها و نمادهای آن را برمی‌شمارد. این آداب شامل گریستن و بر سر و روی زدن، موی کندن، خاک بر سر و روی ریختن، روی خراشیدن و کندن گوشت بازو با دندان، سیاه‌پوشیدن، نوحه‌خوانی، عزاداری زنانه، دادن خیرات و برگزاری تعزیه و شبیه‌خوانی می‌شد که نشان از تنوع و عمق این آیین‌ها دارد.

در متون دینی اسلام نیز، اشاراتی به سوگواری اولیای الهی و جواز آن وجود دارد. قرآن کریم به سوگواری حضرت یعقوب در فراق حضرت یوسف اشاره می‌کند. همچنین، روایات متعددی از معصومین بر جواز گریه و عزاداری دلالت دارد. امام صادق نیز در این باره بر ضرورت جاری شدن اشک و نوحه‌سرایی زنان در مصیبت‌ها تأکید دارد، مشروط بر آنکه سخنان باطل بر زبان نیاورند.

عزاداری در میان مسلمانان نیز سابقه‌ای طولانی دارد. پس از جنگ احد، مردم مدینه بر شهدای خود گریستند و پیامبر اسلام از اینکه برای عمویش حمزه کسی نمی‌گرید، ابراز اندوه کرد. خود پیامبر نیز در سوگ حمزه بسیار گریست و با صدای بلند، اوصاف نیک وی را برشمرد. همچنین پیامبر در شهادت جعفر در جنگ موته و در سوگ فرزندش ابراهیم گریست. پس از رحلت پیامبر نیز، مردم مدینه به گریه و ندبه پرداختند. در شهادت امام علی و امام حسن نیز، فرزندان و مردم به سوگواری پرداختند و محمّد حنفیه برای امام حسن مرثیه‌سرایی کرد.

ماهیت عزاداری در صدر اسلام

در سال‌های آغازین ظهور اسلام، عزاداری‌ها عمدتاً به شیوه واکنش‌های احساسی و ابراز تأثر در سوگ درگذشتگان، شامل گریه، ذکر احوال، سوگواری توسط زنان، لطمه زدن بر سر و صورت و نوحه‌سرایی صورت می‌گرفت. تا پیش از واقعه کربلا، این عزاداری‌ها بیشتر با هدف ابراز همدردی با بازماندگان و بزرگداشت یاد و خاطره از دست رفتگان و در قالب سنت‌های قبیله‌ای و خانوادگی برگزار می‌شد و بار سیاسی و اجتماعی چندانی نداشت. شیوه‌های عزاداری در این دوره، ادامۀ همان سنت‌های رایج در میان مردم پیش از اسلام بود.

عزاداری برای امام حسین

عزاداری شیعیان به‌صورت گسترده، بلافاصله بعد از شهادت امام حسین و یاران او شروع شد. اولین عزاداری دسته‌جمعی در عصر عاشورای سال 61ق، در کربلا و توسط خانواده‌های شهدای کربلا آغاز شد و توسط زنان بنی‌اسد در کربلا، اسرای اهل‌بیت در شام، کربلا و مدینه ادامه یافت. برگزاری مجالس عزاداری توسط توابین و مختار سقفی از دیگر موارد برگزاری عزاداری شیعیان است. امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام رضا با برپایی مجالس سوگواری ضمن تقدیر از شاعران نوحه‌سرا و ذکر فضایل برگزاری مجالس عزاداری اهل‌بیت، شیعیان را به عزاداری در شهادت امام حسین تشویق می‌کردند تا یاد و آرمان‌های اهل‌بیت را زنده نگه‌دارند.

در عصر غیبت، از دورۀ آل‌بویه، عزاداری به‌صورت ملی رسمیت پیدا کرد. احمد معزالدوله، در محرم 352ق، دستور داد که بازارها تعطیل و خریدوفروش ممنوع شود و سقاخانه‌هایی در بازارها برای آب دادن به عزاداران دایر شود. این نخستین بار بود که عزای امام حسین توسط حکومت برگزار می‌شد و سنت عزاداری دهۀ اول محرم، از آن زمان تاکنون باقی مانده است. بعد از آل‌بویه، در عصر تیموریان عزاداری گسترش پیدا کرد و در عصر صفویه به اوج خود رسید.

