پیش‌نویس:تیموریان

تیموریان؛ از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های ترک‌تبار حاکم بر مناطق ماوراءالنهر تا شامات.

تیموریان؛ نام سلسلهٔ حکومتی است که حدود یک‌ونیم قرن، بر ماوراءالنهر، ایران، افغانستان، عراق و شام فرمان‌روایی کردند. دورهٔ اقتدار تیموریان از آخرین سال‌های قرن هشتم، با یورش امیر تیمور و سپس پیروزی‌های وی در مناطقی مانند ماوراءالنهر، خراسان، مازندران، فارس، گرجستان و ارمنستان آغاز شد و در ۹۳۰ق با زوال قدرت تیموریان و ظهور قدرتمندِ حکومت صفویان، پایان پذیرفت. تیموریان تحت تأثیر فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی قرار گرفتند و به دانش، هنر و فرهنگ، علاقة زیادی نشان دادند.

تاریخچه تیموریان

مؤسس سلسلهٔ تیموریان امیر تیمور است که در ۷۶۱ق ادارهٔ شهر «کش» را به‌عهده گرفت و با «امیرحسین قزغنی» پادشاه شهرهای بلخ، قندوز و کابل متحد شد. تیمور در ۷۷۱ق مناطق مختلف از جمله شبرغان در شمال افغانستان، خوارزم و دشت قیچان را فتح و در ۷۸۸ق ایران، عراق، شام، مصر و هند را تصرف کرد. بعد از مرگ تیمور در ۸۰۷ق، میان فرزندان او، «پیرمحمد جهانگیر» ولیعهد، «شاهرخ» و نوة او، «خلیل سلطان»، فرزند میرانشاه بر سر تصاحب قدرت اختلاف ایجاد شد؛ اما شاهرخ که در هرات حضور داشت، به‌دلیل اقتدار خود بر مدعیان جانشینی تیمور، پیروز شد و مازندران، کرمان، آذربایجان و شمال ایران را که بعد از مرگ تیمور دست به شورش زده بودند، فتح و ۴۳ سال حکومت کرد. او پایتخت را از سمرقند به هرات انتقال داد و به بازسازی شهرها پرداخت. وی در۸۵۰ق از دنیا رفت و فرزند او آلغ‌بیگ، در سمرقند فرمان‌روا شد، اما در ۸۵۳ ق به دست فرزند خود به قتل رسید.

سلطان ابوسعید نوهٔ میرانشاه، مناطقی از خراسان، هرات، ترکستان و افغانستان امروزی را تصرف و به‌مدت ۱۸ سال در این مناطق حکومت کرد. بعد از مرگ او سرانجام «سلطان حسین بایقرا» نوهٔ عمر شیخ، فرزند دیگر تیمور، بر تخت پادشاهی تکیه زد، اما بعد از مرگ وی، شورش‌ها در قلمرو او شدت گرفت؛ شکیب‌خان ازبک از قوم ازبک در شرق و صفویان در غرب، مناطق زیادی از قلمرو تیموریان را تحت تصرف خود درآوردند و به این ترتیب سلسلهٔ تیموریان در خراسان و ماوراء النهر از بین رفت.

سیاست‌ورزی تیموریان

تیموریان، مذهب را مبنای مشروعیت سیاسی خود در جوامع اسلامی می‌دانستند. آنها گروه‌هایی که از نظر مذهبی در بین مردم از جایگاه خوبی برخوردار بودند را جذب می‌کردند و با کمک این گروه‌ها، قلمرو خود را توسعه می‌دادند. آنها همچنین از تندی به شیعیان پرهیز می‌کردند. تیمور در برخورد با امیر شیعیان، علی مؤید، فقط او را به مذهب اهل سنت دعوت کرد و حکومت سبزوار را به او بازگرداند؛ اما هنگام محاصرهٔ دمشق، مردم آنجا را به‌خاطر پیروی از معاویه و یزید، شایسته مجازات و توبیخ می‌دانست.

