پیش‌نویس:جنسیت در مکان‌های تفریحی

عنوان اصلی	جنسیت در مکان‌های تفریحی
شاخه علمی	مطالعات جنسیت، جامعه‌شناسی، مطالعات شهری
نوع مفهوم	مفهوم اجتماعی ـ فرهنگی
معنای اصطلاحی	تفکیک جنسیتی اماکن تفریحی و تحلیل نقش جنسیت در فضاهای فراغتی
حوزه کاربرد	فضاهای تفریحی، سیاست‌گذاری عمومی، مطالعات جنسیتی
مرتبط با	تفکیک جنسیتی، عدالت جنسیتی، بوستان بانوان
اهمیت	بررسی تأثیر جنسیت بر امنیت، دسترسی و استفاده از فضاهای تفریحی

جنسیت در مکان‌های تفریحی؛ تفکیک جنسیتی اماکن تفریحی.

تفکیک جنسیتی در اماکن تفریحی به‌عنوان بخشی از عرصه عمومی، در انگاره‌های مختلف به‌گونه‌های متفاوتی توجیه می‌شود که مخرج مشترک آنها تأمین عدالت جنسیتی در حوزهٔ اوقات فراغت به نفع زنان است. فضاهای تفریحی عمدتاً مردانه بوده و زنان را در معرض تهدید قرار می‌دهند. ایجاد پارک‌های مخصوص بانوان در ایران نشان می‌دهد که زنان با گذراندن اوقات فراغت خود در آنها بیشترین لذت را تجربه می‌کنند.

مفهوم‌شناسی جنسیت در مکان‌های تفریحی

فضای اجتماعی، قلمرویی است که زندگی فرهنگی جامعه در آن هدایت می‌شود. فضا شکل‌هایی از کنش متقابل را ترغیب یا منع کرده و ساختارهایی اجتماعی را پدیدمی‌آورد. لیپتون، فضای عمومی را به‌عنوان «اتاق زندگی بیرونی» و «مرکز تفریح و فراغت بیرون از خانه» تعریف می‌کند.

مکان تفریحی دارای دو مؤلفه ایمنی و امنیت است؛ مؤلفه ایمنی، اشاره به عوامل محیطی دارد که در صورت عدم تأمین شرایط مطلوب وقوع حوادث اجتناب‌ناپذیر می‌شود و مؤلفهٔ امنیت ناظر به جرایم علیه اشخاص و اموال آنها است. تفکیک جنسیتی در اماکن تفریحی، فرایندی است که به‌منظور تأمین امنیت و جلوگیری از اختلاط غیر ضروری زن و مرد، اعمال می‌شود. تفکیک جنسیتی گاهی دستوری و قانونی و در مواردی به‌صورت اختیاری انجام می‌شود.

رویکرد غرب به تفکیک جنسیتی در اماکن عمومی

شروع به کار تاکسی ویژه زنان در شهرهای کانادا

امروزه در انگاره‌های غربی؛ اختلاط زن و مرد در تمام عرصه‌های عمومی، طبیعی تلقی می‌شود؛ اما به‌دلیل تفاوت‌های جنسی، تفکیک جنسیت در برخی عرصه‌ها بر مبنای یکی از الگوهای اجباری، قانونی و اختیاری اعمال می‌شود.

• اجباری: مانند تفکیک جنسیتی اماکن و مسابقات ورزشی، دستشویی‌ها، زندان‌ها و برخی فضاهای نظامی؛
• قانونی: مثل حق قانونی تفتیش‌شدن توسط همجنس در گیت‌های بازرسی، حق درمان با کادر پزشکی و پرستاری همجنس، حق ساعت اختصاصی زنان برای برخی مکان‌ها مثل پیست اسکی؛
• داوطلبانه: مثل تاکسی ویژه بانوان.

تفکیک جنسیتی در غرب عمدتاً بر مبنای عدالت جنسیتی و برخورداری زن از امکانات برابر با مردان توجیه می‌شود.

