پیش‌نویس:جنسیت از منظر روانشناسی

کتاب توسعه تفاوت‌های جنسی نوشته النور مک‌کوبی
عنوان اصلی	جنسیت از منظر روان‌شناسی
عنوان انگلیسی	Gender in Psychology
عنوان علمی	روان‌شناسی جنسیت
شاخه علمی	روان‌شناسی روان‌شناسی رشد مطالعات جنسیت
نوع مفهوم	روان‌شناختی ـ اجتماعی
معنای اصطلاحی	ویژگی‌ها و گرایش‌های منتسب به جنس از منظر روان‌شناسی
حوزه کاربرد	روان‌شناسی عمومی روان‌شناسی رشد روان‌کاوی مطالعات جنسیت
منشأ تاریخی	تحولات مطالعات جنسیتی از دهه ۱۹۶۰م
مرتبط با	جنس نقش‌های جنسی گرایش جنسی تفاوت‌های جنسی تمایز جنسی
اهمیت	تبیین پیچیده و چندبعدی جنسیت از منظر روان‌شناختی و تفکیک آن از جنس زیستی
مروج	روان‌شناسان تحولی روان‌کاوان رویکردهای فمینیستی

جنسیت از منظر روان‌شناسی، ویژگی‌ها و گرایش‌های منتسب به جنس از منظر علم روان‌شناسی.

جنسیت از منظر روان‌شناسی مفهومی چندبعدی است که شامل هویت فردی، ویژگی‌های روانشناختی و گرایش‌های مرتبط با زنانه یا مردانه بودن می‌شود و با جنس بیولوژیک تفاوت دارد. مطالعات جنسیتی از دهه ۱۹۶۰ با پژوهش‌های میان‌رشته‌ای آغاز شد و نشان داد که بسیاری از تفاوت‌های رفتاری میان زنان و مردان محصول فرآیندهای جامعه‌پذیری و فرهنگ است، نه صرفاً عوامل زیستی. در این حوزه، مفاهیمی مانند نقش‌های جنسی، رفتار جنسی، گرایش جنسی و تفاوت‌های روان‌شناختی پایه‌های نظری و تحلیلی مطالعات جنسیتی را شکل می‌دهند. روانشناسانی چون فروید، چودورو، گلیگان و مک‌کوبی با رویکردهای متفاوت به تحلیل رشد هویت جنسیتی و تأثیر خانواده و جامعه پرداختند، به‌ویژه گلیگان با تفکیک جنس و جنسیت و تأکید بر اخلاق مراقبت نشان داد که نظام ارزشیابی زنان متفاوت اما کامل است. این تحولات نظری، هم فهم علمی جنسیت را عمیق‌تر کرد و هم چارچوبی منسجم برای تحلیل اجتماعی-فرهنگی نقش‌های جنسیتی و سیاست‌گذاری ارائه داد.

تاریخچه تحولات مطالعات جنسیتی

دههٔ ۱۹۶۰ تا دههٔ ۱۹۷۰میلادی با ظهور پژوهش‌ها و مطالعات تأثیرگذار آکادمیک در حوزهٔ مطالعات جنسیتی، همراه شد. کتاب پیشگامانه «توسعه تفاوت‌های جنسی» در ۱۹۶۶م، با رویکردی بینارشته‌ای به بررسی عوامل زیستی (هورمونی)، روانی‌اجتماعی و شناختی مؤثر بر شکل‌گیری هویت جنسیتی در کودکان پرداخت. این اثر با ارائهٔ چارچوب تحلیلی، بنیان‌های علمی‌تری برای درک پدیدهٔ جنسیت فراهم آورد.

در سال ۱۹۷۴م، مقالهٔ «روان‌شناسی تفاوت‌های جنسی» با ارائهٔ شواهد تجربی، انگاره‌های سنتی دربارهٔ تفاوت‌های ذاتی بین زنان و مردان را به چالش کشید. یافته‌های این پژوهش نشان داد که رفتارهای زنانه و مردانه در بسیاری از حوزه‌ها شباهت‌های قابل‌توجهی دارند و تفاوت‌های مشاهده‌شده بیشتر محصول فرآیندهای اجتماعی‌سازی هستند تا عوامل ذاتی. این دیدگاه انقلابی، پارادایم جدیدی در روانشناسی جنسیت ایجاد کرد.