در ادامهٔ همین سیاست، تیموریان به چهار فرقه صوفیه که در خراسان حضور داشتند، احترام می‌گذاشتند. گفته شده «ابوبکر تایبادی»، «شمس‌الدین کلال» و «سید برکت» سه عالم صوفی اثرگذار در زندگی تیمور بوده‌اند. همچنین نسبت به سادات احترام خاصی داشتند. برای مثال چهار نفر از سادات، امیر تیمور را در روز اعلام حکومت همراهی کردند. سید برکت در بیشتر جنگ‌ها در کنار تیمور بوده و تیمور او را به‌عنوان مشاور دینی خود در بلخ انتخاب کرد.

نظام اقتصادی تیموریان

تیموریان نظام اقتصادی پیشرفته‌ای داشتند و اقتصاد از ابتدا، دغدغهٔ اصلی حاکمیت بود. برای مثال، تیمور اولین حاکم این سلسله که همواره مشغول جنگ بود، به حوزة اقتصاد و رونق تجارت، توجه خاصی نشان می‌داد و با پادشاهان سایر کشورها برای رونق تجارت و بازرگانی ارتباط برقرار می‌کرد. او به شارل ششم، شاه فرانسه، نامه‌ای مبنی بر اهمیت تأمین امنیت بازرگانان نوشت. تیمور سیاست‌های اقتصادی را مبتنی بر گسترش سیستم پولی متمرکز دنبال می‌کرد که تأثیرات مثبتی بر گسترش تجارت در بازارهای داخلی و خارجی داشت. وی شهر سمرقند را به یک مرکز تجاری تبدیل و در این شهر جاده‌هایی احداث و افرادی را برای خدمت‌رسانی به تجار و مسافرین استخدام کرد. پس از تیمور، در دورة حکومت شاهرخ، ابوسعید و سلطان حسین بایقرا، رونق اقتصادی افزایش پیدا کرد. شاهرخ هرات را به مرکز تجاری تبدیل کرد و دستور داد که تمام بازارهای هرات را بازسازی کنند.

صادارات کالا به دیگر کشورها در دورهٔ تیموریان، رونق داشت خراسان و ماوراءالنهر از شرق به چین و هند و از غرب به آناتولی و سواحل شرقی مدیترانه متصل بود. جو، گندم و برنج، محصولات نساجی و پنبه از کالاهای صاداراتی بود. کابل در دورهٔ تیموریان دروازة صادرات محصولات تجاری به هند بود و علاوه بر پارچه‌های ابریشمی، نخی و کمخای نیشابوری، هر سال، هشتاد هزار رأس اسب به کابل برده می‌شد و از آنجا به هند صادر می‌شد.

وضعیت فرهنگی تیموریان

پایتخت اصلی تیموریان در زمان حیات تیمور، شهر سمرقند بود. تیمور، هنرمندان، صنعت‌گران، علما و شخصیت‌های برجسته را از شهرهای فتح شده به سمرقند فرامی‌خواند. او با وجود این‌که بسیاری از شهرها را تخریب کرد و قتل‌عام‌های زیادی انجام داد، اما بعد از رسیدن به حکومت، دستور داد که مساجد، مقبره‌ها، بازار و باغ‌های متعددی را بسازند. مسجد جامع سمرقند، کاخ تیمور، باغ دلگشا، باغ جهان، مسجد بی‌بی خانم، آرامگاه تیمور و عشرت‌خانه، از آثار دورهٔ تیموری است.

دورهٔ حکومت شاهرخ میرزا، فرزند تیمور را دورة سازندگی تیموریان دانسته‌اند. در این دوره، بناهای زیر ساخته شد:

1. مدرسه و مصلای بزرگ هرات؛
2. مسجد جامع هرات؛ از بزرگ‌ترین مساجد در شهرهای اسلامی؛
3. مسجد گوهرشاد در کنار آرامگاه امام رضا در مشهد؛ از بزرگ‌ترین بناهای تاریخی دوران حکومت شاهرخ و از
4. درخشان‌ترین آثار معماری اسلامی؛
5. مدرسه غیاثیه از قدیمی‌ترین مدارس اسلامی؛
6. مدرسه مظفریه در مسجد جامع اصفهان به همراه یک عمارت بزرگ؛
7. مدرسه امامیه اصفهان؛
8. مسجد کبود تبریز؛
9. مسجد شاه در مشهد؛
10. مدرسه شاهرخ در مشهد؛
11. مزار خواجه ابونصر در بلخ؛
12. عبادتگاه خواجه عبدالله انصاری در هرات.