رویکرد اسلام به تفکیک جنسیتی در اماکن عمومی

اسلام باتوجه به تفاوت‌هایی در ساختار فیزیکی، دستگاه‌های روانی و ادراکی و به تبع آنها نقش‌های متفاوت زنان و مردان در عرصه زندگی، معتقد به حریم جنسیتی است. اسلام تمایل طبیعی زن به زینت و جلوه‌گری را به رسمیت شناخته، همان‌گونه که ورزش اختصاصی زنان را ضروری می‌داند، سالن‌های عروسی جداگانه و دیگر اماکن تفریحی منحصراً زنانه را نیز از نیازهای آنها می‌شمارد. زنان به مکان‌های تفریحی‌ای نیازمندند که بتوانند با هویت زنانگی خود بدون هیچ‌گونه مزاحمتی در آنها حضور یابند. از سوی دیگر؛ زنان در برابر آسیب‌های اخلاقی و حیثیتی، آسیب‌پذیرتر از مردان بوده و بیشتر در معرض خودنمایی قرار دارند؛ پس همان‌گونه که آسیب‌پذیرتر بودن زن در قوای بدنی موجب حق ورزش اختصاصی و تفکیکی می‌شود؛ تفاوت در قوای جنسی و عاطفی‌اش نیز چنین حقی را برایش ثابت می‌کند؛ منتها گذران اوقات فراغت همانند فعالیت‌های دیگر، تابع مقررات حاکم بر جامعه است. اسلام حضور زنان در اماکن تفریحی را همراه با شرایطی بلا مانع می‌داند و یکی از مهم‌ترین این شرایط رعایت عفت و حجاب است، به‌همین دلیل موضوع تفکیک فضاهای تفریحی زنان و مردان در جوامع اسلامی موضوعیت جدی می‌یابد.

دیدگاه‌های نظری

تفکیک جنسیت از موضوعات مورد توجه فمینیسم است؛ برخی فیمنیست‌ها، ایجاد اماکن تفریحی برای بانوان را موجب همبستگی بیشتر و تقویت تفکرات فمینیستی در آنان می‌دانند. دیدگاه دوم؛ تفکیک جنسیتی در فضاهای عمومی و وارد کردن زنان به عرصهٔ خصوصی را باعث فاصله‌گرفتن آنها از عرصه‌های عمومی دانسته و معتقدند؛ در هیچ مکان عمومی نباید جداسازی صورت گیرد؛ چرا که باعث کاهش حضور زنان در فضای عمومی و مردانه‌شدن هرچه بیشتر این فضا می‌شود؛ آنها؛ تفکیک جنسیت در اماکن تفریحی را بازتابی از نگاه مردسالارانه در نهاد خانواده می‌دانند که منجر به بازتولید آن در حوزه‌های عمومی می‌شود و نشانه‌های آن را در توجیهات طرفداران تفکیک جنسیت جست‌وجو می‌کنند.

کریستین میران و آلما یانگ؛ تفکیک جنسیت در اماکن تفریحی را از این جهت مطلوب می‌دانند که فضای مختلط را مردانه و تهدیدی برای زنان دانسته و معتقدند که زندگی زنان در فضاهای شهری عمدتاً توسط مرزهای رویت‌پذیر و نامرئی که با ساختارهای جداکنندهٔ شهر به لحاظ جنسیتی مربوط می‌شوند، شکل می‌پذیرند. خشونت در برابر زنان یکی از مکانیزم‌های این دوگانگی به‌شمار می‌رود؛ زیرا زنان را در فضاهای عمومی درگیر ترس کرده و به مردها اجازه اعمال خشونت می‌دهد. زنانی که وارد فضاهای عمومی با غلبه مردان می‌شوند، ممکن است محدودیت‌های بیشتری را تجربه کنند.

برخی اندیشمندان؛ تفکیک جنسیت را متناسب با فرهنگ‌های متفاوت، معنا کرده و معتقدند؛ جنسیتی شدن یک فضا زمانی به‌عنوان مشکل مطرح می‌شود که بنا به دلایلی یکی از دوجنس (زن/ مرد) مجبور به ترک یک فضای عمومی شده و از حق بهره‌برداری از آن فضا محروم شوند در حالی‌که امکان بهره‌مندی مطلوب از فضاهای شهری و عمومی ازحقوق اولیه شهروندی محسوب می‌شود. اگر تفکیک جنسیتی موجب چنین تبعیضی نشود ایجاد اماکن تفریحی اختیاری برای زنان مطلوب است؛ زیرا به زنان هویتی خارج از خانه و خانواده می‌بخشند و برای‌شان یک فضای امن شمرده می‌شوند.

جنسیت و تفریح

یک زن ایرانی در حال نقاشی با فرزندان خود در خانه

برخی معتقدند؛ مردان تفریح زنان و دختران خود را کنترل می‌کنند و گاهی اعمال خشونت شوهران علیه همسران در این خصوص دیده شده است. مضاف بر آن، زنان خود نیز از تنها بیرون رفتن احساس ناراحتی و ترس دارند. پارکر معتقد است؛ اوقات فراغت زنان نسبت به مردان کمتر است؛ لذا طیف فعالیت‌های تفریحی آنان نیز محدودتر است و زنان کمتر از مردان به ورزش می‌پردازند. برخی از فمینیست‌ها مدعی هستند؛ زنان تمایل دارند زمان زیادی را برای فرزندان خود بگذرانند؛ لذا میان زنان مجرد و متأهل تفاوت‌های در این خصوص وجود دارد. زن‌ها غالباً تأمین نیازهای خانواده را ترجیح می‌دهند.