در ادامهٔ این روند، کتاب «زنان و نقش‌های جنسی» در سال ۱۹۷۸م، به‌عنوان یکی از اولین متون آکادمیک نظام‌مند در حوزهٔ روان‌شناسی زنان منتشر شد. این اثر با ترکیب یافته‌های روانشناختی و نظریه‌های فمینیستی، به تحلیل انتقادی ساختارهای اجتماعی نقش‌های جنسیتی پرداخت. همزمان با توسعهٔ مطالعات زنان، جریان فکری جدیدی با عنوان «مطالعات مردان» شکل گرفت که با الهام از روش‌شناسی فمینیستی، به بررسی ساختارهای مردانگی، سلامت روانی مردان و روابط قدرت از منظر جنسیت پرداخت.

مطالعات زنان در این دوره از توصیف صرف مشارکت‌های زنان فراتر رفت و به تحلیل نظام‌مند ساختارهای اجتماعی-فرهنگی جنسیت، سلسله مراتب قدرت و مکانیسم‌های بازتولید نابرابری‌های جنسیتی پرداخت. این تحولات نظری نه‌تنها چارچوب‌های تحلیلی جدیدی در علوم انسانی ایجاد کرد، بلکه روش‌شناسی پژوهش در این حوزه را نیز دگرگون ساخت و پایه‌های مطالعات جنسیتی معاصر را بنیان نهاد.

مفاهیم مرتبط با جنسیت از منظر روان‌شناسی

نماد گرایش‌های جنسی از منظر روانشناسی

جنس(Sex)

جنس به تفاوت‌های بیولوژیکی بین موجودات اشاره دارد که عمدتاً توسط کروموزوم‌های جنسی (XX در مؤنث و XY در مذکر در انسان) تعیین می‌شود و منجر به تمایز در آناتومی، فیزیولوژی و عملکردهای تولیدمثلی می‌شود. این ویژگی‌ها تحت تأثیر عوامل ژنتیکی و هورمونی هستند.

جنسیت(Gender)

جنسیت، هم یک پدیدهٔ روانشناختی و هم یک پدیدهٔ اجتماعی است. جنسیت به‌عنوان یک پدیدهٔ روان‌شناختی به هویت درونی، تجربهٔ ذهنی و احساس تعلق فرد به یک گروه جنسیتی خاص مانند زن، مرد، غیردودویی یا دیگر هویت‌ها، اشاره دارد. این مفهوم برخاسته از تعامل پیچیدهٔ عوامل زیستی، روانی، اجتماعی و فرهنگی است و شامل ادراک فرد از خود، نقش‌های جنسیتی درونی‌شده و نحوهٔ بیان خود در جامعه می‌شود.

نقش‌های جنسی (Sex Roles)

به مجموعه کارکردهای بیولوژیکِ وابسته به تفاوت‌های آناتومیک و فیزیولوژیکِ دو جنس اشاره دارد که عمدتاً در چارچوب تولیدمثل مانند گامتوژنز، بارداری و شیردهی، ظاهر می‌شود. این نقش‌ها ذاتاً تحت کنترل مکانیسم‌های ژنتیکی‌هورمونی هستند و در مقایسه با نقش‌های جنسیتی، از ثبات بین‌فرهنگی بیشتری برخوردارند.