در دوره حکومت سلطان حسین بایقرا نیز دانشمندانی همچون امیر علی‌شیر نوایی، جامی، میرخواند، خواندمیر، بهزاد، شاه مظفر، قاسمعلی، میرک نقاش و عبدالرزاق در دستگاه حکومت حضور داشتند. بناهای فرهنگی و هنری این دوران عبارتند از:

1. حرم منسوب به امام علی (روضة سخی) در مزار شریف؛
2. مدرسه و کتابخانهٔ هرات.

منابع

• آذرنیوش، «تیمورلنگ؛ جهان‌گشای بزرگ و شمشیر»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۶ آذر ۱۴۰۰ش.
• آیت‌اللهی، حبیب‌الله، کتاب ایران تاریخ هنر، تهران، بین‌المللی الهدی، ۱۳۸۰ش.
• ابن‌حوقل، سفرنامة در صورة الارض، ترجمة جعفر شعار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
• اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، ممالک و مسالک، ترجمة محمد بن اسعد تستری، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، ۱۳۷۳ش.
• بدلیسی، شرف‌الدین، شرفنامه، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷ش.
• توختیف، عرفان، سیاست مالی تیمور و خاندان او و سکه‌های آنها، قم، کتابخانة مرعشی نجفی، ۱۳۷۷ش.
• توشراتو، امبر و ارنست، گروبه، تاریخ هنر ایران و هنر ایلخانی و تیموری، ترجمة یعقوب آژند، تهران، مولی، ۱۳۶۷ش.
• حافظ ابرو، شهاب‌الدین، جغرافیای حافظ ابرو قسمت ربع خراسان هرات، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹ش.
• دانشگاه کمبریج، تاریخ ایران دورة تیموریان، ترجمة یعقوب آژند، تهران، جامی، ۱۳۷۸ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۷ش.
• رویمر، هانس روبرت، ایران در ادوار عصر جدید، ترجمة آذر آهنچی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۰ش.
• زنجانی، سمیه «اوضاع سیاسی ایران در دورة تیموریان»، وب‌سایت راسخون، ۱۳۹۷ش.
• سمرقندی، دولت‌شاه، تذکرة الشعرا، تهران، اساطیر، ۱۳۸۳ش.
• شامی، نظام‌الدین، ظفرنامه، تهران، چاپخانه آشنا، ۱۳۶۳ش.
• شهیدی، حمیده، «سیاست مذهبی سلطان‌حسین بایقرا مطالعة موردی تأثیر بر تشیع»، نشریه مطالعات تاریخ اسلام، شمارهٔ ۲۹، ۱۳۹۵ش.
• شیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف تا آغاز سدة دوازده قمری، ترجمة علی‌رضا ذکاوتی، بی‌نا، ۱۳۸۷ش.
• صالح‌زاده، هما «سیاست‌های مذهبی دورة تیموریان»، وب‌سایت ویرا، ۱۳۹۱ش.
• صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، مشهد، فردوسی، ۱۳۷۱ش.
• کلاویخو، سفرنامهٔ کلاویخو، ترجمهٔ مسعود رجب‌نیا، تهران، بنگاه نشر، ۱۳۴۴ش.
• منفرد، افسانه، تصوف در آسیای مرکزی و قفقا، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۲ش.
• میرجعفری، حسین، تاریخ تحولات ایران در دورة تیموریان و ترکمنان، تهران، سمت، ۱۳۸۸ش.
• میرخواند، محمد بن خاوندشاه، تاریخ روضهٔ الصفا، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش
• نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل، تهران، علمی و فرهنگ، ۱۳۷۰ش.