به‌گزارش محققین؛ جنسیت در نوع تفریح نیز مؤثر است؛ تحقیقات در ایران نشان می‌دهد که پسران بیشتر به فراغت جسمانی و دختران بیشتر به فراغت‌های عملی توجه دارند. گنیزی و همکارانش دریافتند که مردان به مشوق‌هایی از نوع تورنمنت واکنش نشان می‌دهند؛ اما زنان عملکردشان را فقط وقتی که با زنان رقابت می‌کنند بهبود می‌دهند.

خاستگاه و عوامل تفکیک جنسیت

تفریح از نیازهای طبیعی زنان و مردان است؛ در گذشته وجود فضاهایی مشترک بین منازل، محلی برای دورهمی‌های زنانه شمرده می‌شد؛ اما امروزه، فضاهای شهری عمدتاً بر اساس جنسیت شکل‌گرفته و زنان کمتر به فضاهای عمومی دسترسی دارند؛ لذا برخی بر ایجاد فضاهای تفریحی زنانه تأکید دارند. این فضاها از بسترهای زندگی افراد است و باید با توجه به شباهت‌ها و تفاوت‌های میان گروه‌های جنسی شکل‌گیرند تا به‌عنوان محیطی امن، پایدار و جذاب بتوانند به نیازهای آنها پاسخ مناسب بدهند. برخی فضاهای شهری ناامنی را به افراد و به‌ویژه زنان القا می‌کنند.

در این فضاها زنان مورد انواع مختلفی آزارهای جنسی (دیداری، کلامی و رفتاری) قرار می‌گیرند. تحقیقات نیز نشان می‌دهد که اکثریت زنان ایرانی، به‌دلیل کمبود امکانات و فضاهای مناسب، بیشتر اوقات فراغت خود را در خانه می‌گذرانند. برخی کارشناسان؛ ایجاد پارک‌های بانوان را فرصتی برای تفریح زنان دانسته و ایجاد چنین مکان‌های را برای آنها عقلایی می‌دانند.

تفکیک جنسیت در اماکن تفریحی ایران پیش از انقلاب

کاباره افق طلایی یکی از مکان‌های تفریحی در زمان پهلوی

بر مبنای منابع تاریخی فضاهای عمومی در ایران عبارت بودند از اماکن مذهبی، بازار، مکتب‌خانه‌ها، باغ‌های خصوصی، حمام‌ها و گذرهای عمومی. تفریحات عمدتاً جنبه مردانه داشته و تفریحات زنان، در سطح رفتن به زیارت، شرکت در مهمانی‌ها و مجالس مذهبی زنانه و حمام محدود می‌شد. رفتن به حمام یا مزار خویشان برای زنان به منزلهٔ محل تفریح و ملاقات به‌شمار می‌آمد.

تجدد موجب کوچکتر شدن فضای خصوصی شد با فاصله گرفتن محل کار از خانه، اوقات فراغت افزایش یافته و موجب پیدایش اماکن تفریحی از قبیل؛ رستوران‌ها، کافه‌ها، کلوپ‌ها، ورزشگاه‌ها، سالن‌های فرهنگی و پارک‌ها شد. به‌رغم این تحول؛ تفکیک جنسیتی همچنان در مواردی از جمله؛ سینماها، مراکز تفریحی شبانه و رستوان‌ها اعمال می‌شد، به‌عنوان نمونه در رستوان‌ها، لژهای خانوادگی برای خانواده‌ها و نیز برای دخترانی که تنها به رستوران می‌آمدند در نظر گرفته می‌شد.

در دورهٔ پهلوی هرچند تلاش برای حضور زنان به‌طور مختلط با مردان در مکان‌های عمومی بود؛ اما لژهای خانوادگی در رستوران‌ها حفظ و استخرهای جداگانه برای زنان و مردان تأسیس شد. در این دوره؛ فضای اجتماعی شامل عرصه‌های سه‌گانه؛ زنانه، مردانه و عرصه‌های مشترک می‌شد؛ منتها فقدان امنیت و قوانین مملکتی، بسیاری از فضاها را مردانه ساخته، حضور زنان در آنها را دشوار یا ممتنع می‌ساخت.

تفکیک جنسیت در اماکن تفریحی ایران پس از انقلاب

کنسرت بانوان با حضور تماشاگران زن

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، زنان موظف به رعایت حجاب برای ورود در عرصه‌های عمومی از جمله اماکن تفریحی شدند. برای امنیت و آسایش بانوان موضوع تفکیک جنسیتی جدی‌تر مطرح شد و فضاهای فراغتی جدیدی به‌وجود آمدند؛ امروزه فضاهای فراغتی سه‌گانه؛ منحصراً زنانه، مردانه و مختلط با امکانات بیشتر و محدودیت‌های کمتری وجود دارند، به این معنا که برخی اماکن از قبیل؛ پارک‌ها، پارک‌های آبی، سالن‌های مد، لباس، آرایش، کنسرت‌های موسیقی برای بانوان ایجاد شده است؛ برخی اماکن نیز مردانه هستند از قبیل؛ قهوه‌خانه‌ها، زورخانه‌ها و استادیوم‌های ورزشی؛ برخی اماکن مشترک برای زنان و مردان هستند؛ مانند پارک‌ها، مراسم‌های ملی، سینماها و تئاترها.