رفتار جنسی (Sexual Behavior)

رفتار جنسی به‌عنوان بخشی حیاتی از زندگی زناشویی، تحت تأثیر نظام جنسیتی و هنجارهای اجتماعی شکل می‌گیرد. منظور از رفتار جنسی مجموعه‌ای از نگرش‌ها، مفاهیم، تجربه‌ها، فعالیت‌ها، احساسات و اندیشه‌های همراه با آن است. مطالعات نشان می‌دهد کلیشه‌های جنسیتی موجب می‌شود زنان با تنش بین بارداری و ابراز تمایل مواجه شوند، درحالی که مردان تحت فشار برای نمایش مهارت جنسی قرار دارند. این ساختارهای فرهنگی از طریق جامعه‌پذیری، هم هویت جنسی و هم الگوهای رفتار جنسی بهنجار را تعریف می‌کنند. درک این پدیده نیازمند توجه توأمان به عوامل فردی و ساختارهای اجتماعی است.

گرایش جنسی (Sexual Orientation)

یکی از مفاهیم کلیدی در روانشناسی و علوم جنسی است که به تمایل عاطفی، رمانتیک و جنسی فرد به جنس‌های خاص اشاره دارد. گرایش جنسی به‌عنوان الگوی پایدار جذب عاطفی، رمانتیک و جنسی نسبت به افراد بر اساس جنسیت تعریف می‌شود که در روانشناسی به سه دستهٔ اصلی هم‌جنس‌گرا، دگرجنس‌گرا و بدون گرایش جنسی به هیچ‌کدام از دو جنسیت (جنس‌ناگرا) تقسیم‌بندی می‌شود.

بلانچارد (۱۹۸۰م) در مطالعات خود مدعی است که دو الگوی گرایش جنسی در مردان تراجنسی (MFTS) همانند همجنس‌گرایان (آندروفیلیک) و غیرهمجنس‌گرایان (شامل زن‌گرایان، دوجنس‌گرایان و جنس‌نگرایان) شناسایی کرده است. این طبقه‌بندی دوگانه نشان می‌دهد الگوهای گرایش جنسی در این جمعیت با جمعیت عمومی متفاوت است. اگرچه این نظریه تأثیرگذار بوده، اما با انتقادات روش‌شناختی و تأکید بر پیوستار پیچیده‌تر گرایش‌های جنسی مواجه شده است.

در ویراست‌های DSM-III (۱۹۸۰م) و DSM-III-R (1987م)، اختلال هویت جنسیتی بر اساس گرایش جنسی به سه دستهٔ همجنس‌گرا، دگرجنس‌گرا و جنس‌ناگرا تقسیم می‌شد. اما در DSM-IV (۱۹۹۴م) و DSM-IV-TR (۲۰۰۰م) این طبقه‌بندی با افزودن گروه چهارم «دوجنس‌گرا» تغییر یافت، با این تفاوت که اصطلاحات مربوطه به گرایش به مردان، گرایش به زنان، گرایش به هر دو و گرایش به هیچ‌یک تبدیل شد. در DSM-5 (۲۰۱۳م) تمایز بین انواع همجنس‌گرایی و دگرجنس‌گرایی به عنوان اختلال هویت جنسیتی حذف شد، با این ادعا که گرایش جنسی نقش محدودی در برنامه‌ریزی درمانی دارد و ممکن است ترجیحات جنسی فرد در طول درمان تغییر کند.

تفاوت‌های جنسی (Sex Differences)

به تغییرپذیری‌های سیستماتیک در ویژگی‌های روان‌شناختی، شناختی یا رفتاری بین زنان و مردان اشاره دارد که ریشه در تعامل دینامیک و چندسطحی عوامل زیست‌شناختی (ژنتیک، هورمون‌ها و نوروآناتومی) و محیطی (فرهنگ و اجتماعی‌سازی) دارد. این تفاوت‌ها عمدتاً در حوزه‌های خاصی مانند پردازش هیجانات یا توانایی‌های فضایی، مشاهده می‌شوند، هرچند تغییرپذیری درون‌گروهی اغلب قابل‌توجه‌تر از تفاوت‌های بین‌گروهی است. تفسیر این یافته‌ها نیازمند احتیاط است؛ زیرا ممکن است تحت تأثیر متغیرهای مخدوش‌کننده باشند.