انواع عزاداری

غیرمذهبی

ابراز احساسات عاطفی بازماندگان به فرد درگذشته، امری فراتر از دین، مذهب، قومیت و ملیت خاص است و سوگواری به‌خاطر درگذشت عزیزان، همواره در میان بشر به شیوه‌های گوناگون وجود داشته است. به‌عنوان مثال در کره جنوبی، فقط هم‌جنس‌های متوفی كه قبل از مرگ او حضور داشته‌اند، حق حضور در مراسم و گریه بر میت را دارند. آنها تا سه روز غذا بر مزار متوفی می‌برند و برای او عزاداری می‌کنند. در آفریقای جنوبی، سوگواری در مرگ عزیزان، از یك هفته تا یک ‌ماه ادامه دارد. عزاداران با پوشیدن لباس سیاه، یا گره زدن پارچۀ مشكی در لباس خود، در سوگ عزیز ازدست‌رفته، گریه می‌کنند. مردم هند 13 روز برای شخصی متوفی عزاداری کرده و در این مدت از پوشیدن لباس نو و خوردن غذاهای شیرین پرهیز می‌کنند.

مذهبی

عزاداری مذهبی، بیشتر در فرهنگ مسلمانان و به‌ویژه شیعیان، نمود یافته است. شیعیان به‌مناسبت رحلت پیامبر اسلام و شهادت خاندان او، از صدر اسلام تاکنون، آیین و سنت عزاداری را برپا داشته‌اند. اوج سنت عزاداری شیعیان در محرم و صفر به‌مناسبت شهادت امام حسین، اسارت اهل‌بیت او و نیز در سال‌روز رحلت پیامبر اسلام و ایام فاطمیه به مناسبت شهادت فاطمه زهرا است.

زمان عزاداری

محدودیت زمانی عزاداری در فقه اسلامی

در فقه اسلامی، مدت عزاداری و برپایی مجلس عزا را به سه روز محدود کرده‌اند. در این دیدگاه، برگزاری مجلس عزا برای متوفی از روز فوت به مدت سه روز جایز است و ترک زینت برای بیش از سه شب برای زنان (به جز برای همسر که چهار ماه و ده روز است) جایز نیست.

زمان عزاداری برای امام حسین

حکم فقهی در خصوص محدودیت زمانی عزاداری، شامل عزاداری برای امام حسین نمی‌شود. شواهد متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد معصومین در مناسبت‌ها و فرصت‌های گوناگون به‌ویژه ایام محرم و روز عاشورا به عزاداری برای شهدای کربلا می‌پرداختند. با وجود اهمیت ویژه ماه محرم و به‌ویژه روز عاشورا، سیره معصومین نشان می‌دهد که عزاداری برای امام حسین منحصر به این ایام نبوده است. آنها از هر فرصت مناسبی که پیش می‌آمد، برای عزاداری، تبیین اهداف قیام امام حسین و افشای جنایات بنی امیه بهره می‌بردند.

اهمیت و جایگاه عزاداری

در فرهنگ شیعیان، عزاداری نشانۀ وفاداری و پیوند دوستی با خاندان پیامبر اسلام است که در غم رحلت و شهادت آنها ماتم به‌پا می‌کنند. سنت عزاداری در سیرۀ پیامبر خدا و امامان تأیید شده و برای آن ثواب‌های زیادی ذکر کرده‌اند.

عزاداری مذهبی شیعیان در جهان

ایران

عزاداری در افغانستان

قبیلۀ بنی‌حمراء، از قبایل ایرانی‌تبار و شیعه‌مذهب در کوفه، نخستین کسانی بودند که پس از واقعۀ کربلا، در عصر توابین آشکارا مجالس عزاداری امام حسین را بر پا کردند. سنت عزاداری بر شهادت امام حسین، در عصر آل‌بویه، تیموریان، صفویه و قاجاریه، رونق بیشتری یافت و در دوران پهلوی با ممانعت همراه بود. با پیروزی انقلاب اسلامی در 1357ش، دامنه و شکل عزاداری گسترش پیدا کرد. امروزه، عزاداری در مساجد، حسینیه‌ها، خانه مراجع تقلید و نیز در خیابان‌های سراسر ایران، باشکوه برگزار می‌شود. سینه‌زنی و زنجیرزنی، از جمله رسم‌های عزاداری در ایران است. مراسم آتش‌زنی خیمه، علم‌کِشی، نخل‌گردانی در یزد، سنج‌ و دمام در بوشهر، بیل‌زنی خراسانی‌ها، گِل‌مالی لُرستانی‌ها و قربانی هزاران رأس دام در زنجان از دیگر برنامه‌های ایرانیان در مراسم عزاداری بر شهادت امام حسین است.