در این میان پارک‌های بانوان که پدیده جدیدی شمرده می‌شود، با تأمین رضایت بسیاری از زنان، مورد اقبال افکار و فرهنگ عمومی قرار گرفته است. با احداث این پارک‌ها، امنیت اجتماعی زنان به اندازه لازم تأمین شده است و بر اساس نظرسنجی‌های به‌عمل آمده، پارک بانوان توانسته است که محل جذاب و مناسبی برای تفریح، ورزش یا دورهمی‌های زنانه باشد.

منابع

• قرآن کریم
• اسدی محل‌چالی، مسعود و دیگران، «بیین فرهنگ جنسیتی فضا در گذرهای شهر اسلامی- ایرانی»، دانش شهرسازی شماره۱، بهار ۱۳۹۸ش.
• اعزازی، شهلا، «تفکیک جنسیتی در عرصه عمومی»، وب‌سایت انجمن جامعه‌شناسی ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۳۹۷ش.
• ایمانی، نفیسه و نرسیسیانس، امیلیا، «تفکیک جنسیتی فضای شهری و روابط صمیمانهٔ بین‌جنسیتی: مطالعهٔ مقایسه‌ای تفکیک منعطف و غیرمنعطف»، زن در فرهنگ و هنر، دورهٔ سیزدهم، شمارهٔ ۲، تابستان ۱۴۰۰ش.
• «پارک بانوان؛ درمان نشاط اجتماعی»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۳۹۸ش.
• پوراحمد، احمد و سالاروندیان، فاطمه، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، زن در توسعه و سیاست، دورهٔ دهم، شماره۳، پاییز ۱۳۹۱ش.
• توانا، سهیل و شفیعی، معصومه، «تفکیک جنسیتی در فضای شهری: مطالعﺔ بوستان بهشت مادران تهران»، مجلهٔ جامعه‌شناسی ایران، دورهٔ شانزدهم، شمارهٔ ۲، تابستان۱۳۹۴ش.
• تولایی، نوین و دیگران، «بررسی رضایت‌مندی از تفکیک جنسیتی در فضاهای عمومی) با تکیه بر پارکها)»، مجلهٔ تحلیل اجتماعی، شمارهٔ ۲، فروردین ۱۳۹۴ش.
• جلالی، ام‌البنین و دیگران، «تأثیر جنسیت و تفکیک جنسیتی بر رخداد چرخش انگیزه‌های فردی در فعالیت‌های گروهی: رهیافت آزمایشگاهی اقتصاد رفتاری مبتنی بر نظریه بازی‌ها»، فصلنامه علمی پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، سال دهم، شمارهٔ ۳۸، بهار ۱۳۹۹ش.
• سفیری، خدیجه و مدیری، فاطمه، «تفاوت‌های جنسیتی در اوقات فراغت»، مجله تحلیل اجتماعی، شمارهٔ ۱، اسفند ۱۳۸۹ش.
• سلیمانی، علیرضا و دیگران، «طراحی فضاهای شهری با ارزیابی نگرش جنسیتی (مطالعه موردی: پارک بانوان نرگس ارومیه)»، فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، سال نهم، شمارهٔ ۲، بهار ۱۳۹۸ش.
• قنبریان، محسن، «منطق جداسازی سالن‌های مردانه و زنانه در ایران و غرب!»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۸ تیر ۱۳۹۶ش.
• کریمی‌نیا، شهاب و دیگران، «تأثیر فمینیست و تفکیک جنسیتی برفضاهای معماری و شهرسازی»، همایش: کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، ۱۳۹۵ش.
• کلانتری‌خلیل‌آباد، حسین و دیگران، «برنامه‌ریزی فضاهای امن شهری مبتنی برتفکیک جنسیتی با رویکردCPTED (نمونه موردی: محله فرهنگیان، شهر بناب»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شمارهٔ ۱۲، تابستان ۱۳۹۲ش.
• مطهری، مرتضی‏، مجموعه آثار، ج‏۱۹، تهران- قم، ‏ صدرا، ۱۳۷۷ش.
• ورمقانی، حسنا و دیگران، «رابطهٔ جنسیت و فضا در عرصه‌های خصوصی و عمومی دورهٔ قاجار»، باغ‌نظر؛ دورهٔ دوازدهم، شمارهٔ ۳۷، بهمن و اسفند ۱۳۹۴ش.