تمایز جنسی (Sexual Differentiation)

تمایز جنسی فرایند زیست‌شناختی تنظیم شده توسط کروموزوم‌های جنسی و هورمون‌های استروئیدی است که طی تکوین جنینی و بلوغ، تفاوت‌های آناتومیک مانند گنادها و فیزیولوژیک مانند پروفایل هورمونی، بین جنس‌ها را ایجاد می‌کند.

رویکردهای نظری روان‌شناسان به جنسیت

فروید (۱۹۰۵م)

مراحل رشد روانی جنسی فروید

از تمام مکاتب روان‌شناسی، روانکاوی در مورد جنسیت سخن‌های بیشتری داشته است و دارای نفوذ بسیار زیادی در این زمینه است. فروید (۱۹۰۵م) رشد جنسیتی را با تمرکز بر تعارض‌های ناخودآگاه در مرحله فالیک (۳–۶ سال) تبیین می‌کند. در این مرحله، پسران با اضطراب اختگی و دختران با پدیدهٔ حسادت آلت تناسلی مواجه می‌شوند که منجر به همانندسازی با والد همجنس و درونی‌سازی نقش‌های جنسیتی می‌شود. اگرچه این نظریه، پایه‌ای برای درک رشد جنسیتی فراهم کرد، اما شواهد تجربی کمی برای تأیید آن وجود دارد.

نانسی چودورو (۱۹۷۸م)

تفسیر جدیدتر نظریهٔ روانکاوی توسط چودورو ارائه شده است و بر اهمیت روابط اولیه در تثبیت هویت جنسیتی تأکید دارد. او با تمرکز بر نقش مادران در شکل‌گیری هویت جنسیتی و نقد «عقده اودیپ»، تحلیلی نوین از روانکاوی ارائه داد که بر پایه‌های فرهنگی‌اجتماعی استوار است.

کارول گلیگان (۱۹۸۲م)

نظریهٔ گلیگان بر تمایز مفهومی بین جنس به‌عنوان ویژگی زیست‌شناختی و جنسیت به‌عنوان سازه‌ای فرهنگی و برساختهٔ اجتماعی، تأکید دارد. از این منظر، فرایند کسب و درک مفاهیم اخلاقی تابعی از مکانیسم‌های جامعه‌پذیری جنسیتی بوده و همسو با تحولات شناختی فرد شکل می‌گیرد.

این نظریه به‌عنوان یک چارچوب بدیل در روانشناسی رشد اخلاقی مطرح می‌شود که با نقد ذات‌باورانهٔ نظریهٔ مراحل رشد اخلاقی کولبرگ، بر دوگانگی بنیادین در استدلال اخلاقی تأکید دارد. از یک‌سو اخلاق عدالت با محوریت قواعد انتزاعی، برابری و حقوق فردی که عمدتاً در مردان مشاهده می‌شود و از سوی دیگر اخلاق مراقبت با تأکید بر مسئولیت‌های بین‌فردی، حفظ روابط و توجه به بافت موقعیتی که بیشتر در زنان نمایان است.

گلیگان با روش‌شناسی کیفی و تحلیل مصاحبه‌های عمیق نشان داد که نظام ارزشیابی اخلاقی زنان نه ناقص، بلکه متفاوت است و بر سه سطح تکاملی خودمحوری، فداکاری و تعادل غیرخشونت‌آمیز استوار است. این نظریه ضمن تأثیرگذاری بر روانشناسی جنسیت و فلسفهٔ اخلاق، با چالش‌هایی مانند ذات‌پنداری جنسیتی و تعمیم‌پذیری فرهنگی روبرو بوده است، اما کاربردهای گسترده‌ای در حوزه‌های تربیتی، پزشکی و سیاست‌گذاری اجتماعی یافته و به‌عنوان سنگ بنای اخلاق فمینیستی معاصر شناخته می‌شود.