افغانستان

مراسم عزاداری در افغانستان هر سال در نقاط مختلف این کشور با آداب ‌و رسوم خاصی برگزار می‌شود. مراسم عزاداری، با ذکر صلوات آغاز و با قرائت اشعار ذاکر، روضۀ دیباچه‌خوان و سخنرانی ادامه یافته و با مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی پایان می‌یابد. منقبت‌خوانی، گهواره‌گردانی و دادن غذای نذری به عزاداران از دیگر برنامه‌های شیعیان افغانستان در عزاداری امام حسین است.

پاکستان

آراستن ذوالجناح و عزاداری در پاکستان

عزاداری در پاکستان با شور خاصی برگزار می‌شود و روز عاشورا از تعطیلات رسمی در این کشور است. پوشیدن جامۀ سیاه، خاموش‌کردن چراغ‌های منازل، جمع‌کردن رختخواب، خاموش‌کردن اجاق پخت‌وپز، پرهیز از اصلاح سروصورت و آرایش و زیورآلات، روضه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، تزیین علم حضرت عباس، ساختن ماکت حرم امام حسین، تابوت شهدای کربلا، آراستن ذوالجناح و سردادن نعرۀ حیدری از آداب و رسوم عزاداری در پاکستان است.

هند

تاریخ عزاداری در هند، به قبل از سلطۀ سلطان محمود غزنوی می‌رسد. شیعیان، اهل‌سنت و برخی دیگر از فرقه‌های دوست‌دار امام حسین، در روزهای محرم در امام‌باره‌ها، جمع می‌شوند و به عزاداری می‌پردازند. این مراسم با شور خاص برگزار می‌شود و گاهی تا اربعین ادامه می‌یابد. شیعیان هند در عزاداری محرم، هر شبی از دهۀ محرم را به ‌نام یکی از شهدای کربلا عزاداری می‌کنند. دادن نذری‌هایی همچون شربت، غذا و شیر، سینه‌زنی، زنجیرزنی، قمه‌زنی و راه رفتن با پای‌برهنه روی آتش، از جمله برنامه‌های عزاداری شیعیان هند در محرم است. آنها در ایام عزا از برپایی هرگونه جشن تولد، مراسم عروسی، خریدن و پوشیدن لباس نو پرهیز می‌کنند.

عراق

شیعیان عراق از زمان شهادت امام حسین، برای او عزاداری می‌کردند؛ اما در عصر عباسیان به‌ویژه عصر مأمون، عزاداری رونق بیشتری داشت. در عصر آل‌بویه و فتح بغداد در 334ق، توسط احمد معزالدوله، عزاداری به‌صورت عمومی رسمیت یافت. نصب پرچم‌های عزا بر بام خانه‌ها، کوچه‌ها، خیابان‌ها، سیاه‌پوش کردن شهرها و اماکن زیارتی، مقتل‌خوانی و تشکیل دسته‌های عزاداری از جمله رسم‌های شیعیان عراق در عزاداری‌ها است.

لبنان

مردم شامات در عصر امویان، از برگزاری مراسم عزاداری امام حسین محروم بودند؛ اما امروزه در لبنان، عزاداری رونق یافته و مجالس عزاداری‌های باشکوهی به‌ویژه در جبل‌‌عامل برگزار می‌شود.

سایر کشورها

شیعیان و محبان اهل‌بیت در کشورهای بنگلادش، مالزی، اندونزی، فیلیپین، تایلند، کانادا، امریکا، آلمان، استرالیا و دیگر کشورهایی که شیعیان حضور دارند مراسم عزاداری امام حسین را برپا می‌کنند و یاد و نام آن امام را گرامی می‌دارند و با آرمان او بیعت می‌کنند.

کارکردها

اجتماعی

به باور جامعه‌شناسان، عزاداری زیر یک پرچم، در قالب سخنرانی و روضه‌خوانی، عواطف، اندیشه و شعور افراد را برمی‌انگیزد، احساسات را به‌هم گره‌زده، عقلانیت جمعی را بر فردی مقدم داشته، زمینه را برای همدلی، هم‌اندیشی و همکاری مشترک میان افراد جامعه آماده می‌کند و کمیت و کیفیت انجام فعالیت‌های اجتماعی را بالا می‌برد. جمع شدن اقشار مختلف جامعه از هر قوم و نژاد، با هر گرایش و سلیقه زیر پرچم عزاداری و ادای احترام و تکریم به همدیگر از دیگر کارکردهای اجتماعی عزاداری است.