منابع

• آبوت، پاملا و والاس، کلر، جامعه‌شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نی، ۱۳۹۵ش.
• بار، ویون، جنسیت و روانشناسی اجتماعی، ترجمه حبیب احمدی و بیتا شایق، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۳ش.
• بارکر، کریس، مطالعات فرهنگی: نظریه و عملکرد، ترجمه مهدی فرجی و نفیسه حمیدی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، ۱۳۸۷ش.
• خسروی، زهره و همکاران، مبانی روانشناسی جنسیت، تهران، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دفتر برنامه‌ریزی اجتماعی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
• شفیع‌آبادی، عبدالله و ناصری، غلامرضا، نظریه‌های مشاوره و روان‌درمانی، تهران، دانشگاهی، ۱۳۸۵ش.
• شولتز، دوان پی و شولتز، سیدنی الن، نظریه‌های شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، ویرایش، ۱۳۸۴ش.
• گرت، استفانی، جامعهشناسی جنسیت، ترجمه کتایون بقایی، تهران، دیگر، ۱۳۸۰ش.
• محمدی، شهناز، روانشناسی جنسیت، تهران، ویرایش، ۱۴۰۱ش.
• هولمز، مری، جنسیت در زندگی روزمره، ترجمه محمدمهدی لبیبی، تهران، افکار، ۱۳۸۷ش.
• Anderson, Margaret, Thinking About Women: Sociological Perspectives on Sex and Gender, Allyn & Bacon, 1997.
• Bentler, Peter M. “Atypology of transsexualism: Gender identity theory and data”, Arch Sex Behav, Vol. 5(6), pp.567-84, 1976.
• Blanchard, Ray, “The concept of autogynecophilia and the typology of male gender dysphoria”, J Nerv Ment Dis, Vol. 177(10), pp.616-623, 1989.
• Blanchard, Ray, “The classification and labeling of nonhomosexual gender dysphorias”, Arch Sex Behav, Vol.18(4), pp.315-334, 1989.
• Crawford, Mary; Unger, Rhoda K, Women and gender, New York: McGraw-Hill Companies, 2004.
• Davis, Shannon N. ; Greenstein, Theodore N, “Gender ideology: Components, predictors, and consequences”, Annual review of Sociology, Vol. 35(1), pp.87-105, 2009.
• - Dennerstein, Lorraine; Lehert, Philippe; Dudley, Emma, “Short scale to measure female sexuality: adapted from McCoy Female Sexuality Questionnaire”, Journal of Sex and Marital Therapy, Vol. 27, pp.339-351, 2001.
• Essed, Philomena; Goldberg, David Theo; Kobayashi, Audrey, A Companion to Gender Studies, Wiley-Blackwell, 2009, ISBN 978-1-4051-8808-1.ISBN 978-1-4051-8995-8.
• Gilligan, C.arol, In a different Voice: Psychological theory and women’s development. Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1982.
• Heenan, Colleen, “The reproduction of mothering: Psychoanalysis and the sociology of gender: A reappraisal”, Feminism & Psychology, Vol.12(1), pp.5-9, 2002.
• Lawrence, Anne A, “Sexuality before and after male-to female sex reassignment surgery”, Arch Sex Behav, Vol. 34(2), pp.147-166, 2005.
• Maccoby, Eleanor E; Jacklin, Carol N, The Psychology of Sex Differences, London, Oxford University Press, 1974.
• Pryzgoda, Jayde; Chrisler, Joan, “Definitions of Gender and Sex: The Subtleties of Meaning”, Sex Roles: A Journal of Research, Vol.43(7), pp.553-569, 2000.
• Richardson, Diane; Robinson, VictoriaIntroducing Gender and Women’s Studies (5th Edition), 2015.
• Romano, Victor Eduardo, Race, Gender, and the prisoner’s dilemma: A study in social dilemma cooperation, A dissertation presented to the graduate school of the university of florida in partial fulfillment of the requirements for the degree of doctor of philosophy, 2007.
• Scanlon, Valerie C; Sanders, Tina, Essentials of Anatomy and physiology, F. A. Davis, 2007.
• Smith, Dorothy. “Women’s Perspective as a Radical Critique of Sociology”, Sociological Inquiry, Vol.44(1), pp.7-13, 1974.
• Wiesner-Hanks, Merry E, Gender in History: Global Perspective. Malden, MA: Blackwell Publishing, 2011.