سیاسی

تقویت و احیای روحیۀ استقلال‌طلبی، ظلم‌ستیزی، مبارزه با بی‌عدالتی، استبداد و فساد اجتماعی و نقد عملکرد حاکمان ظالم و مستبد، از آثار سیاسی عزاداری است.

دینی

در عزاداری، فرهنگ و شعایر دینی احیا و پیوندهای دینی و عاطفی با اولیای دین برقرار می‌شود. عزاداری باعث تقویت دینداری، تعهّد به انجام وظایف دینی و پاک‌زیستی افراد می‌شود. به ‌باور کارشناسان تربیتی، در مجالس عزاداری، بیان معارف دینی، توسل به اهل‌بیت باعث تقرب به‌خداوند، ارتقای معرفت دینی، تحکیم باورها و تحریک هیجانات مذهبی می‌شود که میزان پایبندی افراد را به ‌دین بیشتر و نقش فزاینده‌ای در دینداری افراد دارد.

روان‌شناختی

عزاداری باعث آرامش روحی و روانی افراد می‌شود. از نظر دینی ذکر و یاد خدا در انسان ایجاد آرامش می‌کند، ذکر و یاد اهل‌بیت پیامبر اسلام نیز چون ذکر و یاد خدا است که موجب آرامش روانی انسان می‌شود.

اخلاقی

بیان فضایل اخلاقی در مجالس عزاداری همچون اخلاص، جوانمردی، ایثار، فداکاری، وفاداری، عزت‌نفس، غیرت، شجاعت، حق‌طلبی، فضیلت‌خواهی، کمال‌طلبی، نقش مهمی در تربیت اخلاقی افراد دارد.

ارائه الگو

در مجالس عزاداری، خاندان پیامبر اسلام، به‌عنوان الگو و اسوه‌های تربيتي بشر معرفي می‌شوند تا نسل امروز برای رسيدن به کمال و سعادت ابدي، از آنها پیروی کنند.

عزاداری در ادبیات فارسی

واژۀ «عزا» و «عزاداری» در ادبیات و اشعار شاعران فارسی‌زبان، بیشتر در عزاداری مذهبی (مصیبت اهل‌بیت) استعمال شده است؛ به‌عنوان ‌مثال محتشم کاشانی می‌سراید: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق

منابع

• «آداب و رسوم مردم افغانستان در عزاداری اباعبدالله الحسین»، خبرگزاری شفقنا افغانستان، تاریخ درج مطلب: 12 اکتبر 2016م.
• «آداب و رسوم مردم پاکستان در ماه محرم»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• آقاجانی، علی «تاریخ عزاداری و عزای تاریخی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
• «آموزه‌هاي تربيتی در قيام عاشورا»، وب‌سایت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
• ابن‌قولویه، جعفر، کامل‌الزیارات، نجف، دارالمرتضویه، 1356ش.
• انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، 1381ش.
• ربانی، محمدعلی، «بررسی تطبیقی شیوه‌ها  و کارکردهای عزاداری در سیره معصومین  ع و سنت‌های جاری در میان شیعیان»، آکادمی مطالعات ایرانی لندن، تاریخ درج مطلب: 1 سپتامبر 2019م.
• شریفی، فاطمه، «آداب و رسوم روزهای محرم در شهرهای ایران»، وب‌سایت مجله اتاقک، تاریخ درج مطلب: 26 دی 1400ش.
• «شیعه و عزاداری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1385ش.
• «عجیب‌ترین رسوم كفن‌ و دفن در دنیا»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• «عراق و سوگواری ماه محرم»، خبرگزاری صدا وسیما، تاریخ درج مطلب: 12 مهر1396ش.
• «عزاداری مذهبی رفتار سالم است یا ناسالم؟»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 20 آبان 1393ش.
• محتشم کاشانی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• محدثی، جواد، «فلسفۀ عزاداری» پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
• موسوی، سیدمحمدعلی، «کارکردهای اجتماعی عزاداری امام حسین، با مقایسۀ اندیشه‌های امام خمینی و امیل دورکیم»، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1396ش.
• «نگاهی به آداب ‌و رسوم ویژۀ عزاداری محرم در میان شیعیان هند»، پایگاه تخصصی امام حسین، تاریخ بازدید: 4 تیر1402ش.